Сонгуулийн амлалтаас болж төрийн данс улайсан, улайгаагүй гэх мэдээллүүд чих дэлсэх болсоор багагүй хугацаа өнгөрлөө. Харин энэ удаад албан бус эх сурвалжаас авсан мэдээллээр бол төрийн данс нэгэнтээ улайсан бөгөөд, 400 гаруй сая төгрөгийн алдагдалтай ажиллаж байгаа гэв. Монгол Улсын төсөв 2000 оны сүүлчээр нэг удаа “хасах баланс”-тай байсан гэдэг.

Тухайн үед төсвийн байгууллагын ажилчид цалингаа авч чадалгүй хоёр сар гаруй хугацааг үдэж байсан гэж учир мэдэх хүмүүс хэлдэг. Тэр үеэ бодвол улсын төсөв, санхүүгийн байдал бараг 10 дахин өсчихсөн байгаа. 2000 онд улсын төсөв 300 гаруй тэрбум төгрөгөөр хэмжигддэг байсан бол өнөөдөр таван их наяд төгрөгт хэлбэлзэж байна. Энэ бол яах аргагүй улс хөгжиж байгаагийн хамгийн том илрэл билээ. Цаашид улсын эдийн засгийн байдал улам өсөх нь дамжиггүй болсон хэмээн эрх баригчид цээжээ дэлдэж байна. Гэтэл нөхцөл байдал ийм байхад яахаараа улсын төсөв улайдаг билээ гэх асуулт эрхгүй гарч ирж байгаа юм.

Үнэндээ сонгуулиас өмнө эрх баригч нам амлалтаа биелүүлэх гэж байдгаа шавхах нь шавхсан. Монголбанкнаас болон Эрдэнэт үйлдвэрээс хоёр удаа мөнгө зээлж, иргэдэд “Эх орны хишиг”-ийг тараасан билээ. Дээрх зээлүүдийг эргүүлэн төлөх шаардлагатай. Энэ утгаараа улсын төсөвт тодорхой хэмжээний дарамт учирч байгааг үгүйсгэх аргагүй. Нөгөөтэйгүүр Сангийн сайд Д.Хаянхярваагийн хэлснээр бол энэ өдрүүдэд татварын орлого жаахан хүнд байгаа асуудал бий гэсэн. Татварын орлого тасалдсантай холбоотойгоор өнгөрсөн зургадугаар сард төсөв 500 гаруй тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарсан. Тодруулбал, Үндэсний статистикийн хорооноос мэдээлснээр зургадугаар сард төсвийн тэнцвэржүүлсэн нийт тэнцэл 574.8 тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээжээ. Энэ мэт асуудлууд улсын сан хөмрөгт “асуудал” үүсгэсэн байх талтай. Нөгөөтэйгүүр татварын орлого чухам яагаад муудсан бэ гэдэг асуудлыг ярьж болно. Үүнд сонгуулийн өмнөх ойлгомжгүй, хүлээлтийн байдал эрхгүй нөлөөлсөн биз ээ.

Тодруулбал, сонгууль болох сургаар гадаадын хөрөнгө оруулагчид ажиглалтын байдалд шилжсэн гэхэд болно. Мэдээж, сонгуулийн дараа улс төрийн ямар ч нөхцөл байдал үүсч болох эрсдэлтэй учраас хөрөнгө оруулагчид мөнгөн урсгал оруулж ирэхээ үндсэнд нь тасалдуулсан болов уу. Энэ тал дээр Тавантолгойн хэлэлцээр гэх мэт том төслүүдийг дурьдаж болно. Нөгөөтэйгүүр сонгуулийн өмнө баталсан Стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай хууль байна. Уг хуулийн дагуу гадаадын хөрөнгө оруулагч нэр бүхий гурван салбарт орж ирэх гэж байгаа бол Засгийн газар, цаашилбал УИХ-аас зөвшөөрөл авахаар зохицуулагдсан.

Эдгээр гурван салбарын тоонд эрдэс баялгийн салбар багтаж байгаа. Харин манай улс эрдэс баялгийн салбараа түшиглэн ирээдүйд үсрэнгүй хөгжихөөр төлөвлөсөн. Уг нь эдийн засагч Д.Жаргалсайхан тэргүүтэй хүмүүс зөвхөн гадаадын төрийн өмчийн компанийн оролцоог хязгаарлах тухай асуудлыг хөндөж байсан ч энэ хууль мөн л сонгуулийн шоу болсноор нэлэнхүйдээ гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах болж хувирсан. Зохицуулах нэртэй болохоос биш хянах, дарамтлах зорилготой хууль болчихсон гэхэд болно. Энэ утгаараа эрх баригчдын сонгуулийн өмнө ард түмэнд таалагдах гэж баталсан хууль гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үргээсэн билээ. Товчхондоо бол нэгдүгээрт сонгуулийн өмнөх хүлээлтийн байдал, хоёрдугаарт сонгуулийн өмнө баталсан хөнгөн хуймгай хууль хоёр нийлээд, гадаадын хөрөнгө оруулалтын их мөнгөний урсгалыг эрс багасгажээ.

Харин манай улсын төсвийн орлогын дийлэнх хувийг гадаадын хөрөнгө оруулалт, зэс, нүүрсний үнэ бүрдүүлж байгаа. Тийм учраас гадаадын хөрөнгө оруулалтын урсгал татрахтай зэрэгцээд төсөв хүнд байдал орсон биз ээ.
Өөрөөр хэлбэл, төсөв гадаад болон дотоод хүчин зүйлсийн нөлөөгөөр алдагдал хүлээж, цаашилбал, төрийн данс хүртэл улайхдаа тулсан байх магадлалтай байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хувьд дээр дурьдсан шалтгаанаар эрч нь саарсан бол дотоод хүчин зүйлсийн тухайд улс төрийн амлалтыг биелүүлэх зорилготой их мөнгөний тараалт голлох үүрэг гүйцэтгэсэн нь дамжиггүй юм. Товчхондоо бол бүх зүйлд зөвхөн сонгууль л “буруутай” болж таарлаа. Сонгууль гадаадын хөрөнгө оруулагчдад сөрөг хүлээлт үүсгэж, дотоодын зах зээл дээр эрэлтийг өдөөж, инфляцийг хөөрөгдөх хүчин зүйлс болсон байна. Нөгөөтэйгүүр улсын төсөв болон төрийн данс ингэтлээ хүндрэхэд бас нэг хүчин зүйл яах аргагүй нөлөөлсөн байх талтай. Тэр нь улстөрчдийн ярьж, хэлж байгаа эерэг хүлээлтүүд болж байна.

Эерэг хүлээлт мэдээж эдийн засагт сайн зүйл л дээ. Өөрөөр хэлбэл, улсын төсөв томрох, орлого нэмэгдэх, иргэдийн цалин, тэтгэвэр өсөх гэх мэт. Гэхдээ эерэг хүлээлттэй байна гээд ирээдүйгээсээ хэт их зээлсний гай өнөөдөр төсөв дээр бууж байх шиг байна. Урин дулааны цагт амжуулж, их бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэх гэсэнтэй ч холбоотой байж болох. Бүтээн байгуулалт хийхийн тулд ирээдүйгээсээ мөнгө зээлчихсэн, боломжит хэмжээнээсээ ч илүү их мөнгө зарцуулж байж болно шүү дээ. Гагцхүү тэр мөнгө эргээд нөхөгдөж байх ёстой. Манай улсын ирээдүй гэгээлэг байгаа нь үнэн л дээ. Гэхдээ тэглээ гээд улсын сан хөмрөгийг хоосортол баруун солгойгүй цацах нь арай л зүйд нийцэхгүй байх.

Энэ өдрүүдэд Ардчилсан намынхан Засгийн эрхэнд гараад байна. Тэд төрийн албыг нийтийн алба болгохоо зарлаж, эхний ээлжинд багш, эмч нарыг нийтийн албаны статустай болгоно гэсэн. Нөгөөтэйгүүр төрийн зардлыг бүхий л төвшинд нь танаж, хасах тухай ярьж байгаа. Мэдээж, төрийн зардлыг танах нь зөв. Гэхдээ яг энэ цаг мөчид сэхэхээргүй болчихсон байгаа төсвөө тогтворжуулж, хэвийн байдалд оруулахын тулд ийм зүйл ярьж байх вий гэж хардаж ч болох юм. Төрийн данс хэт хүндрээд эхэлбэл, төсвийн байгууллагуудын ажилчид цалингаа авч чадахгүйд хүрнэ. Улмаар төрийн үйлчилгээ доголдож, төрийн албан хаагчид ажил хаяхгүй гэх аргагүй. Аз болоход одоохондоо багш, эмч, яамд, агентлагийн мэргэжилтнүүдийн цалин тасалдлаа гэсэн зүйл хараахан дуулдаагүй байна. Харьцангуй эерэгээр харвал улсын төсөв, төрийн данс тэгтлээ хүндэрчихээгүй байгаа бололтой.

Ер нь бол улсын төсөв өнөөдөр улайчихсан байлаа ч гэсэн үүнийг түр зуурын чанартай хүндрэл гээд нэрлэчихэд гэмгүй байх. Учир нь аль ч жилийн дунд үед ихэнх тендерүүд зарлагддаг, төсвийн зардлын дийлэнх хэсэг зарцуулагддаг. Харин жилийн эцсээрээ орж ирэх ёстой орлогууд цугларснаар төсөв ашигтай гарах уу, эсвэл алдагдал хүлээх үү гэдэгт тодорхой болдог билээ. Өнөөгийн нөхцөлд бол төсөвт байгууллагууд бараг бүхий л төвшиндөө зардал гаргасаар байна. Зардлыг нөхөх татвар болон хөрөнгө оруулалтын орлого нь сонгуулийн нөлөөгөөр хомс болчихжээ. Гэхдээ удахгүй Тавантолгойн асуудал яригдаж, Оюутолгой анхны хүдрээ экспортолж эхэлнэ.

Энэ үед төсөв хүссэн хүсээгүй ашигтай гарах нь дамжиггүй билээ. Сонгуульд ялсан улс төрийн нам ямар бодлого явуулахаас ч бас их зүйл шалтгаална. Ардчилсан намынхны ярьж байгаагаар бол ирэх дөрвөн жилд баримтлах бодлого ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг улам хурдасгах чиглэлтэй байгаа. Тийм болохоор өнөөдөр төсөв алдагдалтай, улсын данс бага зэргийн “хасах баланс”-тай гарсныг тэгтлээ асуудал болгох шаардлагагүй болов уу.

Л.Энхдэлгэр