Шонхор шувуу нь монголчуудын шүтээн байлаа. Дээд хөх тэнгэрээс тэдэнд тэтгэлэгээр илгээсэн нь шонхор шувуу байлаа. Отог омгийн шүтээнээс эзэнт гүрний төрийн далбаанд шилжиж дээдлэгдсэн шонхор шувууны ачийг “Монголын нууц товчоонд” дурсан өгүүлэхдээ:

… Балжийн арал гэдэг газар хүрч өвсөн эмбүүл гэр барьж суув. Тэгэж байтал хар хур шувууг бор харцага барьж идэхийг үзэж гол дайрт годил сүүлт орог морины хялгасаар урхи хийж тэр бор харцагыг барьж авчрав. Бодончар идэх юмгүй тул чонын идсэн сэгийг түүж гэдсээ хооллож, харцагаа тэжээсээр тэр он гарав.
Хавар болж нугас ирэх цагт харцагаа сойж тавиад галуу нугас олныг алж идэж үл барах тул
Мөчир бүрээс
Мөч гуя өлгөж
Хожуул бүрээс
Хоёр гурван шувуу өлгөсөн гэж гардаг билээ.
Их эзэн Чингис хааны өвөг дээдсээс эхлээд харцага, шонхор тийнхүү монгол хүнд тэнгэрээс заяасан сүлд шүтээн болсоор олон зууныг үджээ.
Чингис хааны цэргийн албаны жагсаалтад “шонхорч” (сокольничий) гэдэг алба залгуулагч байдаг асан. Тэр нь “Бүсэндээ хэдэн өд зүүсэн, мөн Төмөр курбас (тор) хавчуулсан, малгайдаа шар шувууны өд хадсан” дүрэмт (формын) хувцастай байсныг Рашид эд дин “судрын чуулгандаа” (III боть, 304-р тал) дурдсан байдаг билээ. Тийнхүү монгол эрс “Эр бор харцага мину Жигүүргэндээ хүчтэй” гэж уртын сайхан дуу аялан урд бүүргэн дээрээ харцага шонхороо суулган ан аянд явдаг байсан ажгуу.

Монгол ардын баатарлаг туульсад ч харцага, шонхорын тухайд цөөнгүй мөр бадаг байдаг бөгөөд “Жангар” туульд “Сайр зоондоо таргатай Сарьсан сугандаа өөхтэй Гунан шар цоохор идлэг Гурав өндөглөөд, гурав гуужаад” гэж гардаг билээ.
Идлэг шонхорын тарга хүчний тухайд ийнхүү нарийвчлан өгүүлэхдээ ийм хүч, тарга жигдэрсэн идлэг шонхор “гурав өндөглөөд, гурав гуужаад, хүрнэ үү, үгүй юу?” гэх хол газрын тухай өгүүлсэн нь анхаарал татмаар зүйл мөн буюу
Гунан шар цоохор идлэг шонхор шувуу гурав өндөглөөд, гурав гуужаад хүрэхээргүй хол газар эзэн Чингисийн ач гуч нар хүрч Ил хаадын их улсыг байгуулаад зогсогүй “Шонхорын тухай хууль” гарган мөрдүүлж байжээ. Долоон зуун жилийн тэртээд эзэн Чингисийн зургаадах үеийн хааныг “Шонхорын тухай хууль” гаргахад хүргэсэн тэр нөхцөл байдлыг даяар монголын гал голомтыг сахин суугаа өнөөгийн монголчууд давтах юм гэж хэнбугай ч таамнаж байсангүй.

Гэвч тэр хэрэг явдлыг хэдхэн “ногоон цаасны” төлөө өнөөгийнхөн ахин давтаж идлэг шонхорын зүй бусын панзлалыг яг л долоон зууны тэртээх Ил хаадын Монгол улсад Монгол, Тажик, Муртад, Күрд, Лур, Мул, Сирийн арабуудын хийж байсан лугаа нэгэн адил гэмээр бусармаг байдлаар өрнүүлэх болсныг сонин, хэвлэлүүдэд сэтгүүлчид удаа дараа бичсээр атал төрийн зүгээс түүнийг анзаарах нь бүү хэл төрийн сайд нар нь өөрсдөө гар бие оролцдог болсоор арван хэдэн жилийн нүүр үзлээ. Энэ 2009 онд гэхэд л Кувейт, Катар, Саудын Араб, Сири, Пакистан, Египет, Энэтхэг, Бангладеш, Йемен, Непал, Шри Ланк зэрэг 11 орны 71 хүн 41 жийп хөлөглөн 12 аймгийн нутгаас 40 шонхор барихаар 120 хоногийн хугацаатайгаар эх орны маань бараг бүх нутгаар, тэр тусмаа хүнд даацын тэрэгний мөр байтугай шөвгөр улт савхин гутлын мөр арван жилд баларалгүй байж байдаг эмзэг хөрс шороон дээгүүр маань нааш цааш сүлжилдэн тэнүүчилсэн хар мөрөө үлдээгээд талийж өгчээ. Тэгэхдээ зөвшөөрлийг нь төр засаг албан ёсоор өгчээ.
Шонхорын эдгээр ангуучид нь өнөөх л 700 зууны чанад дахь Илхаадын монгол улсын газар нутгийнхан ажээ.
Илхаан Газаны (хасаан) хуулиар бол ийм зөвшөөрөл олгосон ноёд, түшмэдүүд 70-100 удаа ташуурдуулах (банздуулах) ёстой ажээ.

Гэвч … “Өдрийн сонинд” (2009, №274) бичснээр “Монгол улс түүхэндээ У.Барсболд хэмээх панзчинг Байгаль орчны сайд байхад 2002-2004 онд хамгийн их буюу 360-392 шонхор гаргаж байжээ.
… Н.Энхбаярын хувийн шахуу улс болчихсон жилүүдэд түүний торгон цэрэг болох Барсболдтонгууд шонхорын наймаагаар хагартлаа баяжиж зайсан орчмын далд гараашуудыг жийпээр дүүргэчихсэн байсан гэж хүмүүс ярьдаг юм” (сэтгүүлч Ж.Сандагдорж)
Арвандөрөвдүгээр зуунд Илхаан Газан шонхорчидыг ан хийлгэхээр явуулахдаа замын зардал, анчин шувуудын тэжээл хоолонд зориулан тахиа, тагтаа зэргийг гаргаж байх, анч шувуудыг торонд байлгах зарлиг гаргаад үүнийг зөрчсөн хүмүүсийг далан удаа ташуурдан залхаадаг болсон байна.
Гэтэл … өнөө үеийн харь нутгаас ирсэн шонхорчид шонхор тэжээхээр зээрийн янзага, ногтруу нугас шувуу тагтаа, туулай зэргийг хайр найргүй хядаж хөлдөөгчөөр дүүрэн чихэж аваад буй нь амьтадын үржил, төлөлтийн үе (долоогоос арван сарын хооронд) ан амьтан агнах барихыг хориглосон Монгол улсын ан агнуурын тухай хуулийг Байгаль орчиныг хамгаалах яамны сайдаасаа эхлэн шунахай түшмэдүүд нь зөрчиж арабуудад гэхэд л таван төрлийн 140 толгой амьтан агнах зөвшөөрөл өгсөн ажээ. Тэр ч байтугай нүгэл хилэнцийг үл тэвчигч Гандан тэгчилэн хийдийн хашаан дотор хүмүүсийн хөл татрах үеэр тагтаа барьж шонхорт өгөхөөр шар будаа цацаж нөгөөх энх тайвны бэлгэдэл шувуугаа монголчууд лалын шашинтангууд өргөн барьдаг болжээ.
1993 оноос эхэлсэн Шонхорын панзлал жил ирэх тусам өргөжсөөр гурван мянга гурван зуугаад шонхорыг харьд өгсөн бүртгэгдсэн тоо гарсан байна. Үүний гадна бүртгэгдээгүй хичнээнийг илгээснийг мэдэх хүн алга. Тийнхүү идлэг шонхор тархсан долоон аймгийн тавд нь уул шувуун тоо толгой 53.1 -99.2 хувиар цөөрч хоёр аймагт огт байхгүй болсон гэлцэнэ. Шонхорын панзчингууд шонхор болгоныг ч шүлсээ залгиад аваад байдаггүй бөгөөд хоёр наснаас дээшгүй, эм шонхор авдаг этгээдүүд ч цөөнгүй ажээ. Тэгвэл мөдхөн араб, палестин, киргиз, казахстан шиг шонхор шувууны бараа харагдахаа болих ээлж Монголд ирж, элдэв мэргэчидээс авардаг “цагдаагаа” алдах цаг ирэх нь дамжиггүй юм.

Сүүлийн 16 жилд шонхорын панзчингуудын гадагшаа гаргасан шувууны бүрэн бус мэдээг аваад үзье.
1993 онд зургааг гаргаснаар эхэлсэн энэ бусармаг наймаа жар дахин өссөн удаа бий. (2002-05онд) 1964 онд 90, 1995 онд 114, 1996 онд 25, 1997 онд 146, 1998 онд 25, 1999 онд 61, 2000 онд 184, 2001 онд 198, 2002 онд 303, 2003 онд 392, 2004 онд 385, 2005 онд 360, 2006 онд 167, 2007 онд 233, 2008 онд 266, 2009 онд 300 шонхор гаргаж нийт 3255 шонхорыг гадагш зувчуулжээ. Ялангуяа энэ 2009 онд “шонхорын авлал” нь тэртэй тэргүй цөлжиж байгаагий нь гайхсаар буй говь, талын аймгуудын газрын хөрсийг самрах зорилготой мэт болж өнгөрлөө. Наймхан шонхор барихын тулд Катарын Хамад Товейни ал Марри гэгчид Өвөрхангай, Өмнөговь, Сүхбаатар, Төв, Архангай, Дорноговь, Баянхонгор, Говь-Алтай, Дундговь, Завхан, Дорнод, Баян-Өлгий, Хэнтий, Сэлэнгэ, Хөвсгөл зэрэг 16 аймгаар 16 жийпээр гурван сарын турш хөндлөн гулд давхиж ангуучлах тусгай зөвшөөрөл олгосон нь гадаадын ямар ч хүнд урьд өмнө хэзээ ч ингэж бүх нутгаа (Увс, Булганаас бусад) хэсүүлэн зугаацуулах эрх эдлүүлж байгаагүйн хувьд дээд зэрэглэлд бүртгэгдэх “дур зоргын үйлдэл” юм. (наймхан шонхорыг ердөө л нэг сумын нутгаас 3-4 хоногт барих боломжтойг сэтгүүлчид туршлагатай хүмүүсээс сонссоноо бичиж байсан) Онцгой эрх авсан Катар ноён чухам шонхор сонирхсондоо ийм өргөн газар нутгаар хэрэн бэдэрсэн үү, эсвэл өөр юм хайж явсан уу гэдгийг Тагнуулын ерөнхий газар л мэддэг байхдаа!
Хамгаалах болохоор эзэнгүй юм шиг, худалдах болохоор өдий төдий эзэн гараад ирдэг манай байгаль орчин уул ус, ургамал ногоо, ан амьтад маань сүүлийн хориод жилд жинхэнэ “хэлмэгдэлд” өртөж үгүйрч хоосорч, шархлаж сэглэгдээд, цөлжиж цөлмөгдөх цөвийн цагтай тулгарсны нүглийг, түүний буцаагдашгүй үйлийн үрийг богано бодолтой, сувдаг шунахай хэдэн түшмэдүүд бус бүх нийтээрээ үүрэх болно гэдгийг тэнгэр эцэг, газар ээж хоёр сануулсаар байгааг ухаарахгүй бол нэг л өдөр байгаль дэлхий өөрөө өшөөгөө авах болно. Монгол овоггныг тэжээж, оройн дээд сүлд нь болж явсан, “тэнгэрийн илч” шонхор шувуугаа харийнхны урхинд тавьж өгсөний нүгэл хилэнц өөр хэн дээр ч биш Төв Азийн зулайг халцлаж буй монголчууд дээр л буух болно.

Хүч хөдөлмөр зарж, хөлсөө гаргаж, авьяасаа нээж юм бүтээхийн оронд байгал ээжийг бэлэнчлэн цөлмөж бэлгэдлийн төдий хэдэн “ногоон цаасаар” (ханш нь унах тавилантай) солих өвчин туссан Баянхонгорынхон зээргэнээр, Говь-Алтайхан артем шавьжаар (Тонхил нуурын) Дорнодынхон эрвэгэр жиргэрээр, Дорноговь, Өмнөговийнхон хар өвсөөр, Хэнтий, Сэлэнгийнхэн хуш, нарсны самраар, хангайнхан бугын чив, хүдрийн заараар, мөн өмнө нэр дурдагдсан 16 аймаг шонхор шувуугаар, тарвага бүхий аймгууд тарваганы арьсаар гэхчилэн панз үсэргэсээр байгаад одоо буга, согоо, хүдэр, тарвага байтугай зээргэнэ, хар өвс мэтийгээ ч хувхайлчихаад сууж байхад Байгаль орчныг хамгаалах нэртэй нэгэн яам хамгаалагч нь биш хаман хувхайруулагч нь болсоор хориод жилийн нүүр үзлээ. Ийм яамыг татан буулгаж ард түмний өөрөө нутаг усаа хамгаалах сайн дурын “ногоон хамгаалагдын” түмтийг байгуулмаар болжээ.
Шонхор тэнгэрийн амьтан боловч тэнгэр шүтэгч монголчуудад амны хишиг хүртээж явсан жигүүртэн тул хэдэн зууны турш түүнийг дээдлэж отог, омгайнхоо онгон болгон улмаар төр цэргийн далбаандаа бурханчлан дүрсэлдэг болсон эртэн цагийн дурсгалыг мартаагүй хойч үе Монгол Улсын өнөөгийн Үндсэн Хуулийг хэлэлцэх үеэр эзэн Чингисийн хиад овгайн цагаан шонхор онгоныг төрийн сүлдэндээ залахаар зураач залуу Тэнгисболд төслийг гаргаж, их хурлын гишүүд хэлэлцэн маргалдсаар эцэст нь шувуу биш морио сонгосон боловч тэр адууны дүрс гурав хэрчигдсэн модон морь шиг харагдсаар нэгэн мөчлөг өнгөрлөө. Тэртээ долоо, найман зуун жилийн чанад Огуз хааны ахмад хүү Күн хаан найман хүүхдайнхээ онгоноор “цагаан шонхор” шувууг сонгосон бол Өгөөдэй хааны ач Хайдуу болон тэрний өвгүүдийг Шонхорлык ууланд нутаглуулсан нь учиргүй биш учрын цаадах учиртай ажээ. Бүүр өнөөдөр гэж ярих юм бол монгол овогтны тасарсан нэг тасархай башгидууд (башкирууд) өнөөдөр гэхэд “Шонхор” нэртэй сэтгүүл гаргаж олон түмэндээ уншигчиддаа мэдээлэл түгээсээр байна.

Бүгд 8-70 төрөл зүйл шонхорын дотроос харцага-шонхор, начин шонхор, цагаан шонхор гэхчилэн төрөл зүйлийн нэрээр монголчууд хүчит бөхөө цоллосоор ирсэн билээ.
Одоо тэгвэл шонхор гэдэг хийморьтой буянтай хүчтэй шувуу харь газрын урхинд барьж өгч хэдэн ногоон цаасаар сольж, түүгээрээ архиддаг (архины үйлдвэрээс өөр хөл дээрээ бат зогссож, хямралд өртөөгүй үндэсний үйддвэр сүүлийн хорин жилд манайд байгаагүй) монгол түшмэдүүдийн шүдний чигжээс, шүлсний хаялга болж хувирсан тул “ганц шонхор үлдээгээч, түүгээр чихмэл хийж үзвэрт тавъяа” гэж сэтгүүлдийн гуйдаг нь эмгэнэлт дуулийн сэдэв юм даа. Шонхороор панзлагчдын хийморь хэвтэж тэнгэртээ хаягдахын үйлийн үр болох биз ээ.