тосны 49, байгалийн хийн 59 жилийн нөөц үлдээд байгаа юм байна. Голлох ашигт малтмалын бүтээгдэхүүнүүдийн ашиглалтын хугацааг нийт улс орнуудын одоогийн хэрэглээгээр тооцож гаргасан байна. Гэвч дэлхийн улс орнуудын үйлдвэржилт жил ирэх тусам өргөжин тэлснээс үүдэн эрдэс баялгийн хэрэгцээ өсөн нэмэгдэж байгааг дэлхийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд онцолсоор. Ингэхээр дээрх жилээр тооцсон нөөцийн үзүүлэлт өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээ шаардлагатай зэрэгцэн буурна гэсэн үг.
Тэгвэл шавхагдаж эхэлсэн нүүрс, газрын тос, байгалийн хийг бид юугаар орлуулж болох вэ? Энэ асуултад ганцхан үгээр хариулахад хангалттай аж. Занар. Магадгүй сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц нар, салхийг орхигдуулж байна гэж үзэж болох юм. Гэвч нар, салхины нөөц хэдий шавхагдашгүй ч дэлхийн нийт эрчим хүчний хэрэглээг нэг дор хангах боломжгүй ажээ.
Их Британийн газрын тос, хийн үндэстэн дамнасан корпорацийн захирал асан Лорд Брауни “Занарын тос болон хий нь онцгой бүтээгдэхүүн юм. Учир нь бид эрчим хүчний үндсэн эх үүсвэрүүдийн хамгийн сүүлийнх рүү гар дүрэх гэж байна” хэмээн хэлжээ. Ингэхээр дэлхийн эрчим хүчний ирээдүйд занар ямар том байр суурь эзлэх нь тодорхой болж байна.

Одоогоос 40 гаруй жилийн өмнө буюу 1970-аад оны эхээр нефтийн үнэ өсөж эхэлснээс занарыг олборлож, үйлдвэрлэх нь эдийн засгийн хувьд ашигтай болж хувирчээ. Гэвч 1980-аад оны эхээр Ойрхи Дорнодод газрын тосны олборлолт огцом нэмэгдэхэд нефтийн зах зээлийн үнэ навс унаснаар (15 доллар хүртэл), шатамхай занарын олборлолт, ашиглалт эдийн засгийн хувьд ашиггүй болж, энэ салбар хумигдсан байдаг. Харин сүүлийн жилүүдэд хүн төрөлхтөний хөгжлийн явц хурдсан аж үйлдвэржилт тэлж, хүн ам хурдацтай өсөх болсноор газрын тосны хэрэгцээ өсч, үнэ нь ч тэнгэрт хадсан билээ (100 ам.доллар). Дээрээс нь газрын тосны нөөц шавхагдаж эхэлсэн нь занарын зах зээлийг хөдөлгөх гол хүч болоод байна.
Дэлхий нийтээр шатдаг занарыг сонирхож эхэлснийг сүүлийн үеийн үйл явдлаас тод харж болох юм. Өнөөдөр Австрали, Бразил, Аргентин Хятад, Эстони, Израйль, Иордан, АНУ тэргүүтэй улс оронд занарын том ордууд бий гэдэг. Харин занарын нөөцөөрөө дэлхийд эхний 20-т ордог Их Британи Улс саяхан задгай тэнгист санаанд оромгүй их хэмжээтэй буюу 28 их наяд тонн занар байж болох нөөцийг олж илрүүлсэн талаар дэлхийн хэвлэлүүд шуугиж байна. Энэ нь тус улсын эх газрын нөөцөөс тав дахин их гэсэн үг юм.

Одоогийн байдлаар Эстони, Бразиль, АНУ, Хятад зэрэг улс шатдаг занарыг олборлож, цахилгаан станцын түлш, шатахуун гаргаж авах хэлбэрээр ашиглаж байна. Харин Балтийн тэнгисийн эргээр нутагтай Эстони улс газрын хөрсөндөө шатдаг занараас өөр баялаггүй учир станцуудаа шатдаг занараар л галладаг аж. Тиймээс Йордан Эстоний “Eesti Energia AS” компанитай хамтран 2016 онд 700 мегаваттын цахилгаан станц барихаар хэлэлцэж байна. Занарын тосны дөрөв дэх том нөөцтэй Иордан улсын тус станц занарын тосыг шатааж эрчим хүч гаргаж авах аж.
Гоулдман Сакс компанийн мэдэгдсэнээр АНУ 2017 он гэхэд Саудын Арабыг гүйцэж, өдөрт 10.9 сая баррель нефть үйлдвэрлэхээр төлөвлөж байгаа аж. Эрчим хүчний импортдоо жилд 300 орчим тэрбум доллар зарцуулдаг АНУ шатдаг занараас нефть гаргах үйлдвэрлэлээ хөгжүүлснээр 2030 он гэхэд Ойрхи Дорнодын газрын тосны ноёрхлоос бүрэн чөлөөлөгдөнө гэж тус улсын эрх баригчид үзэж байгаагаа олонд ил болгожээ. Гэвч саяхан газрын тосны ханган нийлүүлэгч “Baker Hughes Inc” компаниас газрын тосны үнэ энэ чигээрээ унасаар 80 ам.доллароос доош орвол АНУ-ын Хойд Дакота болон Өмнөд Техасын нутагт ажилллаж буй занарын тосны өрөмдлөг зогсоход хүрнэ гэдгийг анхааруулаад байгаа юм.

Дэлхийд одоогоор занарын 600 орчим ордыг илрүүлээд байна. ОХУ-ын академич Э.Волков “Судалгаануудын үр дүнд дэлхийн занарын нөөц 550-630 тэрбум тонн занарын давирхай буюу синтетик газрын тосыг агуулж байгааг тогтоосон. Энэ нь эдүгээ дэлхийд илрүүлээд буй түүхий газрын тосноос даруй дөрөв дахин их гэсэн үг юм” хэмээн тодорхойлжээ.
Хар, хүрэн, шаравтар саарал өнгөтэй шатдаг занар нь 10-50 хувь, заримдаа 60 хүртэлх хувийн кероген хэмээх органик бодис агуулсан шаварлаг тунамал чулуулаг аж. Занарын органик хэсэгт агуулагдах устөрөгчийн хэмжээ нь ямар ч нүүрснийхээс их бөгөөд давирхай нь бүтэц найрлагын хувьд түүхий газрын тостой төстэй тул түүнээс газрын тосны төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авах боломжтой гэнэ. Шатдаг занар бага температурт (450-5500С) өндөр даралт шаардахгүйгээр шууд задардаг тул технологийн боловсруулалт хийхэд хялбар. Занарын энэхүү шинж чанарыг түшиглэн шингэн түлш гаргаж авахад тохиромжтой гэж үздэг ажээ.

Тэгвэл занарыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж манайд байна уу. Нефтийн хувьд гадаадаас 100 хувь хараат манай оронд шатдаг занарын 60 шахам орд, илэрц байдаг бөгөөд Хөгшин Орхон, Дундговийн Баянжаргалан сум, гол хэсэг нөөц нь Дундговь, Дорноговь, Өмнөговь, Сүхбаатар, Хэнтий, Төв, Өвөрхангай Баянхонгор зэрэг аймагт байдаг юм байна.
Геологчид 1980-аад оны дундуур манай улс 20 тэрбум тонн шатдаг занарын нөөцтэй гэсэн тойм судалгаа хийжээ. Шатдаг занарын геологийн хайгуулын судалгаа одоогоор манайд түүхий гэж хэлж болно. Үүнийг нарийвчлан судалж, улмаар эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжтой эсэхийг нарийн тогтоох хэрэгтэй гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс ярьдаг. Харин зарим хувийн компани занарыг сонирхож, гадаадын компаниудтай хамтран судалгаа шинжилгээ хийгээд эхэлсэн мэдээ бий.
Монгол Улсад занарын талаарх төрийн нэгдсэн бодлого, төлөвлөлт одоохондоо алга. Гэхдээ энэ талаар Эрдэс баялаг Эрчим хүчний яам, агентлагийн түвшинд ярьж буй асуудал байгаа гэнэ. УИХ-ын гишүүн Г.Баярсайхан “Шатдаг занарыг эдийн засгийн ач холбогдолтой түүхий эдэд оруулах шаардлагатай. Дотооддоо нефтийн бүтээгдэхүүн боловсруулан гаргах улмаар гадаадаас авдаг нефтийг орлож чадах ямар ч боломж, бололцоог дэмжих хэрэгтэй” гэв.

Занарыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулснаараа цахилгаан дулааны станцуудын нүүрсний хэрэглээг багасах талтай аж. Энэ нь нэг талаар утаа багасах боломж гэсэн үг. Бидэнд хамгийн их хэрэгтэй нь дотоодын нефтийн хэрэгцээгээ бүрэн биш юм аа гэхэд тал хагасыг нь ч болтугай занарын тусламжтайгаар хангах.
Гэвч занарын олборлолт, боловсруулалт нь дэлхийн цаг агаарын дулааралд нэрмээс болж, хөрсний эвдрэл, агаар мандлын бохирдол гэх зэрэг байгаль орчны олон төрлийн сөрөг нөлөө дагуулах магадлал ихтэй гэж зарим эрдэмтэн үздэг байна. Учир нь шатдаг занарыг боловсруулахад ус, эрчим хүч асар ихээр шаардагддаг ажээ.
Орчин үеийн техник, технологи 1970-аад онтой харьцуулшгүйгээр хөгжсөн ч энэ нь нэг талаас занарыг олборлох технологи төгс болсон гэж үзэж болохгүйг харуулна. Харин технологи, олборлолтын хувьд өртөг өндөртэй энэ бизнес олон улсын анхааралд орж, хөгжлийн эрчим нь түргэсэж эхэлсэн нь технологийн шинэ шинэ боломжууд, үнэ өртгийн хувьд ч сонголт бий болох дохио биз ээ.

Б.Энхцэцэг