үргэлж хормойдож явна. Ард нь Лхагва эрх хав шиг бор юм божийгоод гүйж явдаг сан. Манай өвөө, дүү хоёрын дүр зураг л даа. Өвөөгийн эмээ хоёр шөлний хонь гаргах гэж наймхан настай Лхагвагаас асуух, гуйх, сүүлдээ нуух шахуу юм болно. Эрх мэдэл нь дэндсэн ач. Үе үе мань гурав их муудалцана. Тэр зун энэ явдал болсон юм. Лхагва овоо товир болж, сургуулийнхаа амралтаар өвөөгийнд заларлаа. Өвөөгийн бие чилээрхүү байв. Зүрхээр нь өвдөнө. Тэвдсэн үедээ зуун граммыг өвөө татна. Шөнө гэнэт хаачихав гэж өвөө болгоомжилно. Эмээ ч болгоомжилно. Нэг орой өвөө хажуулахынхаа өмнө Лхагвад их том үүрэг даалгавар өглөө. Шөнө гэнэт бие тавгүйрхэж мэднэ. Орны хажууд ганц шил цагаан юм байгаа, шөнө дөлөөр өвөөгөө хөнжлөөс чинь татвал шалавхан бөглөөг нь мултлаад ам руу тонгойлгоорой гэж 80 шүргэсэн өвөө лүндэн буулгав. Өвөөгийн орны өмнүүр унтсан Лхагвагийн хучлагыг өвөө шөне дунд огцом татжээ. Нойрмог толгойд нь "Өвөө болохоо байж" гэж сэрхийсэн Лхагва ухасхийн босон харайж өвөөгийн өмнө байх шилтэй цэнхрийн бөглөөг яаран мулт татаж орон дээр нь харайн гарчээ. Өвөө өмнөөс нь сарваганаж байж. Дээрээс нь дарж байгаад л ам руу нь цутгаж дээ. Хахаж цацаж байна гэнэ. Амьсгаа аваад буутал өвөө тийчигнэж ирээд "Яадаг муу лүд вэ, хүн алах нь уу" гэж ноцтойгоор ориллоо гэнэ. Та чинь л... гэтэл өвөө өөр зорилгоор хөнжлийг нь татсан байж. Орных нь урдуур байсан савтай шээсийг нь мань Лхагва хөлөөрөө хантарчих гээд... Наад хөлөө тат гэж хэлэхийн завдалгүй Лхагва ам руу нь архи цутгаад хаячихгүй юу. Өглөө өвөө талимаарчихсан юм босч ирээд "Муу лүд чинь амьсгаа өгөхгүй алах шахлаа" гэж эмгэндээ ховлож, эмээ ач хүүгээ "Иш мушгүй хар хог, өвөөгөө алах нь уу" хэмээн үглэж өдөржингөө эмээ, өвөэ, Лхагва гурав бие биенээ муухай харсан билээ.

Өвөө, Лхагва хоёрын адал явдал дуусахгүй ээ, дуусахгүй. Өвөөгийнх уулын тагтад зусаад газрын намдаа орохоор болж ачлага уналгаа бэлдэх боллоо. Ачлагын хэдэн ат хөөж ирлээ. Хом баглаа хаана байгаа тухай эрэл сурал боллоо. Өвөө яахав дээ, өөрөөсөө бүгдийг нууж явдаг хүн, гэрийн урд руу норж илжирчихнэ гээд хадан дээр овоолчихсоноо нэг юм саналаа. Өвөө тэр зүг алхлаа, араас нь алгын чинээ Лхагваа бас эмхэлцэхээр алхаллаа.

Лхагва гэж биеэ тоомор нуруугаа үүрчихсэн, бас дуугүй явахгүй ээ, "Өвөө, цаад муу хүрэн тайлга чинь ачаандаа хэр вэ, хэвтэн тусаад явахгүй юм биш биз" гэх шиг пид пид хийгээд. Өвөө том хүнтэй ярьж яваа юм шиг "Орилохоос биш нэг их хэвтчихгүй байхаа, шазгар хүрэний дүү шүү дээ. Эртээд буйлс ачихад ер түүргээгүй, хэдэн унь хананд яав л гэж дээ" гэх шиг юм хөөрөлдсөөр хомон дээрээ очлоо. Өвөө эхний жийргэвчийг нь сөхөөттөл дороос нь дүнгэнэсэн урт цуваа дээшээ гозойж гарч ирээд шуугиад явчих нь тэр. "Зөгий... зөгий үүрлэчихсэн байж хижиг чинь" хэмээн өвөө уулга алдаад толгойгоо дараад харайлаа. Гонжролдсон урт хар цуваа гозойж ирээд өнөө хоёрыг бүчих нь тэр. Лхагваа зуун метрийн хурд хийлээ. Өвөөгийн хажуугаар шунгинасаар гэртээ хамгийн түрүүнд хүрлээ, харайж ороод хаалгаа хаагаад хав түгжлээ. Өвөөг мартчихаж. Өвөө гэр тойроод л гүйгээд байгаа. Зөгий бас гэр тойроод дүнгэнэж байгаа дуулдах. "Муу лүд минь ээ наад хаалгаа онгойлгооч" хэмээн өвөө үглээд гүйгээд байгаа. Тэвдэж сандарсан Лхагва хаалганыхаа түгжээг мулталж чаддаггүй. Арайхийн онгойлгосон юм. Өвөө ч үсрээд орлоо. Бүх юм болоод өнгөрчээ. Зэрлэг зөгийнд битүү хазуулсан өвөө хоёр хоног халуурсан юм.

Лхагва гэж нэг унжийсан юм эмээд эргүү мангараа дуудуулан хоёр өдөр хусам эргүүлсэнсэн. Өвөө дуугүй байж чадахгүй бас Лхагвааг өмөөрч "Өөрөөсөө л болсон надаас болж хүүхдэд юундаа үглээд байгаа юм" гэж эмээтэй хэрэлдэв. Эмээ "Иш мушгүй хар хогоос болж зөгийний хоол болчихоод байгаа байж... буруу зөнөсөн өвгөн..." энэ тэр гээд үг хоосон буцаахгүй. Өвөө эмээ хоёрын зөрөлдөөн Өөшийн зуслангаас хальж өөр тивд сурч боловсорч байгаа ээж аав хоёрын чихийг дүнгэнүүлэх хэмжээнд хүрнэ. "Энэ амьтныг хар нялхаар нь уулын мухарт хаячихаад хаа хол тэнэж явдаг дүүрчихсэн дотортой амьтад.

Бид хоёрт үглүүлсээр байгаад энэ муу амьтан ер зөв хүн болохгүй нь" гэж ирээд эмээ хэнд буруу өгөөд байгаа, хэн нь хэнийгээ аашилж загнаад байгаа нь нэн тодорхойгүй байдалтай болгосноор намжина даа.

Хэдэн өдөр бороошив. Өвөөгийнх гал алдах төлөвтэй боллоо. Өвөө, Лхагва хоёр тэмээгээр уулын хярд байгаа зуслангаас хуурай түлш ачиж ирэхээр явлаа. Оройтож мордсон юм. Таван тэмээнд хуурай буйлс ачсан тэд талдаа 20-иод км явна. Өвөө чөлөөлөх дайнд мордож Жэхэ хот хүртэл явснаа ярьж явсан гэдэг юм.

Лхагва яахав дээ, морин дээрээ шүлсээ гоожуулаад чагнаж явсан биз. Өвөө маань нэг их дайсантай нүүр тулаад буудалцаад байснаа ярихгүй ч одоогийн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагааны нутгаар нэг шөнө гэнэт хил давж цааш өдөр шөнөгүй довтолгосон адал явдал нь үнэхээр ам ангайлгамаар л даа. Эргэж ирэхэд нь эмээ залуухак эмэгтэй гэр барьчихсан хүлээгээд сууж байсан инээдтэй түүх дээрээ очоод гэнэт ач хүүдээ ярьж яваагаа санасан биз. "Энэ муу эмгэн... үгүй муу эмээ чинь суналзсан сайхан амьтан байсан юм шүү дээ" гэсхийгээд дуусгах цагт манай банхарын дуу тэр дор хүр хүр хийн дуулдаж эмээгийн хярамцагтай хоол арааны шүлс асгаруулсан нь лав. Гэгээ эрт тасарч, хол ойрын бараа харагдахгүй болсон үед мань хоёр гэрийн гадаа ирж эмээ бид хоёр тоссон юм. Тэгсэн яах аргагүй таван тэмээ хөтлөөд явсан хүмүүс чинь ганц тэмээ түлштэй ирэх юм. "Өвөө хуурай түлш алга уу, бусад тэмээгээ замдаа тавьчихсан юм уу" гэтэл гэнэт том гэгч нь эргэж харснаа "Ээ лүд, ээ лүд, харж явахгүй яасан юм чи, хүний аманд орчих гээд л явсан" хэмээн ач хүүгээ загналаа. Лхагва яг дуугүй сонсъё ш дээ, өөрийгөө хуу өмөөрч "Өөрөө эргэж харж явахгүй цэрэгт байхдаа би гээд баахан юм яриад явсан байж" хэмээн биеэ өмөөрөв. Ар араас нь цувуулж хөтөлсөн таван атны хоёр дахийнх нь уяа алдуурахаар тэгээд дуусаа. Хаана гээгдэж хоцорсныг өвөө тэр хоёр анзаарсангүй. Энэ хоёр ингээд л бүтдэгтүй улс, та хоёр хэзээ байтлаа бүтэлтэй юманд явж сурах улс вэ" хэмээн хоол цай дөхүүлэнгээ эмээ үглэх. Би тэсгэлгүй инээчихлээ. Өвөө дайнд явснаа яриад, Лхагва түүнд нь ангайж яваад ачаатай тэмээгээ ардаа алдуурахыг мэдсэнгүй. Маргааш өглөө нь мордож түлш ачсан тэмээгээ Тэнчийн мухараас олж ирсэн юм. Наад зах нь нэг иймэрхүү байдалтай явдагсан өвөө, Лхагва хоёр. Өнөөдөр өндөр алба хашиж, цаг наргүй хөдөлмөрлөдөг Лхагваад өвөөтэйгээ өнгөрөөсөн дурсамжаа ярих нь ганц амралт болдог шиг байгаа юм, Ингэж инээдэг юмаа гэж ажилтнууд нь гайхахаар, хөл гараа савчаад л, их инээхээр нулимс гардаг шүү дээ, яг тэгж ирээд л тунчиг бахтай ярьж суудаг юм, Лхагва.

Өвөөтэйгээ усанд явсан минь зүрх авах дөхөж билээ гэж Лхагва эртээд ярьсан юм. Бас л тэмээ хөтлөөд явсан хэрэг. Худаг дээр очоод модон савтай усаа өвөө тэмээн одоо л чадахаа байчихав гэж. Дуугүй хөтлөөд босго гэж түүнийг зандарчээ. Улаан атны урд бөх машан гэдэг юмдаа, хэвтээ гэсэн үг... болохоор өвөө усаа эвтэйхэн дүүрчихсэн харагдаж гэнэ. Зөөлхөнөөр хөтлөөд босготол 80 настай өвөө маань наян литр устай савтайгаа арагшаа саваад унах нь тэр. Ус нь цалгиад тэмээ үргээд огцом босчихгүй юу. Дууссан л байх гэж боджээ. Нэг харсан өвөө маань шолбойтол норчихсон юм босоод ирчихсэн "Наадхаа битгий тавиарай, яадаг муу лүд вэ. Дахиад ачна аа" гээд зогсож байсан гэдэг. Хуучны хүмүүс яс сайтай гэж үнэн шүү. Худгаас ирсэн хойноо өвөө, эмээд болсон явдлыг ярьж "Өтөлж чадахгүй, өвчтэй мангараараа" дуудуулан тулганыхаа хажууд цайлж суусансан. Өвөө, эмээ, Лхагва гурвын зуны амьдрал ийн үргэлжилсээр... Хажуугаас нь харахад үнэнхүү зугаатай. Харин амралтаа дуусгаад Лхагвааг буцах цөхөхөөр өвөө, эмээ хоёр хурнийна даа. Өвөө, эмээ хоёр минь бөртийсөн хоёр амьтан зэрэгцээд зогсчихсон гэрийнхээ хаяанд түүнийг үддэгсэн. Намар орой болж өрхний оосор гэрийн дээвэр цэрхийтэл нүдэх цагаар хотод суугаа ач хүүгээ өвөө, эмээ хоёр сэнсэртэл санаж эмээ "Зун муу хүүгээ их үглээд олигтой амрааж чадсангүй" гэж санаашрах. Өвөө гаансныхаа бохийг дахин дахин ухаж "Муу хүүгээ дараа зун ирэхээр нь гол руу зусаж хэдэн унагаа уяж гэдсийг нь олигтойхон цайлгаж, дөмөгхөн амраана аа" гэх шиг юм ярина. Тэгнэ байх даа чи, хүрээд ирэнгүүт нь л үглэж “Газрын намд ялаа шумуул нь дийлдэхгүй нь хярд гаръя гээд цамнана биз" гээд ачийгаа зүгээр санаж чадахгүй хоёр хөгшин эхэлнэ дээ. Манай Лхагва гэж нэг ийм туучий эмээ, өвөө хоёрын амьдралынх нь утга учир, нар сар нь байсаар. Тэр жил Лхагва зуны амралтаараа ирж чадахгүй шууд гадагшаа сургуульд явах байдалд хүрлээ. Үүнээс мань эр зөрж өвөө, эмээдээ ирж, эрхэлж байгаад гадаад руу нь явсан юм. Маш зөв шийдвэр болсон доо. Хэрэв тэгээгүй бол хоёр хөгшин сэтгэлээр явчих байсан байлгүй. Эмээ, өвөөгийн элэг тэвтэх гэж том юм цаана чинь байна шүү. Эмээ, өвөөгийн эрхлүүлж өсгөсөн хүүхэд их ухаантай, амьдралыг дүүрэн сайхан авч явдаг нь Лхагвагаас харагддаг юм.

П.ХАШЧУЛУУН