Монгол Улсад уул уурхайн салбар эрчимтэй хөгжиж, эдийн засгийн гол хөдөлгүүр болоод байгаа.

Гэвч сайны хажуугаар саар гэгчээр уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулахын хэрээр байгаль орчинд эвдрэл үүсэж, унаган төрхөө алддаг. Улмаар хүн, мал, ан амьтан, ургамал, хөрсөнд аюултай орчин бий болдог. Нэгэнт ухаж төнхсөн газрыг нөхөн сэргээж, унаган төрхөнд нь оруулна гэдэг боломжгүй зүйл. Гэхдээ аль болох унаган төрхөнд нь дөхүүлэх, баялгийг ашиглахдаа байгальд учруулах хор нөлөөллийг багасгах, нөхөн сэргээлтийг зөв хийх зэрэг асуудлаар энэ сарын 12-15-нд уул уурхайн салбарынхан чуулж, санал бодлоо солилцлоо. Эл бага хурлыг МХЕГ, Монгол- Германы хамтын ажиллагааны BGR төслийн багийнхан санаачлан, “Оюутолгой” компанитай хамтран зохион байгуулсан юм.

Бага хуралд БОНХЯ-ны холбогдох мэргэжилтнүүд, орон нутгийн МХЕГ-ын уул уурхай хариуцсан байцаагчид, 100 гаруй компанийн төлөөлөл, нийт 300 гаруй хүн оролцлоо. Өдгөө долоо дахь жилдээ зохион байгуулж буй “Уурхайн хаалт ба байгаль орчны хамгаалал” бага хурлыг МХЕГ-ын дарга Р.Содхүү нээж, үг хэлсэн юм. Тэрбээр “Нөхөн сэргээлтийг бид хуулиар хийгдэх ажил гэж андуураад байдаг. Тийм биш. Нөхөн сэргээлт бол зөвхөн хуулиар бус, монгол хүн бүрийн сэтгэл зүрхээр хийгдэх ажил. Бид баялгийг нь ашигласан ч хойч үедээ ус урсаж, ургамал ургаж байснаар нь газар нутгаа үлдээх ёстой” хэмээсэн юм.

Хуралд оролцогчид уурхайн хаалт, нөхөн сэргээлтийн талаар нэлээд нухацтай хэлэлцсэн. Манайд нөхөн сэргээлт хийх стандарт хэт ерөнхий байдгаас уул уурхайн компаниуд гурилдаад өнгөрдөг аж. Нөхөн сэргээлт хийж байна гээд зөвхөн шороогоор булаад хаячихдаг дүр зураг нэлээд бий гэнэ. “Нөхөн сэргээлт бол олборлож дууссаныхаа дараа газрыг нь тэгшлээд л хаячихдаг зүйл биш. Уурхайн үйл ажиллагаа эхлэх анхны төлөвлөгөөнд хэрхэн нөхөн сэргээлт хийх, хэдий хэмжээний хөрөнгө зарцуулах гээд бүх л зүйлийг багтаасан байх ёстой. Хөрс хуулал тын ажил эхлэхэд л нөхөн сэргээлтийн ажил хийгдэх зарчимтай. Оюутолгой компани ашиглалт нь эхлээгүй байхад ногоон байгууламж бариад эхэл чихсэн байна. Үүнийг бусад газрууд үлгэр дууриал болгох хэрэгтэй” хэмээн МХЕГ-ын БОАЖГУУХГын дарга Н.Батбаяр ярилаа.

Оролцогчдод мэргэжлийн байгууллагууд уурхайн хаалт бол зөвхөн мод тариад нөхөн сэргээлт хийхээр хязгаарлагдахгүй, тус уурхай хаагдахад ажилчид, барилга байгууламж нь яах вэ зэрэг олон асуудал дагуулдаг. Томоохон уурхай хаалтаа хийх үед ажилчдаа өөр уурхайд шилжүүлэх үү, эсвэл өөр мэргэжилтэй болгох уу, барилга байгууламжаа яах вэ зэрэг бүх асуудлаа анхнаасаа төлөвлөсөн байх ёстой. Уурхайн хаалт гэдэг бол олборлолт эхлэхээс өмнө төлөвлөгдсөн байх ёстойг сануулсан. Бага хурлын үеэр уурхайн хаалтын тухай одоо мөрдөж буй журмыг шинэчлэх шаардлагатай байгааг оролцогчид онцолсон. ШУТИС-ийн багш докторант М.Дагва “Одоогийн журамд өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай. Учир нь энэ журмыг баталж байсан цаг үеэс одоогийн уул уурхайн салбарын нөхцөл байдал тэс ондоо болсон. Өнөөгийн шаардлага ч өөр. Тиймээс өргөн хүрээнд цаг үе рүүгээ хандсан шинэ журам гаргах шаардлагатай байна.

Манай сургууль гадаадын судлаачидтай хамтран шинэ “Уурхайн хаалтын төсөл”-ийг боловсруулаад байгаа. Одоохондоо Ашигт малтмал олборлох тухай хуулиас давсан төсөл болчихоод байна. Тиймээс ашигт малтмалын хуулийг шинэчилж байж, энэ журам хэрэгжих боломжтой. Одоо хөрс нь бүрдээгүй байна” гэсэн юм. Харин МХЕГ-ын дарга Р.Содхүү “Уурхайн хаалтын тухай одоо мөрдөж буй журмаар онгичсон газар дээрээ шороо овоолоод, мод тарьчихаар бараг болчих гээд байдаг. Гэтэл тэр газарт нь мал, хүн ороод уначихдаг, машин тэрэг онхолдчихдог, ус тогтож нуур болоод хүн живчихдэг зэрэг асуудал байдаг. Иймээс нэн түрүүнд аюулгүй орчныг бий болгох хэрэгтэй. Үүний тулд уул уурхайн хаалтын журмыг шинэчлэх шаардлагатай байна. Бид аливаа хуулийг хүлээх ёсгүй. Хуулиар зохицуулаагүй зүйлийг журмаар зохицуулж болдог. Тиймээс бид яаралтай дэлхийн жишигт нийцсэн уурхайн хаалтын журамтай болох хэрэгтэй байна” хэмээсэн юм. Үүнийг төлөөлөгчид дуу нэгтэй дэмжиж байлаа.

Статистик мэдээгээр манай улсад уул уурхайн олборлолтод өртөж эвдэрсэн 15000 орчим га газар байдгаас 6000 орчим нь нөхөн сэргээлт хийгдээгүй, эзэнгүй уурхай байгаа юм. Орон нутгаас ирсэн Засаг дарга нар, МХЕГ-ын уул уурхай хариуцсан байцаагчид нинжа нарын ухаад орхисон эзэнгүй газрыг нөхөн сэргээх аргаа олохгүй байгаагаа учирласан. Нэг л жишээ дурдахад, Баянхонгор аймагт нинжа нар асар том газрыг там болгоод хаячихсан байна. Тэр газарт нь 120 мал ороод үхчихэж. Тус газрыг нөхөн сэргээе гэхээр эвдсэн нинжа нар нь олддоггүй. Тиймээс аймгийн удирдлагууд нутаг дэвсгэрт нь уурхайн үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудтай гэрээ хийгээд хөтөлбөр баталж, нөхөн сэргээхээр болжээ. Гэтэл үнэгүй нөхөн сэргээдэг компани байхгүй, аймагт нь мөнгө байдаггүй. Ядаж байхад нинжа нар дээд талыг сорчилж олборлоод, доод талыг нь хаячихсан аж. Тэгэхээр аймгийн удирдлагуудад газар доор үлдсэн алтыг тэр чигээр нь булах, эсвэл компаниудтайгаа зөвшилцөж, ухуулаад нөхөн сэргээлт хийлгэх гэсэн хоёр зам үлдээд байгаа ажээ.

МХЕГ-ын БОАЖГУУХГ-ын дарга Н.Батбаяр “Одоогоор манайд 566 нэгж талбай буюу 6000 орчим га эзэнгүй уурхай байгаа. Эл судалгааг хийхийн тулд 2010, 2011 онд Ашигт малтмалын газар, БОНХЯ их хэмжээний зардал гаргасан. Одоо харин энэ эвдэрсэн газрыг нөхөн сэргээх ямар бодлого баримтлах вэ. Эвдээд явчихсан хүмүүст ямар хариуцлага тооцох вэ зэрэг асуудал байгаа. Бид эдгээр газрыг ямарваа нэгэн байдлаар нөхөн сэргээнэ. Үүнд долоон тэрбум орчим төгрөг шаардлагатай байгаа. Үүнийг хаанаас, яаж санхүүжүүлэх, эргэж хэрхэн төлүүлэх вэ гэсэн асуудлыг ярьж байгаа” хэмээлээ. Бага хурлын үеэр Сэлэнгэ аймгийн МХЕГ-ын улсын байцаагч Т.Төртогтохоос тус аймагт уул уурхайн нөхөн сэргээлт хэр явагдаж буй талаар асуухад, “Одоогоор манайд 12 аж ахуйн нэгж байгууллага олборлолтын ажил вуулж байгаа. Гол мөрний эх болон ойн хамгаалалтын бүсэд ашигт малтмалын үйл ажиллагаа явуулахыг хуулиар хориглосон учраас аж ахуйн нэгжийн тоо эрс багассан. Манайд олборлолт явуулж буй компаниуд нөхөн сэргээлтийг харьцангуй сайн хийдэг.

Өнгөрсөн жил техникийн нөхөн сэргээлтийг 97 га, биологийн нөхөн сэргээлтийг 85 га газарт хийсэн. Үндсэндээ ашигласнаасаа хоёр дахин их талбайд нөхөн сэргээлт хийгээд байгаа. Орхигдсон талбай буюу эзэнгүй уурхайд мэргэжлийн хоёр байгууллагаар нөхөн сэргээлтийг хийлгэж байна. Огт нөхөн сэргээлт хийгдээгүй хоёр газар байгаа. Социализмын үед ухагдсан учраас одоо нөхөн сэргээлт хийхэд бэрхшээлтэй. Манай аймгийн хэмжээнд хаягдлынхаа доорх эрдэс чулуулгийг судалдаггүй том дутагдал элбэг байна. Үүнээс болоод социализмын үед Шарын голын уурхай алт байгаа газрыг судлалгүй нүүрснийхээ хаягдлыг хаяснаас хаагдаж байсан. Тиймээс урьдчилан сэргийлэх судалгаа шинжилгээ заавал хийх ёстой. Мөн аж ахуйн нэгжүүд археологийн олдвор байгаа эсэхийг мэргэжлийн байгууллагаар судлуулах ёстой. Гэвч тэр судалгаагаа хийлгэхгүй байна. Бид эрсдлийн үнэлгээ хийж, үүнийг илрүүлж, засаж залруулах арга хэмжээ авдаг” хэмээн ярив. Олборлолтын дараах нөхөн сэргээлтийг экологийн чадавхид суурилан гүйцэтгэх шаардлагатай талаар доктор Д.Булгамаа сонирхолтой илтгэл тавьсан. Тэрбээр “Гадаадын орнуудад нүдэнд харагдах нүхийг булахаас илүү эхлээд хорт бодисоор хордсон хөрсийг нөхөн сэргээхэд анхаарал хандуулдаг.

Харин Монголын нөхцөлд нүдэнд харагдах нөхөн сэргээлтийг хийхэд анхаараад байдаг нь буруу юм. Эхний ээлжинд тухайн нутгийн хөрсийг нарийвчлан судалж, нөхөн сэргээх төлөвлөгөөг экологийн чадавхид суурилан гаргах ёстой” хэмээсэн. Уул уурхайн олборлолт эрхэлдэг компаниудад сорчилж олборлох буюу дээд талд байгаа ашигт малтмалыг нь аваад гүнд буйг нь үлдээгээд булчихдаг асуудал ихээхэн бэрхшээлтэй байдаг аж. Тиймээс өнгөрсөн жил МХЕГаас сорчилж олборлосон байж болзошгүй 12 компанийг шалгаж, хоёрт нь хуулийн хариуцлага хүлээлгэсэн байна. Одоогийн байдлаар зөрчил гаргасан 52 компанийн үйл ажиллагааг зогсоогоод байгаа ажээ. Мөн уул уурхайн хууль бус олборлолттой холбоотой, тусгай зөвшөөрлийн талбайд олборлолтын үйл ажиллагаа явуулчихаад нөхөн сэргээлтийн ажил хийгээгүй асуудлаар 40 орчим аж ахуйн нэгжийг УМБГ-ын Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх хэлтэс шалгаж буй талаар мөрдөн байцаагч Б.Цогтбаатар ярилаа.

Урьд нь 10-аад аж ахуйн нэгжтэй холбоотой асуудлыг шалгаад шүүхэд шилжүүлчихсэн, хянах шатандаа явж байгаа гэнэ. Уул уурхайн салбарт ирэх дөрвөн жил ямар бодлого баримтлах талаар БОНХЯ-ы сайдын зөвлөх Ш.Пүрэвхүүгээс асуухад “БОНХЯ нөхөн сэргээлтийн бодлогыг зайлшгүй шинэ шатанд гаргах шаардлагатай. Зарим компаниуд нөхөн сэргээлтийн зардлыг нэг ам метрийг 60 төгрөгөөр тооцсон байдаг. Хамгийн бага өртгөөр нөхөн сэргээл тийн зардлыг тооцоход 1300-1500 төгрөг болно. Нөхөн сэргээлтийг олборлолт явуулсан компани нь өөрөө хийдэг бодлоготой би санал нийлдэггүй. Мэргэжлийн компани нөхөн сэргээлтийг хийх ёстой. Түүнчлэн бид нөхөн сэргээлтийн стандартыг харж үзэх бодолтой байгаа” гэсэн юм. Гурван өдөр үргэлжилсэн уул уурхайн салбарынхан болон мэргэжилтн үүдийн байгаль орчноо хам гаалах талаар хэлэлцсэн уулзалт ийнхүү өндөрлөсөн. Хурлын төгсгөлд оролцогчид зөвлөмж гарган холбогдох байгууллагуудад хүргүүлэхээр болов.

Д.ДАЙРИЙЖАВ