шүлэгчийн нэр байна. Тан улсын согтуу найрагч Ли Бо, сэргэн мандалын үеийн наран болсон Ульям Шекспир, Романтизмын эцэг болсон Байрон, символизмын эцэг Шарль Бодлер,18 наснаасаа хойш нэг ч шүлэг тэрлээгүй ч алдар нэрийн оргилд мөнхөрсөн франц хөвүүн Артюр Римбо, агуу их сохор дууч Хорхе Лиус Борхес, талын шүлэгч Очирбатын Дашбалбар... Гал цогтой эдгээр нэрсийн дотор бичгийн аугаа соёлт Орос гүрнээс бас хэдэн хүний нэр өөрийн эрхгүй санаанд бууна. Сонгодог болтол нь уншаад ч дэлхий ертөнц уйдаагүй Александр Пушкин, совин билгийн дууч Марина Цветаева, зол, зовлонгийн биелэл болсон Анна Ахматова, цөлөгдсөн суутан Иосиф Бродский, тэгээд орхиж бас болохгүй бас нэгэн ариун нэр буй нь тосгоны сүүлчийн найрагч Сергей Есенин.

Нэр мандсан эдгээр шүлэгчдийн амьдрал ихэнхдээ богинохон байдаг ч, хэдэн дэвтэр роман, цуврал кино хийгээд ч барагдашгүй баялаг намтартай байснаараа ерийн дундаж, томоотой шүлэгчдээс төө өндөрт хүндлэгдэж, хүн төрөлхтний оюун санааг үеийн үе, цагийн цагт сэрээн цэлмээсээр иржээ. Сергей Есениний амьдрал ч энэ хувь тавиланг тэхий дундуур нь дайран гарсан билээ.

1895 оны есдүгээр сарын 21-ний өдөр Хаант Орос улсын Рязан мужийн нутагт Константинова тосгонд тариачны гэр бүлд төрсөн хүүгийн хувь тавиланг яруу эгшгийн тэнгэр Муза эгнэгт атгасан байжээ
Үлгэрийн хүмүүжилтэй Есенин 9 наснаасаа шүлэг бичсэн байна. Хорьдугаар зууны хоёрдугаар онд Москва хэмээх их хотод хөл тавьсан хөдөөх хөвүүн хэвлэлийн газар хянагч хийж, амьдралын хатуу хөтүүг амсаж, эдэлж явахдаа, уламжлалт холбоц, орос ардын аман зохиол, үлгэр туульсын өнгө аястай шүлгүүдээ шимтэн бичсээр л байжээ.

Тэрбээр 1915 онд Петербургт хүрэлцэн очиход Оросын яруу найргийн нэгэн хүчирхэг давалгааны дээрээс Ахматовагийн хэлснээр мөнгөн саран шагайж, яруу найргийн бүлэг урсгалуудын оюун санааны эрэл хайгуул, тэмцэл оргил цэгтээ хүрээд байлаа. Уран бүтээлийн анд, бас ах нь болсон яруу найрагч Николай Клюев Сергей Есенинийг Александр Блок, Сергей Гродецкий, Андрей Белый гэх мэт мөнгөн зууны суутнуудын хүрээлэлд татан оруулсан ажээ. Энэ үеийнхээ тухай Есенин хомжоо, "Белый надад утга төгөлдөр бичихийг сургаж байсан бол Клюеваас би уянга төгс бичихийг сурч байлаа" хэмээн дурссан нь бий.

Сергей Есенин 1915 онд яруу найргийн анхны номоо гаргасан юм. Энэ үеэс түүний уран бүтээл нь орос даяар түгэн тархаж, охор богино хугацаанд нэрээ мандуулсан найрагч болж хувирчээ. Алдар нэр түүнд ашиг завшаан авчирсан шигээ аз жаргалыг нь ямагт хороон хумсалж байсан юм.
Цэвэр слав төрхтэй, царайлаг яруу найрагчийг бүсгүйчүүд цаашаа гэдэггүй байсан нь мэдээж. Тийм ч учраас түүний найргаар мансуурсан цэл залуу нас амраглал дурлалын паянгаар баян билээ. 1913 онд анхны эхнэр нь болох Анна Лзряаднавотай гэрлэснээс хойш 1925 онд насан эцэслэх хүртлээ Есенин 5 бүсгүйтэй дэр нэгтгэжээ. Түүний хоёр дахь эхнэр Зинайда Райх хэмээх жүжигчин байжээ. Есениний гэргий нарын дотроос хамгийн алдартай нь Америкийн бүжигчин Айсидора Дункан байв. Орчин үеийн бүжгийн домог болсон энэ бүсгүйтэй үүсгэсэн үе мултарсан дурлалын романс нь Есениний амьдралд эргэлт болсон юм. Алдартай хосын өрнөдөөр хийсэн аялалыгн төгсгөлд Есенин архинд орж, сэтгэл гутралын тун нь хэтэрсэн баргар шүлгүүдтэй, элдэв хэл амны бай болсон цуутай шүлэгчийн төрхтэй үлджээ.

Айсидоратай цуг Москвад ирсэн байхад нь очиж уулзсан Максим Горький хожим "Тэр үед Есенин амьдралын ачаандаа түүртсэн нялх хөвүүн шиг, харин Дункан хангалуун чинээлэг айлын бэлэвсэн авгай залуу амрагаа бөөцийлж ядах шиг харагдсан" хэмээн дурссан байдаг. Энэ хүнд үед нь түүнтэй Августа Миклашевшкаяа хэмээх жүжигчин эмэгтэй учирч, нууцаар гэрлэсэн байна. 1923 онд болсон энэ гэрлэлтийн дараагаас Есениний амьдрал уруудлын замдаа оржээ. Суу билиг нь танхай авирт хувирч, сул алмайтан тэнэх, архидах нь хэрээс хэтэрч, зүрх сэтгэлийнхээ сүүлчийн амь цогоор гол зогоож байв.

1925 онд Есенин суут зохиолч Лев Толстойн зээ охин Софья Андревнаяа Толстаяатай танилцаж, хамтран амьдрах болжээ. Гэвч тэр хоёрын дурлалын холбоо хэтэрхий богино настай байсан юм. 1925 оны 12-р сарын 28-нд таазнаасаа олс унжуулан боомилсон байдалтай Есениний цогцсыг Санкт Петербург хотын Англетер хэмээх зочид буудлаас олжээ.

   Тэр гал цогтой дууч байхыг хүсээгүй нь улаан хувьсгалчдын араанд зуугдахад хүргэж, хожмоо энэ нь амь настай нь холбогдсон юм. Түүний үхлийн талаар одоо ч Орос оронд домоглон ярилцацгаадаг. Гэхдээ, мэдээж хэрэг нинжин сэтгэл, тунгалаг авьяасын мөрөн болсон түүний шүлгүүд хүн төрөлхтний сэтгэлд тэр харанхуй цаг үе, буудлын харанхуй өрөөнөөс илүү гэрэлтсээр буй билээ.

   Сергей Есенин бол монгол хэлнээ буусан уран бүтээлийнхээ тоогоор Пушкины дараа орох яруу найрагч. Ялангуяа түүний насан эцэслэхийнхээ өмнө цусаар бичсэн гэх эл шүлгийг манай өрнийн хэл эзэмшсэн орчуулагч бүхэн өөр өөрийн хувилбараар буулгасан нь бий. Энд жишээ болгож шинэ үеийн орчуулагчийн 3 хувилбарыг толилуулъя.

-Эх хэл дээрээ:
"До свиданья, друг мой, до свиданья.
Милый мой, ты у меня в груди.
Предназначенное расставанье
Обещает встречу впереди.

До свиданья, друг мой, без руки, без слова,
Не грусти и не печаль бровей,-
В этой жизни умирать не ново,
Но и жить, конечно, не новей."

-Г.Аюурзанын хувилбар:
Хагацъя даа анд минь, түр баяртай
Харин дүр чинь цээжинд үлдэнэ ээ
Анхнаасаа товлочихсон хагацал болохоор
Ахиад уулзахаа ч мэдэж байна аа.
Гар бариад ч, үг хэлэлцээд ч
Ганихарч гуниглаад ч юугаа хийх вэ дээ.
Энэ насанд үхнэ гэдэг шинэ юм биш
Илүү гарахаар амьдрал ч гэж үгүй дээ.

-Д.Дашмөнхийн орчуулга:
Хагацая даа, анд минь баяртай
Хонгор чамайгаа би чинь мартахгүй.
Тавилангийн эрхээр салсан ч гэлээ
Дахиад бид уулзахдаа л уулзана.

Гар барьж үг хэлэлцэлгүй салъя
Гуньж гутарсны хэрэг үгүй-
Энэ амьдралд үхэх шинэ юм биш
Ингэхээр амьдрах ч бас шинэ биш шүү дээ

-Өвөр Монголын нэгэн орчуулагч:
Хагацъя даа,анд минь, хагацъя
Хайрт чи минь сэтгэлээс үл гарна
Урьдаас тавилантай энэ хагацалт
Учрахын ерөөлтэй тулгарсан юм болов уу
Хагацъя даа, анд минь юу ч хэлсэнгүй
Харамсан гуниглахгүйгээр тэсч болно.
Энэ хорвоод үхэх гэдэг шинэ юм биш
Эргээд төрсөн ч яг өөрөөр амьдрахгүй ээ.

   Хорвоод үхэл гэдэг ирдгээрээ ирнэ, амьдрал ч түүнээс дээрдэхээр байсангүй гэсэн энэ гутрангуй мөрүүдийн цаана бүхнийг огоорч, хоосонг тэмтрэгчийн дүр зураг амилж ирдэг. Үнэхээр ч эгэл хүний хувьд 30 нас гэдэг охор богино хугацаа боловч, эрэл хайгуулаар оюун санаагаа хөвчилж, үгийн боол болох үйлийн үртэй яруу найрагчийн хувьд өрнөл уналт бүхнийг туулан өнгөрөх өнө удаан цаг хугацаа, басхүү өнөд дуурсагдах мөнхийн амьдралынх нь удирдтгал ажгуу.
   Есениний дуулиан шуугиантай амьдралыг үр удам нь залгаж, нэр төртэй амьдарчээ. Анхны эхнэрийнх нь хүү Юри ГУЛАГ шоронд амиа алдсан бол хоёр дахь эхнэрийнх нь хүү Константин хөлбөмбөгийн нэртэй тайлбарлагч болж, яруу найрагч Надежда Вольфиноос төрсөн нуудгай хүү нь зартай тэрс үзэлтэн, алдарт математикч, авьяаслаг яруу найрагч болсон байдаг.
   Сергей Есениний шүлгийг манай их гүүш Мишигийн Цэдэндоржоос эхлээд өнөө цагийн тэргүүн орчуулагч Ж.Нэргүй хүртэл бүрэн түүврээс хэсэг тасагхан шүлгийн хэмжээнд хэдэн зуун удаа орчуулжээ. Энд шинэвтэрхэн орчуулагдсан зарим шүлгүүдээс нь уншигчиддаа толилуулахад таатай байна.

***
Цасан ширхэг хуйсганан бударна.
Цагаан талаар гурвалсан морьд довтолгоно.
Гурвалсан морьд хөллөсөн тэр тэргэн дээр
Гунигт минийх биш, өөр нэгний залуу нас дэрвэнэ.
Галзууран хуйсганах цасан дундуур хамаг юм
Гурвалсан морь хөллөөд галзууран одсон байнам.

***
Нуурын цаанаас үүрийн туяа улсхийн гийхэд
Сойрын дуу нарсан төгөлд уйтайяа мэгшинэ.
Хаа нэгтээ модны хонгилд гургуул уйлавч
Харин би өчүүхэн ч гуниггүй ээ, зүрх минь баясна.
Бүрий болоход замын цаад руу гарахыг чинь мэднэ.
Мансууртал чинь үнсэн, цэцэг адил үнгэнэ.
Маанаг болтлоо цэнгэлдэхийг хэн хорих юм бэ.
Даашинзаа чи минь тэсгэл алдан тайлаад хаяна.
Дэн дун чамтайгаа бутан дотор өглөө болтол өнхчинө.
Орийн дуу тавин сойр шувуу цурхирч л байг.
Үүрийн улаан туяанд хөгжөөнтэйхэн гуниг бий.

***
Цонхон дээр сар, цонхон доор салхи.
Цоройн ургадаг улиангар мөнгөлөг агаад гэрэлтэй.
Гармонь хөгжмийн эгшиг ганцаардан чарлах нь
Гайхалтай дотно агаад даанч дэндүү хол оо.
Залуу идрийн дуу минь инээнэ, бас уйлна.
Зуун жилийн настай далдуу мод минь хаачив.
Баяр болоход би ч гэсэн хар өглөөгүүр
Баян хуураа хангинуулаад гардаг л байлаа.
Хонгор чи минь намайгаа тоохгүй болохоор
Хэний ч хамаагүй дуулсан дуунд инээнэ, бас уйлна.

***
Тэрэг чарга хурдална, чарга тэрэг хурдална.
Танхил хонгор чамтайгаа тал руу одох сайхаан.
Сэр сэрхэн салхи нь хулчгануур агаад ичимхий.
Нүв нүцгэн талаар чарганы хонх өнхрөмхий.
Чүү, чүү, чарга минь, хонгор морь минь чүү,
Чив чимээгүй ойд агч бүжиглэх нь согтуу.
Ганцаараа яагаад бүжиглэдгииг нь гайхан байж асууя.
Гармонь хөгжмийн эгшгэнд гурвуулхнаа бүжиглэе.
***
Цэв цэнхэрхэн үдшээр, саранлиг үдшээр
Цэвэрхэн ч байлаа би, залуухан ч явлаа.
Хамаг юм дайраад өнгөрч, нисэн одож.
Хажуугаар минь гараад явчихаж, эргэж ирэхгүй ээ.
Зүрх минь хөрчихөж, нүд минь цийчихэж.
Цэв цэнхэрхэн аз жаргал, саранлиг шөнүүд!

Орчуулсан: Ж. Нэргүй

***
Цасан шуурга яг л цыган хийл шиг уйлна
Царайлаг тэр охин инээж байхдаа ч хорсолтой
Цэнхэр нь дэндүү түүний нүд айдас түгшүүр өгөөгүй гэж үү?
Цэнгэлд хөлчүүрч явахдаа би болгоомж сэрэмжийг ч мартжээ.
Зүйрлэшгүй адилхан юм бид, зүйрлэшгүй өөр юм бид
Зүс өтөл миний зэвэрч дууссан амьдрал дунд орь залуухан юм чи.
Өнөр жаргалтай залуусын дэргэд хөгшин би хорчийж хатингартчихаад
Өнгөрсөн цаг үеэ хашхичин дуудна, энэ л аймшигт шуурган дунд.
Эгшиглэн дуулах хийл маань энэ л цасан шуурга юм
Инээмсэглэлийг чинь ажих эхний тэрхэн мөчид л
Энэлэнт зүрх сэтгэл минь цасан ширхэгт хувилчихсан юм...

***

Нүцгэн талд би ганцаар сууна
Нүдгүй алсад цэн тогорууд салхи хөлөглөн одно
Цэнгэлтэй багын дурсамжаар цээж минь дүүрээд, гэвч
Цэрвэж өнгөрсөний хойноос гуниглах ч хэрэг үгүй
Сэлгүүцэж өнгөрүүлсэн жилүүддээ би харамсаж суухгүй
Сэтгэлдэх голт борын цэцгээ халаглаж би дуулахгүй
Хадирын жимс цэцэрлэгт төөнөж хичнээн улалзлаа ч
Хамаг бүхнийг дулаацуулах илч түүнд үгүй
Хонгорцог доторх хадирын жимс төөнөж бүхнийг гэсгээхгүй
Хөх өвс гандатлаан ургахгүй, бас хатаж хагдрахгүй
Удаахнаар модод навчсаан гөвөх шиг
Уйтгар шингээсэн үгсээ би ч бас гээе дээ.
Орчуулсан: Б.Баясгалан

"Шаганэ"

Шаганэ, миний Шаганэ минь ээ
Умар зүгээс ирсэн болоод ч тэр үү
Уудам талаа магтмаар байна
Шаргих тариа сартайд халиурна
Шаганэ, миний Шаганэ минь ээ
Умар зүгээс ирсэн болоод ч тэр үү
Утгах саран ямар том гээч
Тэргэл шар нутаг сайхан ч
Тэнүүн райжны талыг гүйцэх үү
Умар зүгээс ирсэн болоод ч тэр үү
Уудам талаа магтмаар байна.
Хонгор үс минь тарианаас гаралтай
Худал гэвэл хуруугаа ороож үзээрэй
Хоросч байлаа ч би өвдтөлөө гаж хэлэхгүй ээ
Уудам талаа магтмаар байна
Сартайд халиурах тариа нь шаргалтана
Шаргал үстэй минь жишээрэй
Сайхан чи минь хөөрөн баяс, инээ!
Сэтгэлийг минь харин битгий уяраа
Сартайд халиурах тариа нь шаргалтана
Шаганэ, миний Шаганэ минь ээ
Умарын нутагт хоцорсон нэг бүсгүй
Үйлийн үргүй чамтай адилхан
Үнэхээр тэр намайг хүсч байж мэднэ
Шаганэ, миний Шаганэ минь ээ

       Бэлтгэсэн Я.Баяраа