Энэ хүн бол “Гарьд манлай” эрэгтэйчүүдийн эмнэлгийн ерөнхий эмч З.Цэгмид. “Монголчууд эр хүн гэхээр л төмрөөр хийгдсэн юм шиг санадаг. Ерөөсөө эрт дээр үеэс нийгэм маань энэ байдлыг бүх нийтэд төлөвшүүлээд өгсөн шиг байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл аав ээжүүд охин хүүхдээ эвий минь, хөөрхий минь дороосоо даарч хөрч болохгүй гэж анхааруулан бөөцийлдөг ч хөвгүүдээ ингэж анхаарах нь бараг л үгүй. Нийгмийн энэ буруу үзэл суртлаас болоод эрчүүд өнөөдөр эмнэлэгт хандахаасаа зовж байна. Энүүхэндээ гэхэд Монголын эрчүүд өнөө хүртэл өвдөх “эрхгүй” байна шүү дээ. Уг нь тэд адилхан л хүн” хэмээн ярих.

З.Цэгмид эмчийн яриаг үргэлжлүүлэн хүргэе.

-Эрэгтэйчүүд эрүүл мэнддээ анхаарал тавих нь бүсгүйчүүдийг бодвол харьцангуй бага юм шиг санагддаг. Магадгүй энэ нь эрэгтэйчүүдийн төрөлжсөн эмнэлэг Монголд цөөхөн байдагтай холбоотой юм болов уу? Ер нь Монголд эрэгтэйчүүдийн төрөлжсөн эмнэлэг хэд байдаг вэ?

-Энэ бол хэд хэдэн шалтгаантай. Голдуу нийгмийн шалтгаантай байдаг. Солонгост бол эмэгтэйчүүдийнхээс эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг олон байдаг. Гудамжаар явахад эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг гэсэн хаяг маш их таардаг. Эрэгтэйчүүд бүсгүйчүүдийг бодвол эрүүл мэнддээ бага анхаардаг тал бий. Энэ нь айл гэрийн ноён нуруу гэдэг үүднээсээ эрчүүдийн нуруун дээр хамаг л хүнд ачаа үүрэгддэгтэй холбоотой. Мөн бие нь өвдлөө гэхэд дараа гэж хойшлуулдагтай нь ч холбоотой. Нөхөн үржихүйн тал дээр ч гэсэн.

Эмэгтэйчүүд хүүхэд гаргах гээд албан шахалтаар эмнэлэгт очдог бол эрчүүд албан шахалтаар эмнэлэгт очно гэж байхгүй. Уг нь эрчүүд ч гэсэн элэг, бөөр, зүрхтэй, тэр нь өвдөнө шүү дээ. Тэгээд ч нийгэмд эмэгтэйчүүдийн өвчлөл их, эрэгтэйчүүдийнх бага гэсэн юм байдаггүй. Элэг болон сэтгэцийн өвчлөлүүд эрэгтэйчүүдийн дунд ч мөн адил их байдаг. Нэг үгээр хэлбэл эрчүүд эрүүл мэнддээ анхаарал тавьдаггүй нь байгалиас заяасан гүндүүгүй зантай л холбоотой. Түүнээс биш яг өвчнийг нь ойлгуулаад ухуулчих юм бол харин ч эмэгтэйчүүдээс илүү анхаарч чаддаг.

Ер нь тэгээд эрчүүдийн өвчлөлийн дийлэнх хувийг нөхөн үржихүйн талын өвчин эзэлдэг. Түрүү булчирхайн үрэвсэл, төмсөгний үрэвсэл, гармоны өөрчлөлттэй холбоотойгоор сэтгэцийн өвчлөл гээд. Эдгээр өвчнөөс үүдээд эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг байгуулагдах шаардлагатай болсон. Одоогоор нийслэлд тав зургаан л эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг үйл ажиллагаа явуулж байна. Эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг цөөхөн байгаа нь бас хэд хэдэн шалтгаантай. Нэгд, Монголд эрэгтэйчүүдийн эмч цөөхөн байна. Хоёрт, гадаадад сургуульд явсан хүүхдүүд маань тэндээ шингэчихдэг. Ийм учир шалтгааны улмаас нэг нь нэгэнтэйгээ өрсөлдөхүйц хэмжээний эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг байхгүй байна.

-Та түрүүнд эцэг эхчүүд охидоо дороосоо даарвал өвчний уурхай болно шүү гэдэг хэрнээ хөвгүүддээ энэ анхааруулгыг өгдөггүй гэж ярьсан. Ихэнх эмэгтэйчүүдийн өвчин тэр тусмаа цистит өвчин дороосоо даарснаас үүддэг гэх юм билээ. Харин эрчүүдийн тухайд?

-Хүн л юм болохоор өвчилнө шүү дээ. Манайхан эмэгтэйчүүд л цистит тусдаг гэж ойлгодог. Гэтэл эрэгтэй хүн ч гэсэн дороосоо даарвал адилхан цистит тусна. Энэ бол ганцхан эмэгтэйчүүдийн өвчин биш. Ер нь дороосоо даарснаас болж маш олон өвчин тусдаг. Эрэгтэйчүүдийн эрүүл мэндийг анхаарахгүйгээр нийгмийн эрүүл байдал, хүн амын аюулгүй байдал гэж ярихад хэцүү. Сүүлийн үед хоол хүнстэй холбоотойгоор бас нэг өвчин гарч ирж байна. Энэ нь хоёр төмсөг нь ширгэх өвчин.

Эрэгтэйчүүдийн эмчийн сэтгэлийг түгшээж байгаа өвчин л дөө. Манай Монголд хэдэн жилийн өмнө бүртгэгдсэн. Зүгээр байж байгаад хоёр төмсөг нь жижгэрсээр эцэст нь бүр ширгэчихдэг. Харамсалтай нь энэ өвчний учир шалтгааныг бас яаж эмчлэхийг одоо болтол дэлхий даяар тайлж гаргаж чадахгүй байна. Ерөнхий шинж тэмдгийн эмчилгээ хийж байгаад л ширгээчихэж байна шүү дээ. Өсвөр насны хүүхдэд бас гэрлэсэн залуучууд ч энэ өвчинд нэрвэгдэж байна. Гэх мэтчилэн эрэгтэйчүүдийн проблемууд өдөр өнгөрөх тусам ихэсч байна л даа. Мөн үргүйдлийн асуудал манайд ч, дэлхий даяар ч их байна. Төрөлхийн үргүй хүүхэд их төрж байна.

-Юунаас болж?

-Юунаас болоод байгааг нарийн сайн тайлаагүй л байна. Гэхдээ анхдагч үргүйдэл нь үүрэг ролийн хувьд төмсөгний үйл ажиллагаа өөрчлөгдсөнтэй холбоотой гэж үзэж байгаа. Энэ маань одоохондоо таамаг төдий байгаа зүйл. Эмчлэх арга нь одоогоор байхгүй л байна. Хоёр хос бие биедээ хайртай болоод гэрлэдэг, гэтэл үр хүүхэд гардаггүй жишээ амьдрал дээр их бий. Уг нь гэр бүл болохоосоо өмнө үргүйдлийн шинжилгээнд заавал орсон байх ёстой. Үртэй үргүйгээ гэр бүл болохоосоо өмнө тогтоосон байх хэрэгтэй.

-Сүүлийн үед эрчүүдийг хамгийн их зовоож байгаа ямар өвчин байна?

-Нэг номерын өвчин бол бэлгийн үйл ажиллагааны өөрчлөлт гэж өвчин. Энэ өвчнийг туулаагүй эр хүн гэж байдаггүй. Сэтгэл зүйн болон биеийн хүчний шалтгаан гэсэн хоёр үндсэн шалтгаанаар эрчүүд бэлгийн үйл ажиллагааны өөрчлөлт өвчин тусдаг. Биеийн хүчний шалтгаанд даралт ихсэх өвчин зэрэг шууд нөлөөтэй өвчнүүд ордог бол сэтгэл зүйн шалтгаан мэдээж ойлгомжтой. Сэтгэл санаагаар унах хямрах зэрэг орно. Хөгшин залуу хэн ч гэсэн ямар нэгэн байдлаар бэлгийн үйл ажиллагааны өөрчлөлтийг заавал амсдаг.

Гэхдээ тэр бүр эмнэлэгт хандаад байдаггүй. Яагаад гэвэл энэ эмзэг асуудал. Найз нөхдөдөө яриад л өнгөрдөг. Бүр насаараа нуусан хүн ч байдаг. Уг нь тэгэх хэрэггүй юм. Хүн нийгмийн л бүтээгдэхүүн. Бэлгийн амьдралын хэрэгцээ хүн бүрт байдаг учраас энэ бол нуугаад байх асуудал биш. Харах нүдтэйгээ л адил үзэх хэрэгтэй. Хараа муудлаа гэхэд муудаад байна гээд яваад байдаггүй биз дээ. Түүнтэй адил бага дээр нь эмчлүүлбэл бүрэн эмчилгээ авдаг өвчин. Бас сахарын өвчин бэлгийн үйл ажиллагаанд шууд нөлөөлдөг гэж үздэг.

-Бага насны хүүхдүүдийн шодой арагшаа шамрахтүй байна гэсэн яриа их яригддаг болж. Үүнээс болж хүүхдэдээ жижиг мэс ажилбар хийлгэсэн гэсэн хүн захаас аваад олон байна. Энэ талаар?

-Таван нас хүртэл эрэгтэй хүүхдийн шодойны арьс нь шамрахгүйгээр наалттай байдаг. Харин таваас дээш настай хүүхдийнх шамарч байх ёстой юм. Шамрахгүй байвал үл шамрах өвчин гэж үздэг. Нэг талаар энэ нь өвчин. Хоёр жилийн өмнө АНУ-ын эмч нар “Амьдрах хүсэл сонирхолтой хүн бүр арьсаа авахуулах ёстой” гэж амьдралыг үзэх чиг хандлагыг тодорхойлсон. Тийм учраас Америкт хүүхдийг бүр нярайд нь буюу долоо хоногтойд нь эцэг эхээс нь зөвшөөрөл авч байгаад тэр арьсыг нь авдаг. Солонгост мөн адил бага байхад нь авдаг юм билээ. Харин манайд таван настайгаас нь авч байгаа.

-Аваагүй тохиолдолд ямар сөрөг нөлөөтэй юм бэ? Өмнө нь ийм юм яригддаггүй байсан шүү дээ?

-Өөрийнхөө эрүүл мэндийг боддог болон бэлгийн харьцаанд орж байгаа эмэгтэйгээ боддог хүн бүр энэ арьсаа авахуулах ёстой. Нас нь хэтэрсэн хүн ч гэсэн нөхөж авахуулах ёстой. Яагаад гэвэл энэхүү арьсны дор умайн хавдар үүсгэдэг бодис, үтрээний үрэвслийн тавин хувийг үүсгэдэг бактери, мөөгөнцөр вирус хадгалагдаж байдаг гэдгийг анагаах ухаан хэдийнэ тогтоочихсон. Тиймээс өөрийнхөө эрүүл мэндийг хамгаалаад зогсохгүй бусдын эрүүл мэндийг хамгаалах хууль зүйн шаардлага гарч ирж байгаа юм.

Урьд нь зөвхөн лалын шашинтнууд энэ арьсаа авдаг байсан бол анагаах ухаан баталснаар одоо дэлхий нийт энэ арьснаас татгалзаж байна. Өмнө нь лалын шашинтны нэг зан үйл байсан бол одоо өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх нэг хагалгаа болж байгаа хэрэг. Тэгээд ч би түрүүнд хэллээ шүү дээ. Амьдрах хүсэл сонирхолтой эр хүн бүр энэ арьсаа авахуулах ёстой гэж.

-Ер нь илүү арьс гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тиймээ. Эр хүний бэлэг эрхтний толгойг бүрхэж байгаа илүү арьс. Бэлэг эрхтний толгой ил болсноор бактери, мөөгөнцөр, вирус үүсдэг орчин устгагдана гэсэн үг. Африкт бэлэг эрхтнийхээ илүүдэл арьсаа авахуулсан авахуулаагүй хэд хэдэн хүн дээр судалгаа хийж үзэхэд арьсаа авахуулсан хүн ДОХ-ын халдвар харьцангуй бага авсан нь батлагдсан байдаг.

Үүнээс үүдээд ямар үр дүнд хүрсэн гэхээр тэрхүү илүү арьс нь ДОХ-ын вирусыг сорж цусанд хийдэг болох нь. Тогтоогдсон байгаа юм. Тэгэхээр ДОХ-д хүртэл нөлөө үзүүлдэг болох нь тодорхой байгаа биз дээ. Зарим хүмүүс арьсыг нь авахаар бас хөвчийг нь таслахаар эрхтэн томордог гэж ярьдаг. Үгүй л дээ. Багад нь авсан тохиолдолд бага зэрэг нөлөөлөх нь бий. Гэхдээ бэлэг эрхтний хэмжээ том жижиг байх нь тухайн хүний гентэй холбоотой. Хүн өндөр нам байдагтай адил гэсэн үг. Үүнээс гадна вирусын өвчин их байна. Эрхтэн дээр нь үү шиг, мөөг шиг юм ургадаг. Цусанд вирус халдварласантай холбоотойгоор гарч ирж байгаа өвчин л дөө.

-Эрчүүдийн хоёр дахь зүрх гэдэг түрүү булчирхайн үрэвсэл залуужиж байна гэж ярих болж?

-Тиймээ. Түрүү булчирхайн үрэвсэл маш залуужсан. Энэ нь залуучууд эрт бэлгийн харьцаанд орж бэлгийн замын өвчин их тусч байгаатай шууд холбоотой. Эрх чөлөө ихсэх тусам бэлгийн замбараагүй хавьтал ихэсч байна. Энэ бол эмгэнэл. Түрүү булчирхай гэдэг эрхтэн систем нь давсагны дор шээсний сүвийг ороож байрладаг. Энэ эрхтэн маань бэлгийн ажил хийх үед үрийн шингэнийг шахаж гадагшлуулах үүрэгтэй.

Хүний бөөр, шүд өөр юу байдаг юм ямар нэгэн эрхтэн өвдлөө гэхэд шээсээр бактери нь дамжиж гадагшилдаг. Тэрхүү бактери түрүү булчирхайн дундуур орж ирнээ дээ. Тэгэхээр түрүү булчирхай маш өртөмтгий гэсэн үг. Тэгэхээр түрүү булчирхайн үрэвсэл нь залуучуудад үрэвслийн шинж тэмдгээр илэрдэг. Өөрөөр хэлбэл өглөө шээс салаа гарч байгаад нийлбэл түрүү булчирхайн өвчний эхлэл тавигдаж байна гэж ойлгоод эмчид хандах хэрэгтэй.

-Түрүү булчирхай ямар нэгэн асуудалтай болбол бэлгийн сулралтай болдог гэж зарим хүмүүс үздэг. Энэ хэр зөв ойлголт вэ?

-Үгүй л дээ. Түрүү булчирхай бол төмсөгнөөс очсон эр бэлгийн эсийг цуглуулж байгаад бэлгийн ажлын үед гадагшлуулах үүрэгтэй гэж би түрүүнд хэлсэн. Түүнээс өөр үүрэг түрүү булчирхайд байхгүй. Түрүү булчирхайгаа авахуулчихаад гурав дөрвөн жил болж байгаа хүмүүсийг судалгаанд оруулахад бэлгийн үйл ажиллагаанд өөрчлөлт орсон нь мэдэгдээгүй. Тэгэхээр энэ онол бол буруу. Түрүү булчирхайгаа авахуулсан хүн үргүй л байхаас биш бэлгийн ажил хийх бүрэн чадвартай. Харин хоёр төмсөг нь ширгэчихсэн юм уу авахуулсан хүн бэлгийн ажил хийх чадваргүй болдог.

-Эрчүүдийн дунд үргүйдлийн асуудал хэр их байдаг вэ. Хосууд хүүхэд гарахгүй байна гэсэн буруугаа ихэнхдээ эмэгтэйчүүдэд тохдог?

-Энэ бол буруу, үргүйдлийн тархацын судалгаагаар бол эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүст адилхан тавь тавин хувьтай байдаг. Эрэгтэйчүүдийн дунд бэлгийн үйл ажиллагаа нь хэвийн атлаа төрөлхийн үргүй хүмүүс байдаг. Бас ихэнхдээ зүгээр байж байгаад нэг хоёр хүүхэд гаргаад дараа нь үргүй болсон хүмүүс байна. Энэ нь нөгөө бэлгийн замын халдварт өвчин, сэтгэл санааны байдлаас үүдэлтэй. Сахарын шижин гэх зэргийн өвчнөөс үүдээд ч бэлгийн үйл ажиллагаа алдагдах нь байдаг. Хүн ер нь хоолой нь өвдлөө гэхэд цаг алдахгүй эмчид хандана.

Эм аваад ууна, хэн нэгнээс асууна гээд өөртөө тэр дор нь анхаарал тавьж чаддаг. Бэлгийн замын ямар нэгэн хүндрэл гарлаа гэхэд мэддэггүйгээсээ болоод “За ингээд зүгээр болно биз” гэж харж хүлээсээр байгаад хүндрүүлдэг хоцрогдсон аргаа л зогсоомоор байна. Манай эрчүүд өөрсдийг нь эмчилдэг ийм эмнэлэг байна гэдгийг ихэнх нь мэддэггүй юм шүү дээ. Мэддэг, байнга өөртөө санаа тавьдаг эрчүүд бол өөрсдөө үзүүлж харуулахаасаа эхлээд дөнгөж төрсөн нярай хүүхдэдээ ч гэсэн санаа тавьдаг.

Мөн анзаарах хэрэгтэй асуудал бол 18 нас хүрээд ирэхээрээ дуу хоолой нь бүдүүрч байна уу, сахал нь ургаж байна уу гэхээс эхлээд утсаар эмэгтэй хүнтэй яриад байна уу, эрэгтэй хүнтэй ихэвчлэн яриад байна уу гэдгийг хүртэл анзаарах хэрэгтэй. Эрэгтэй хүнтэй яриад байх юм бол гомо болох үүд хаалга нээгдэж байна гэсэн үг. Хүмүүс манай хүүхэд буруу хүмүүст уруу татагдаад эр хүн сонирхоод байна гэж ойлгодог.

Гэтэл яг үнэндээ бол төрөлхийн сэтгэцийн эмгэг байдаг. Төрөлхийн ийм эмгэгтэй хүмүүсийг хүмүүс гаднаас нь хараад ичгүүртэй мэтээр ойлгоод шоолоод байдаг. Гэтэл яг үнэн хэрэгтээ бол нөгөө хүмүүс маань өөрсдөө ч гэсэн маш их ичиж санаа нь зовж байдаг. Бүр энэ байдлаа нуухыг оролддог хүнтэй суугаад хүүхэд төрүүлчихсэн ч хүмүүс байдаг.

-Элэгний өвчин бэлгийн замаар халддаг гэсэн яриа байдаг юм билээ. Энэ үнэн юмуу?

-Энэ асуудал яригдаад нэлээд хэдэн жилийг үзэж байна. Гэхдээ энэ нь батлагдаагүй онол. Эмч хүний хувьд би үүнийг тавь тавин хувьтай гэж боддог. Харин уламжлалт анагаах ухаанд үүнийг 100 хувь гэж үздэг юм билээ. Энэ онолыг батлагдахаас нааш эмч нар өөрөө өөрийнхөө шугамаар явах байх.

-Гэр бүлийн бас нэгэн аз жаргал нь үр хүүхэд гэдэг. Гэтэл хоёр охинтой хүн дахин жирэмслэхэд хяссан юм шиг дахиад охин гарах нь бий. Ер нь хүүтэй эсвэл охинтой болохыг эрчүүд шийдэж болох уу?

-Хувь хүний хувьд бол энэ нь хэцүү. Монгол аргаар хүнийг эр судастай, эм судастай, холимог судастай юм гэж гэж ярьдаг. Харин ангаах ухаан үүнийг арай өөрөөр тайлбарладаг. Өөрөөр хэлбэл хромсомын түвшинд. Хэрвээ тухайн хүн X хромсомтой байх ихэвчлэн хүү төрүүлэх магадлалтай, харин У хромсомтой байвал охин, ХУ байвал хүү охин хоёуланг нь гарах магадлалтай гэсэн үг. Ер нь хромсомыг эрчүүд тохируулна гэдэг хэцүү.

-Сүүлийн үед ахимаг насныхан залуу бүсгүйг нууц амрагаа болгох нь ихэсч байна. Нэг талаас энэ нь өөрийгөө залуу байлгах арга гэж ярьдаг. Энэ талаар?

-Залуу нууц амрагтай байгаад бодисын солилцоогоор залуужна гэсэн ойлголт бол хамгийн буруу ойлголт хэзээ ч залууждаггүй гэдгийг анагаах ухаан нотолчихсон. Машинд бензин шахаж байгаатай адил л үрийн шингэн дамжигдана уу гэхээс биш өөр нөлөө байхгүй. Ийм ойлголттой хүмүүсийг сэтгэхүйн хоцрогдолтой гэж үздэг. Цаанаасаа жамаараа явагдаж байгаа биологийн процессыг хэн ч зогсоож чадахгүй. Манайхны дунд чинь залуу охинтой амраглаад залуу болно гэсэн ойлголт их байдаг.

Энэ хүмүүст хандаж хэлэхэд хэзээ ч залуужихгүй гэж хэлмээр байна. Харин ч гэр бүлээс гадуурах замбараагүй хавьталт өтөл насыг ойртуулж байдаг. За яахав залуу охинтой уулзахаар сэтгэл санаа нь сэргээд анатоми физиологийн хувьд өөр байж болох л юм. Гэхдээ зачуужуулах өөрчлөлт нэгээхэн ч байхгүй. Харин ч хоёр эмэгтэйн дунд яваад ачаалал нь ихсэн, сэтгэл санаа нь түгшүүртэй байхаас эхлээд хэцүү зүйл их. Үнэхээр залуужуулдаг байсан бол шинжлэх ухаан хүмүүст хэлнэ шүү дээ. “За чи энэ насандаа хоёр гэрлэх ёстой.

Энэ нь чиний наслалтанд тустай. Эхнийхээ эхнэртэй 20- 30 жил амьдраад дараагийнхаа эхнэртэй гэрлээрэй гэж. Наад захын жишээ гэхэд л Арабын олон эхнэртэй хүмүүс 30 настай нь л гэхэд 50 настай юм шиг харагддаг биз дээ. Тэгэхээр олон эмэгтэйтэй бэлгийн харьцаанд орно гэдэг хөгшрөлтийг өөртөө цагаас нь эрт авч ирж байна л гэсэн үг. Сахал самбаандаа баригдаад чалхгүй болоод муухайгаар хэлэх юм бол зажилж зажилж шим шүүсгүй болгоод хаяж байгаа мах шиг л харагдана.

Харин ч байгаль цаанаасаа хүний биеийн физиологийг нас ТОГТОХ сайхан гэдэг шиг л зохицуулсан байдаг. Тэрийг зөрөх гээд хэрэггүй. Хоёр дахь амьдрал зохиож байгаа хүмүүс бүр ч өрөвдөлтэй. Залуу сайхан насандаа бий болгосон бүхнээ дахиад л эхнээс нь давтана гэсэн үг. Хорин хэдэн насандаа гэр бүлээ төлөвлөөд хүүхэдтэй болоод 30-40 насандаа хөдөлмөрлөөд 50 гараад үр хүүхдэдээ эрхлээд суух хэрэгтэй. Байгаль угаасаа ингэж л зохицуулсан байдаг.

Х.Сэдэд
Эх сурвалж:”Улаанбаатар Таймс”