Н.Бадарч. /Арлингтон/

Өнөөдөр Монголд бас дахин нэг дуулиан гарлаа. Дэлхий удахгүй сөнөх гэнэ. Хэрэв сөнөх аваас лаа нөөцлөөд ч яах юм билээ. Монголчууд минь дээ, туулж өнгөрүүлсэн  гашуун туршлагаа мартсан гэжүү бид нар. Бүү март мартвал сөнөнө гэж их Баавар нэгэнтээ хэлсэнтэй энэ үйл явц дүйж байх шиг.

Ерээд оны эхээр Монголд давхар хаалганы цаана цоожтой байсан өөр үзэл бодлын ойголтууд хаа нэгтээ дөнгөж зай завсар гарангуут л чихэлдэн орж ирж байлаа. Ингэж ардчиллын салхиар цонхоо нээсэн Монгол оронд эрх чөлөө хэмээх эрүүл агаар сад тавин одоо бүр Рашаантын мухрыг хүртэл дүүргэж авав. Аливаа сайны араас муу нь ямагт дагадаг болохоор түүний цаанаас элдэв хог шороо, өмхий самхай ч бас мундсангүй. Жинхэнэ Дамбийжаагийн араас хуурамч нь ч гараад ирлээ. Үүний нэг нь яах ч аргагүй үзмэрч, жатгач, лам хуврага, бөө удган хэмээн өөрсдийгөө нэрлэн гарч ирсэн хуурамч нар байлаа.

Тэд тэр дороо л баас үзсэн батгана мэт олширч хөлс өхгүй бол хөдөлдөггүй өгвөл ерөөл ч хэлдэг, хараал ч хийдэг ид шидтэй, тэр нь амь зуулгынх нь хэрэглүүр болж байлаа. Хар гаргийнхантай уулздаг, хатан биеэсээ гал гаргадаг, хаана ч байхгүй хачин сонин юм мэргэлж олдог, хаа тэртээ ирээдүйг харж хэлдэг ид шидтэнгүүд шарханд орсон өт хорхой мэт үржин түүнийг өлгөн авч бичдэг авъяастнууд тэрийг нь өөрийнхөө мэдлийн телевизээр орон даяар цацаж нийгмийг бүхэлд нь алмайруулдаг бүрэн иж бүрдэл нэг мэдэхэд л бий болчихсон байв шүү.

Оросуудаас нэхий дээлээр худалдаж авсан хуучин Уаз 69 машиндаа мөнхийн хөдөлгүүр залгаж давхиад эзэн Чингисийн онгоныг бас барон Унгерний нуусан алттай хамт оллоо гэж байлаа шүү дээ. Дамбадаржаагаас алмас бариад циркийн байранд авчирлаа гээд бөөн шуугиан болж хүмүүс циркийн хаалга үүдийг эвдэлж байсныг Уншигч авгай та лав санаж байгаа байх. Нэг шидтэн Чингис хааны сүнсийг дуудаад тэр дороо л холбогдож байна гэнээ. Тэгээд нөгөөх эзэн хаанаасаа ингэж асууж гэнэ дээ. Та дахиад монголдоо төрөх үү? гэж. Чингис хаан хориннэгдүгээр зууны эхээр би төрнөө гэж түүнд хэлж гэнээ.  Бас өөр нэг үзмэрч үзээд Чингис хаан хорьдугаар зуунд хэзээний төрчихсөн байна гэлээ. Хориннэгдүгээр зууны эхээр дахин төрнө гэж мэргэлсэн чинь аль эрт төрчихсөн байдаг байна шүү. Одоо түүнийг яахав Зоригийн хойноос явуулчих уу? гэж эхнийх нь хэлж байна гэнэ. Бас нэг ховор бодьгал Цогт тайжийн сүнсийг дуудаж авчраад хэлж байна. Хун тайж минь, Монголчууд Таны гаргасан зарлигийг зөрчөөд Далай ламд мөргөөд бүр төрийн тэргүүн нь түүнтэй тэврэлдээд явж байнаа. Одоо яахав? Та зарлигаа буцаах уу? гэж.  Хун тайж хариуд нь: Би буцаах гэж зарлиг гаргадаггүй бүгдийг нь толгойг ав гэж байна гэнэ. Хун тайжийн зарлиг хүчинтэй  бол бас ч үгүй нилээд нь толгойгоо авахуулахдаа тулаад байна даа өнөөдөр. Хэрэв Ерөнхийлөгчийнхөө өршөөлд багтахгүй бол шүү дээ

Үзмэрч нар маань хүмүүсийн сүнсийг дуудаж байгаад он жилийн тэртээ нууцалсан нандин зүйлийг мөдөж төдөхгүй олсон мөртлөө гэгээн цагаан өдөр уулын нүцгэн орой мөргөж унасан онгоцыг өчнөөн хоног үзмэрдээд олоогүй л юм даа. Гэсэнч төр засаг эдгээрийг ивээлдээ авч есөн шидийг нь ч бүр гүйцээсэн. Хүмүүс төр засагтаа бус зөвхөн үзмэрч нарт л итгэж ямарваа нэг хэцүү асуудал гарахад тэдэндээ л хандаж байсан хэрэг л дээ. Одоо яая гэхэв дээ, төр засгийн ноёд маань өөрсдөө олны итгэл алдсан болохоор нөгөөдүүл түүнийг нь шүүрчихэж.

Манай тэдгээр псевдо үзмэрч жатгач нарыг Монголд байтугай, гадаадад бүр хар гаригийнхан ч андахаа байсан юм байх. Гэрийнх нь гадаа ч юмуу, хээр хонио хариулж явахад нь ч юмуу  дэргэд нь нисдэг биетээрээ нисээд ирдэг, нууц нэрээр нь дууддаг, малын билчээр дээрээс нь дуртай цагтаа огторгуйн хөлөгтөө суулган тэртээ дээгүүр тэнгэр газрын савслагт хан гарьдийн орноо сэлгүүцэн дуртайяа зугаалах аж. Харь гаргийнхан болон түүнд оршин суугчид, огторгуйн хөлөг, цөм ер бусын, урд өмнө бид ой ухаандаа байтугай зүүдэндээ ч төсөөлж үзээгүй гайхам нууц, далдын хүчтэй агаад дээрх ид шидтэнгүүдээс өөр хэнд ч үл итгэнэ. Тэдний итгэлийг олж хүлээнэ гэдэг хүн болгонд тийм амар заяах хувь тавилан бус агаад оюуны хосгүй өндөр чадавх, санаа сэтгэлийн асар их тэвчээртэй, гоц авъяас нь хамгаас нэн онцгой нэгэн л мөнхүү итгэлийг олох ажгуу. Тийм хатуу болзолд тохирсон манай гоц авъяаст үзмэрчдийн хувьд бол сонгуульд хэн ялах, дараагийн ерөнхийлөгч хэн болохыг хэлэх нь ёстой л хүүхдийн тоглоом юм байх. Үүнийг тэрлэж суугаа миний бие инээд хүрээд өөрөө өөртөйгөө инээж сууна. Уншигч авгай  намайг лав галзуурч гэж бодох буй.

Би инээдээ барьж дийлдэггүй ээ. Гэхдээ энэ сэдвээ цааш нь үргэлжлүүлье.

Хорин нэгдүгээр зуун гарчихсан үе шүү дээ. Өмнөх зуунд НАХЯ-ны мэдээлэгч байсан гэдгээрээ алдаршсан Дожоодорж хэмээх нэгэн зохиолч сэтгүүлч эр эрэл хайгуул хийж олсон зүйлээрээ телевизийн нэвтрүүлэг хийж олныг алмайруулдаг байлаа. Үнэндээ тэр зүйл нь галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл, гадаанаа баадаг монголчуудын жогорхой шиг зүйл л дээ гэхдээ л тэрээр олны дунд нэг хэсэгтээ л мандаад авсан.

Сэлэнгийн Бургалтайд квадрат Төмөрбаатар гээч хэлээ хутгаар зүсч цус гаргадаг ид шидтэй нэгэн зуугуул эр хаанаас ч юм гэнэт гарч ирсэн шигээ орон даяар гэнэт бөөн шуугиан дэгдээж бас нэг ер бусын авъяастнаар гэнэт тодорсон юм. Төмөрбаатар 1991 оны намар Бургалтайн голын хөвөөгөөр морьтой явж байтал дэргэд нь голын эрэг нь нурж  нанги шороон дотроос нь нэг юм гялалзах нь нүдэнд нь содон тусав гэнэ.

Тэгэхээр нь мань хүн мориноосоо бууж энэ юу юм бол гээд очиод үзэхүл нэг төө, мухар сөөм хэмжээний шижир алтан цөгц байжээ. Нөгөө цөгцөө аваад бас нэг өөр ид шидтэн дээр очиж үзүүлтэл нөгөөх түүнд маш сонин зүйлийг тайлбарлан хэлсэн аж.

Тэр цөгц бол Ар халхын толгой урчууд арав гаруй жил гар дамжуулан урлаж ариун мутарт Аюуш бурхныг тойруулан сийлж бүтээсэн, монгол түмний өмнөх түүх, хойч ирээдүй, цаашдын замд тохиох заяа буяныг тээж буй далдын хувилгаан хүчтэй маш эрхэм чухлыг өвч биедээ агуулсан шижир алтнаасаа ч хавьгүй их үнэтэй, зуун зуунд нэг л удаа тохиох  ховор нандин шүтээн байна гэнэ дээ. Монгол түмний түүх соёл, хойч ирээдүйг даасан агуу их шүтээнийг олсон квадрат Төмөрбаатар  нөгөөх нандин зүйлээ хуучин цамцандаа боож аваад галт тэргэнд суун Улаанбаатарт орж зах дээр зарахаар гардгийм байнаа. Ингэж яваад тэр үед өөрийн гоц авъяас мэдрэмжээрээ хүний санаанд багтамгүй дуйлаануудыг чадамгай олж телевизээр нэвтүүлэн олныг шагшруулсаар “сенсаци од” болсон нөгөөх кино зохиолч Дожоодорж гээч бас нэг сэргэлэн эртэй тааралдаж танилцсан юм байх. Төмөрбаатар Дожоодоржид алтан цөгцнийхөө тухай бас зах дээр зарах гэснээс болж харь гаргийнхний хилэгнэлийг төрүүлж тэдний хараанд ороод амьдралд нь дааж давшгүй их гай зүтгэр тохиож ямар нэг далдын юм түүнийг хаа явсан газарт нь үргэлж даган амар заяа үзүүлэхгүй болсон тухайгаа ч сэтгэл зовнон яриад авч дээ зайлуул.

Иймэрхүү зүйлийг өлгөн авч улам итгэл үнэмшилтэй болгон олныг алмайруулдаг гоц авъяастай Дожоодорж гээч эр түүнийг анхааралтай сонссоны дараа Төмөрбаатарын хамт хөдөө гэрт нь очиж энэ ер бусын гайхамшгийн тухай телевизийн нэвтрүүлэг хийхээр яаран маргааш нь Бургалтайг зорив. Дожоодоржийг тэнд очиход Төмөрбаатар үдэш хажуу айлдаа ороод гарч явтал нөгөөх үргэлж дагаж явдаг далдын юм нүүрийг нь самардан цус нөжтөй нь хутгасныг видео хальсандаа буулган улаан халзан нүүртэй Төмөрбаатарыг орон даяар харуулж санасан хэргээ бүтээж телевиз үзэгч олныг дахин гүн шооконд оруулав гэнэ.

Харин алтан цөгцөө үзүүлж чадсангүй дараа үзүүлэнэ гэсээр өнгөрсөн. Энэ бүх үйл явдал нуусан ч нуух нь цувж, хаасан ч хир нь цухуйх булчимгүй нэгэн цуурхал болохыг тэр үеийн Баруунбүрэн |Бургалтайн| сумын засаг дарга Д.Бадарч болон албаны хүмүүс хэвлэл мэдээллээр удаа дараалан мэдэгдсэн боловч нэгэнт орон даяар хаврын түймэр мэт дэгдсэн энэ цуу нэг хэсэгтээ л хэвлэл мэдээллийнхний гол сенсаци болж, зохиолч Дожоодорж сорын гал мэт хэсэг дүрэлзэж байгаад удалгүй унтарсан. Олон түмэн гэдэг сонин хүмүүс шүү дээ харсаар галзуу солиотой гэмээр юманд итгэж нэг хэсэгтээ л шуугилдлаа. Ай хөөрхий нийгэм маань ялзарч сэтгэхүйн гүн гүнзгий ангал руу ингэж ч амархан орж байлаа.

Эцэст нь энэ хэрэг улайж бүр амьтны элэг доог болж эхлэхэд Төмөрбаатар алтан цөгцөө үзүүлэнэ гэж амалсаар чадаагүй. Тэрээр яг үзүүлдгийн даваан дээр “аавынд” орчихлоо гээд л ярьж байсан даа зайлуул. Аавынд орох хир хэмжээ гэж байдаг бол мань хүний хувьд түүнийг ч бүр хэдэн зуун хувь давуулан биелүүлсэн, манай социалист хөдөлмөрийн баатар оёдолчин, саятан жолооч нарыг ч ардаа орхих буйзаа.

Хэрэг мандаад ирэх үед нөгөөх алтан цөгцийг үзсэн хүн ер олдоогүй, Дожоодорж болон мөн зах дээр зарах гээд авч явах үеэр ганц нэг хүн үзсэн л баймаар. Дожоодорж болохоор үзсэн гэх ямарч баримт байхгүй, үзээгүй гэхээр түүний хийсэн бүтээл худал болох ацан шалаанд ороод нилээд сандарсан байх эцэст нь энэ тухай ганц үг ган гээгүй, бүлх залгисан мэт таг дуугүй явсаар сүүлдээ мартагдсан. Буудлаа ч гэсэн буцах замгүй, будлаа ч гэсэн хийх нүүргүй болсон квадрат Төмөрбаатар өөрийн хийсэн үйлийн лайгаа өрөө үүрч шоронд байсаар сураг нь тасарсан.

Ингэж л тэр үеийнхэн элдэв цуурхалд хууртсаар бүр дасаж сүүлдээ баргийн юманд цочирохоо ч бүр болсондоо. Тэгэхээр Дожоодоржтон нар алтан цөгц, квадрат Төмөрбаатар хоёроос ч илүү эгэл хүн байтугай эрлэгийн эзэн үнхэлзэг нь хагармаар сенсаци олж олныг алмайруулах дараагийнхаа эрэлд гарсан буйзаа. Тиймээ тэрээр үүний дараа “Ардчилсан хувьсгалын удирдагч С.Зоригийн амийг хэн хөнөөсөн бэ?” хэмээх бас нэг “дуулалт жүжиг” бичиж тэр нь маш сайн борлогдож Дожоодорж харин сайн мөнгө хийсэндээ. Үүний дараа удалгүй тэр нь хуурамч болох нь мэдрэгдсэн.

Хорвоо ганц цөгцөөр дутах биш дээ. Дожоодоржтон нар ямар элэг эмтрэм цуурхал, эрээ цээргүй шившиг, ой гутаж бөөлжис цутгаж огиулмаар бохир зүйл олж биднийгээ дахин шагшруулахаар нойр хоолгүй зүтгэж явааг ёстой бурхан л мэдэх хэрэг. Одоо бас нэг үйл лай бидний толгой дээр  буулгах нь дээ тэд.

Монголчууд минь дээ, бид чинь хориннэгдүгээр зуунд дэлхийн өндөр соёлтой зэрэгцэн амьдарч байна гэдгээ үргэлж санаж яваарай даа.