Монгол түмнийхээ амьдрах ухаан, “аргалын соёл”, агуу их туршлагын арвин баян далайгаас сувд тана шүүрдэнгээ бид, “Хомоол” гэсэн судалбар-исээг “Өнөөдөр” сонинд хэвлүүлсэн билээ. Нэг талаас, сэдвийн залгамж уялдаа хийгээд уншигч олон түмэнд мэдлэг-мэдээллийг түгээхээр зорьж яваа санаа зорилго энэ тэрээ бодсон ч, нөгөө талаас, аргалын хэлбэр хэмжээ, ид шид, эрдэм чадлыг сонирхсон ч дараагийн сэдэв нь “Хоргол” байлаа л даа. “Хоргол, хоргол, хоргол…” гээд л тархи толгойд хоргож хургаж, бичих найруулах арга чарга, баримт хэрэглэгдэхүүн маань цэгцэрсхийж байлаа. Гэтэл бидний бичих зүйлийн минь үүтгэл санааг их Нацагдоржийн зохиолд байдаг “Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно…” гэдэг өгүүлбэр; ардын уранзохиолч Дамдинсүрэнгийн “Гологдсон хүүхэн” хэмээх монголын анхны туужид гардаг “…Мөн тэргэдээс зүүн хойш, чонын аюулаас хамгаалдаг, орой дээрээ салхин сэнстэй, овгор хар мануул байна. Хотны зүүн ба зүүн хойд талаар мануулаас өндөргүй майжиг бор гэрүүд нарны гэрэлд ханаа яралзуулж салхины ширүүнд үнсээ бужигнуулан байна. Адаг зүүн өмнө нь аргийн чинээ хар овоохойн хаяа ба тооноор зэрэг зэрэг утаа бургилж…, гадаа нь ганц муу тэрэг, дэргэд нь дэлүүн чинээ аргалыг дээлийн хөдсөөр бүтээсэн байжээ. Баян айлын барлаг, багир хар гэрүүдийн нэг нь Долингорын гэр байжээ…” гэсэн хоёр дахь, үлэмж сайхан найруулгатай өгүүлбэр улам бадрааж байх юм. Сэдэв болон сэдэл санаа зэрэгцэнхэн, мэдлэг-мэдээллийн өөр өөр хувилбар уралданхан байгаа нь энэ бололтой, өөрөөр хэлбэл, бичвэрийн хоёр өөр орчинтой өгүүлбэр сонирхол татаж байна.

Д.Нацагдоржийн зохиолуудын дотор “Берлин явсан замын тэмдэглэл” (1927), “Алс газар аа сурахаар явагч” (1927) гэсэн сонирхолтой, уран санаа, зохиомж хийцтэй хоёр өгүүлсэн шүлэг байдаг. Үүний “Алс газар аа сурахаар одогч” шүлэгт:

Алс газар аа сурахаар одох замд

Намрын салхи өмнөөс сэрчигнэнэ.

Өвсөн толгой намиран халиурахын дундуур

Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно… гэсэн 4 мөр байдаг бөгөөд энд буй:

…Өвсөн толгой намиран халиурахын дундуур түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно… гэдэг дүрслэл нь их л сонихон төдийгүй тал нутгийн нүүдэлчин монгол хүмүүний амьдралын нэгэн агшин эгшний зургийг үзүүлж байна. Тэгээд ч энэхүү “Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно…” гэдэг нүүдэлчдийн соёл, зохиолчийн дотоод ертөнцтэй холбоотой өгүүлбэрийн утга соёлын тал нь тайлалзүй (херменевтик)-н талаасаа өвөрмөц юм.

ЕБС-ийн дунд сургуулийн сурагч-уншигч байхдаа цөөнгүй уранзохиолын ном уншиж, “Д.Нацагдорж тэмдэгтэн” болж явж. Чингэхдээ “Алс газар сурахаар одогч” гэдэг шүлгийн (эх бичвэрийн) “Түүний гэрийн…” гэдэгт хариу олох гэж, “түүний..” гэдэг утга нь дэлгэрсэн заах төлөөний үгийн эзнийг олох гэж чармайдаг байж. Тэгээд энэ бол Нацагдорж гуайн “найз”-ын гэрийн утаа юм байна, “найз”-ыг нь хэн гэдэг юм бол? гэх ухааны гэнэн цагаан юм боддог байж билээ. Бидний үеийн сурагч багачууд ер нь гэнэн уншигч байжээ дээ! Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн хэлсэн: ”Номын утга гэгч тэнгэр мэт агуу, дэлхий мэт өргөн, номыг унших нь тэнгэрт нисэж, дэлхийг тойрч, далайд шумбах мэт…” гэдэг үгийг ер ойлгодоггүй явж л дээ. Одоогийн хүүхэд, залуучууд бол юмыг амар хялбархан, хийсвэрлэж ойлгодог болсон аж. Өөрөөр хэлбэл, биднээс өөр үеийн уншигч нар бөгөөд “диалог” болон “эх бичвэр”-ийг өөр орон, цагт ухамсарладаг, ойлгодог, өөрийнхөөрөө тайлдаг болсон нь анзаарагддаг.

Дээд сургуульд орж, хэл-уранзохиолын ангийн оюутан боллоо. С.Буяннэмэх, Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен, Д.Нацагдорж… гээд л зохиол бүтээлийг нь олон цагаар үзлээ, уншлаа, задаллаа. Нөгөө “Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно…” өгүүлбэрийн үүтгэл санаа, шинэ санаа, шургуулсан санаа улам л лавширч байна аа. “Хэний гэрийн утаа юм бол, бас тэгээд яагаад цэнхэрлэдэг юм бол?” гэх ухааны юм бодогдоно.

Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас Нацагдорж гуай эрдэнэ өвөртөлж ирэхээр эх нутгаасаа гарч, эргэх цагийн улирлыг гайхан, хол ойрын элдвийг бодон, өртөөчлөн өртөөчлөн явахуй дор эх нутагт нь монгол гэрийн утаа цэнхэрлэн холдож байдаг нь мөн ч сонин солбицол юм даа гэж бодогдож байв. Бас “Аргалын утаа ч тун олон янз даа, аргалаар дамжуулан монгол хүний шинжихүй ч бас л нарийн шүү дээ, “түүний…” гээд байгаа гэрийн утаа бол Пагмадулам гуайн гэрийн утаа л юм шиг байна” гэх маягийн таамнал төрж байна.

Ном зохиол гэдэг уншингуут л өөрөө аяндаа “Ертөнцийг харах цонх” болчихдог, санаа нь аяндаа тайлагдчихдаг, үг-утга нь ойлгогдчихдог зүйл биш ажээ. Уранзохиол уншихад учир их байна. Зохиолчийн дотоод ертөнц, “Зохиолын ил ба далд санаа”, “эх бичвэрийг ойлгохуй”, “ойлгох урлаг” г.м. цөөнгүй айхавтар юм байдаг аж.

Утга зохиолын салбарт 2006 онд Нобелийн шагнал хүртсэн Туркийн нэрт зохиолч Орхан Памук шагнал хүлээж аваад, Шведийн Академид хэлсэн “Миний аавын дүүрэн номтой чемодан” хэмээх үгэндээ: “…Зохиолч бидний ашиглаж буй чулуу бол үгс юм. Үгсийг бид гартаа барихдаа тэдгээрийг өөр хоорондоо хэрхэн холбогдсоныг мэдэрч, заримдаа холдуулан харж, заримдаа ойртуулан хуруугаараа, бас үзэгнийхээ үзүүрээр зөөлөн илж үзсээр, тэдгээрийг эргүүлж тойруулан дэнсэлсээр, он жил урсан өнгөрөхийн хэрээр шинэ шинэ ертөнцийг итгэл найдвар тээн бүтээдэг…” гэж айлджээ. (“Нобелийн шагналтнуудын айлдвар”, 2010, орчуулагч Л.Энх-Амгалан, редактор Ц.Гомбосүрэн гэдэг номоос). Энд зохиолын үг, өгүүлбэрийн ид шид, утга, эрчим долгион, соёл хэрэглээ, үнэлэмжийн талаар маш чухаг санааг шингээн хэлжээ.

Аль ч улс үндэстний уранзохиол буюу урансайхны эхийг уншиж ойлгох, задлан шинжлэхэд наанадаж л, зохиолын “үйл явдал” ба “хэрэг явдал”, түүний хөтөлбөржилт, “өгүүлэгдэхүүн”-ий орон, цаг, тоо, чанар, эхийн үйлдэгчийн харьцаа, бүрдэл хэсгүүдийн уялдаа, үг сонголт, утга санааны бүтэц, хэлбэр-хэлзүйн бүтэц, үүрэг-мэдээллийн бүтэц, хэл найруулга, холбоос гагнаасууд, зохиогчийн ба дүрийн үнэлэмж, сэтгэлийн хөдөлгөөний илрэл, туурвилзүйн арга хэрэглүүрүүд, үндэсний онцлог, утга соёлын уламжлал, уншигчийн боловсрол… г.м. өдий төдий ойлголт ухагдахууныг гадарлах, доторлох, бас судлах, хэрэглэх ёстой байдаг аж. Бас туршлага гэдэг нэг айхавтар хөтөч байдаг бололтой… Тэг тэгсээр нөгөө “Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно…” гэдэг өгүүлбэрийн “Хэний гэрийн?...” гэдэг асуултыг заавал нэг хүнд хамаадуулж, “би”-чилж, “чи”-чилж, аль эсвэл “тэр”-чилж, “Пагмадуламын”, “Норжмаагийн”, “Мядагмаагийн”, “Сүнжидмаагийн”, “Балгармаагийн”, “Нинагийн” гэрийн утаа гэж оноох гэж бодох нь тийм ч зөв зүйтэй тайлал биш болов. Нацагдорж юу гэж бодсоныг, ямар шинэ санааг оруулсныг уншигч заавал таах гээд, яг таг олох гээд байдаг нь уранзохиол задлал болон уранзохиолын уншлагад тийм ч ач холбогдолтой, зөв шийдэлтэй зүйл биш гэдэг ажээ. “Түүний гэрийн утаа…” гэдгийг зүгээр л “Хасын охины гэрийн утаа”, “Уул усны охины гэрийн утаа”, “Тал газрын охины гэрийн утаа”, “Монгол эхийн гэрийн утаа…”, “Миний ээжийн гэрийн утаа”, монгол ахуй, монгол соёл, нүүдэлчдийн амьдралын дүр зураг юм байна гэж түгээж ойлгох нь зүйтэй юм. Энэ бол оюуны талх-уранзохиолыг “Би+бусад”, зохиолыг бүтээсэн арга ба урансайхны шийдэл гэдэг арай өөр цонхоор харах нь илүү өгөөжтэй гэдгийг харуулж байна!

Манай их Нацагдорж гуай үлэмж авьяаса билэгтэй, сэтгэлийн байгаль нь тийм тансаг сайхан, ёстой л нэг оргилуун дарс шиг хүн явж. “Хөдөөгийн баясгалан”-т амьдрал, байгалийн дунд “Шувуун саарал”-ын нуруун дээр өсөж торниод, “Хуучин, шинэ Монгол”-ын “Соёлыг гайхаж…” судалж, гайхамшигт сайхан бүтээлүүд туурвиж явсан тэр их билгүүн найрагч маань:

Алс газар аа сурахаар одох замд

Намрын салхи өмнөөс сэрчигнэнэ.

Өвсөн толгой намиран халиурахын дундуур

Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно… гэдэг эерэг үнэлэмжит, сэтгэлийн их хөдлөлтэй өгүүлбэртээ тэнгэр, байгаль дэлхий, хүмүүний хайр сэтгэл гурвыг зангидан дүрсэлсний сацуу агь, гангын үнэрт аргалын цэнхэр утааг шингээн ариусгаж найруулсан нь утга санааг нээж, эрхэмлэхийн эрдэмд гарамгай байсных юм гэж дүгнэж болох билээ.

Гэтэл харин Ц.Дамдинсүрэнгээс “Гологдсон хүүхэн”-ий “Баян ба хоосон”-доо найруулсан “…Хотын зүүн ба зүүн хойд талаар мануулаас өндөргүй майжиг бор гэрүүд, нарны гэрэлд ханаа яралзуулж, салхины ширүүнд үнсээ бужигнуулан байна. Адаг зүүн өмнө нь аргийн чинээ хар овоохойн хаяа ба тооноор зэрэг зэрэг утаа бургилж…, гадаа нь ганц муу тэрэг, дэргэд нь дэлүүн чинээ аргалыг дээлийн хөдсөөр бүтээсэн байжээ…” гэсэн сэтгэлийн их хөдлөлтэй бичсэн, сөрөг үнэлэмжит өгүүлбэрүүд, нүүдэлчин монголчуудын аху-соёлын талаар өөр нэгэн өвөрмөц мэдлэг-мэдээллийг зөөж тээж иржээ гэж үзэх үндэстэй байна. Ерөөс, халх монголын малчин, хатгин овгийн нүүдэлчин, харц язгуурт Дамдинсүрэн шиг амьдралын их мэдлэг, туршлагатай, үгийн утгач, тулхтай монгол шинжээчид маань тухайн айл гэрийн хөрөнгө чинээ, авгай, хүүхдийнх нь ажилсаг, эсэхийг гадаа нь байгаа араг шээзгий, аргал түлшээр нь, хонь малынх нь хот хороо, унага тугалынх нь уяа зэл, морь малынх нь эмээл хазаар, яндангаас нь гарах утаа оч тэргүүтнээр нь дамжуулан таньчихдаг, шинжчихдэг, дүрсэлчихдэг нь гайхалтай байлаа. Тухайлбал, “Эмээлтэй морины эзэн нь хэн бэ” гэдгийг Дамдинсүрэн гуай эмээл, хэрэгслээр нь “…Мөн тэрэгнүүдийн баруун талд товруутай төмөр тэрэгнээс дэлийг хөхөлгүйгээр мухар зассан тарган хээр морь уяатай байна. Бүдүүн хар суран хазаартай бөгөөд ногтгүй, цулбуураар нь уяжээ. Тохсон эмээл нь ясан хяртай, мөнгөн хэрэглэлтэй ба бүүрэг навтгар, загас уужим бөгөөд олонцог бага урагджээ. Энэ эмээлтэй морь хэний вэ гэвэл баялаг гэрийн эзэн Болдын морь юмаа. Түүний хойно шар халиун зүстэй, шарланги эдэлсэн янзтай, саяын ирсэн адуучны морь уяатай байжээ. Эмээлийн будаг холторхой, элдэв хэрэглэл хааш яааш, ганзага урт, хар сур, гөлөм нь уранхай шар шир гэнэ. Түүнээс цааш харвал тэрэгний зүүн талд дан хялгасан ногттой, далан булцруу хазаартай, яйжгий цагаан янхирцагтай, хар хялгасан олмоор хавирга гэдсийг тасартал оломлосон, сартай, бор даага, сая адуунаас барьсан бололтой дэвхцэж, цовхорч байтал дэргэд нь хоньчин хүү Дамдин ирж, үдшийн хонь цуглуулах гэж тав хийтэл мордоод, бужгинуулан давхиж явлаа…” гэж монгол шинжээнд тулгуурлан зурж үзүүлсэн нь давтагдашгүй шийдэл болсон байдаг.

Монгол нүүдэлчдийн амьдралыг мэддэг, аху-соёлыг гадарладаг хүнд бол овоо овоогоор, хамар хамраар аргалтай айл нэг өөр, дээлийн хөдсөөр бүтээсэн дэлүүн чинээ аргалтай айл нэг өөр үнэлэмжтэй байх жишээтэй бөгөөд дөрвөлждөө ямар аргал түлштэй байна, юу түлж галаа манаж сууна, яндангаар нь ямаршуу утаа суунаглаж байна? гэдгээрээ ч ялгаатай харагддаг. Хашир туршлагатай малчид, айлын яндангаас гарч буй утаагаар нь “Цай чанаж байна.”, “Сүү хөөрүүлж байна”, “Тогоо нэрж байна.”, “Толгой шийр чанаж байна.” гэдгийг ч бараг л мэддэг байж. Энэ бол нүүдэлчдийн соёлын танилт, олон жилийн туршлагаас үүдэлтэй монгол ухаан юм. Иймээс ч Дамдинсүрэн, ядуу барлаг ард Долингорчуудын амьдрал, дүрийн шинжийг гадаад талаас нь бараг л ганцхан өгүүлбэрт багтаан, аргалын соёлоор дамжуулан дүрсэлсэн нь энэ бөгөөд бас л дахин давтагдашгүй яруу бичлэг болсон юм. Чингэхдээ Цэндийн Дамдинсүрэн, энэхүү сайхан өгүүлбэрийг “Долингор ба бусад” гэдэг хам хүрээнд нь газарт галтай хамт, үгээр дархлан найруулжээ гэж дүгнэж болно. Харин агь, гангын үнэр шингэсэн аргалтай болон “аргалын утаа бургилсан” эгэл бор амьдралтай нь холбосноороо Нацагдоржийнхоос өөр өнгө аястай үнэлэмжтэй болсон гэж үзэж болно.

Монгол зохиолчид, сэтгүүлчид ерөөсөө агь гангын үнэр хэмээгчийг аргалын цэнхэр утаатай холбон дүрсэлсээр ирсэн нь бас анзаарч сонирхмоор зүйл юм. Бямбын Ринчен гуай ч “Хортобаажийн аргал”-даа агийн үнэрийг дээдэлсэн. Дашдоржийн Нацагдорж ч “Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно…” мөрийнхөө сэтгэлийн байгальд ч аргалын утааг агь ганга, арц хүжийн цэнхэрлэх утаатай адилтган бэлгэджээ. Бас Цэндийн Дамдинсүрэнгийн дүрсэлсэн “Дэлүүн чинээ” аргалыг нь дэнслэхэд ч агь, гангын сайхан үнэр “дээлийн хөдөс”-ийг нэвт цоргиж байсныг үгүй гэх газаргүй. Ардын ухаанд агь, гангын үнэр, утаа нь муу юмыг зайлуулдаг, ариусгадаг гэж үзэж иржээ. Нүүдэлчдийн өнөөгийн үр сад ч ахмад зохиолчдынхоо уламжлалыг өвлөн дэлгэрүүлж байгаа нь баярлууштай юм. Тухайлбал, залуу яруу найрагч Банзрагчийн Цэрэнжамцын “Ханын нүдээр ертөнц багтана” хэмээх шүлэгт:

…Хөсөг тэрэг хөдлөхөд

Хөдөөгийн хүүхэд хурдан өсдөг.

Дээсэн бурантаг гартаа хөтөлж,

Дэлхийн бүсийг ороож эхэлдэг.

Хөсөг тэрэг буудаллахад

Хөөрхөн майхан нь наадам зүүдэлдэг.

Хөх аргалын утаа суунаглахад

Хөдөөгийн цэцэгс үнэрээ голдог… гэх сайхан зураглалыг жишээлж болох. Сайхан уран санаа яа, хөх аргалын утааны үнэр, хөдөө хээрийн цэцэгсийн үнэрийг даваад, дараад байгаа нь юуны учир вэ?! Монгол хүний бие, сэтгэл л үүнийг мэдэрч, эх хэлээрээ дүрсэлж байна л даа.

Монгол хэлний үг утгын санд “аргалын утаа”, “арц хүжийн утаа”, ”агь гангын утаа”, “түүний гэрийн утаа”, ”ээжийн бор гэрийн утаа”, “шар эсгийн утаа” г.м. цөөн тоотой нийлэмж л байлаа. Гэтэл “утаа” гэдэг үг маань “баатар” гэдэг үгтэй нийлэн нэгдээд, “Утаанбаатар”, “Улаанбаатарын утаа” гэх зэрэг шугаман бус нийлэмж үүсэж, түүнийг нь өдгөө цагийн этгээд хэлтэнгүүд баясалдан хүлээн авснаар даруй 20-иод намрын нүүр үзэж байгаа шиг санагдана. Одоо тэгээд л манай Монголд хүрз барьсан хүн олширч, үзэг барьсан хүмүүс хүчгүйдэж, “аргалын цэнхэр утаа”-гаа умартаж, “Утаанбаатарын утаа”-г маань хэн хэн гэдэг “мэрүүд” бөгөөд захирагч нар, юу юугаар, хэрхэн яаж ариусган зайлуулах бол гээд л ам уралдан ярьсаар, бичсээр, хүлээсээр суух болж...

Өнөөдөр та бидний их Өргөөний яндангаас сэмжирсэн цэнхэр утаа биш, мөөгөн хэлбэрт хар утаа олгойдон тархаж, бидний оюун тархийг хордуулсаар... Энэ нь манай нийслэл хот, хүний үерт автаж, ядуусаар дүүрч, хэрэглээний дарангуйлалд нэрвэгдэж, хэл соёлоо хамгаалахаа больж, урвайсны уршиг юм гэдгийг ухаантай, боловсролтой монгол болон гадаадын хүмүүс олонт хэлж, сануулж, бичсээр байгаа билээ. Энэ “утаа”-г юугаар салхилуулан ариусгавал зохилтой вэ?

Амны бэлгээс ашдын бэлгийг бодвоос, сэтгэлийн байгалийг ариусгагч хүмүүний хайр, муу бүхнийг цэвэрлэн хөөгч, агь гангын үнэрээр хөлөглөсөн шинэ цагийн хонгор салхин, хиргүй тунгалаг хөх огт-ор-үгүйн хурын цагаан үүл л түүнийг элдэн хөөх байх гэж найдаж сууна. Чингэвээс тэр “баатар утаа” бидний ээжийн гэрийн утаа мэт цэнхэрлэн холдоно…