Аляск ба хөх толбо

Мянган бээрийн аялал ганц алхмаас эхэлдэг

...гэж үг байдаг даа. Азтай тохиолоор миний бие АНУ-ын нийслэл Вашингтоны Рональд Рейганы нисэх буудлаас Калифорниа, Вашингтон мужуудын Лос Анжелэс, Сеатлаар дамжин Аляскийн Анкораж хүрээд тэндээс Фэйрбанкст амьдардаг хүү дээрээ очисон юм. Ингэж дамжиж явахад арай хямд байдаг л даа. Буцахдаа Аляск, Канад нутгаар хүүгийнхээ хамт “Субару оутбек” автомашинаар нь Америкийн Монтана, Ваёоминг мужаар дамжин Дэнвер хүрээд тэндээс Вашингтон ДС хүртэл онгоцоор буцаж гэртээ ирсэн юм. Ингэж явахдаа нийт арав гаруй мянган километр замыг долоо хоногт туулжээ. “Эр хүний замын хүзүү урт” аа гэж Урд өмнө би ийм хол аянд газраар явж байсангүй. Багадаа би зургаатай л байсан юмуудаа нэг их цастай өвөл ээж аавынхаа хамт Сэлэнгийн Баруунбүрэнгээс Улаанбаатар орох гэж 320 гаруй км газар ачааны машинд дайгдаж замдаа цасанд суусаар долоо хонож хүрсэн юмдаг. Тэр үед  надад хот орно гэдэг мөн ч хол санагдаж билээ. Энэ хоёр аялал бол миний амьдралд хамгийн их сэтгэл дэвэргэж догдлуулсан  омогшил байлаа. Цаг хугацааны хувьд адил боловч сүүлчийн туулсан зам нь богино хугацаанд ихийг бүтээхээр төгөлдөржиж буй орчин цагийнхаа өнгө аястай дүйж байгаа нь л энэ юм. Амьдрал гээч урт замын нугачаан дунд хүн бээр юуг эс үзнэм билээ.

Би онгоцоор нисэхдээ тааруухан ч газраар аялах бол дуртайяа хийдэг ажил даа.

Хүү маань сургууль төгсөв

Би газар дээр охин, хүү хоёртой билээ. Охиныг маань Ариун, хүүг маань Түмэн гэдэг. Охин маань Монголдоо дээд сургууль төгсгөж амьдралаа зохион гал голомтоо сахин үлдсэн юм. Дараа нь хүүгээ л нэг сургууль бараадуулчих санаатай анх АНУ–ыг зорьсон юмаа эхнэр бид хоёр. Хүү маань АНУ-д ирээд хоёр жил шахам борви бохисхийлгүй ажиллаж бага сага хуримтлалтай болсны эцэст дараа хавар нь Колорадо мужийн Colorado School of Mines буюу Колорадогийн уул уурхайн сургуульд орж 2007 онд төгссөн юм. Ингэж бидний нэг том хүсэл мөрөөдөл биелсэн дээ. Америкт сургалтын төлбөр нь өндөр тул суралцаж байхдаа ч хүү маань оройн цагаар ажиллаж л байлаа. Дээд сургууль төгссөний дараа АНУ дахь Канадын уул уурхайн КинРосс хэмээх нэгэн компанид ажилд орж Фэйрбанкс хотын ойролцоох алтны уурхайд 2007 оноос хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн дээ. Түмэнг төгсөх тэр хавар тус дээд сургуульд хоёр аспирант монгол залуу Амаржаргал, Жамъян нар магистр болон докторын зэрэг хамгаалж бакалавр, магистр, доктор гээд бүх шатанд нь нэг нэг монгол оюутан төгссөн нь  монгол залуус маань дэлхийд нэртэй энэ сургуулийн өндөр босгыг нэгэн зэрэг алхаж гарсан нь бидний хувьд урд өмнө тохиож байгаагүй өгөөмөр сайхан төгсөлт болсон билээ. Одоо цаашаа хүү маань өөрийнхөө чадал, ухаан бодлоор амьдарах замаа сонгох буйзаа.


Уул уурхайн шинэхэн инженер Б.Түмэн гэр бүлийнхний хамт

Анх 1874 онд Колорадо мужийн төв Дэнвер хотын нэг хэсэгт Голден хэмээх энэ хотхонд үүд хаалгаа нээсэн тус их сургууль эдүгэ улам өргөжин өөрийн тохилог байр, номын сан, биеийн тамир спорт, соёл, ахуй үйлчилгээний байрууд, оюутны хотхонтой, уул уурхайн бүхий л чиглэлээр жил бүр олон арван боловсон хүчин бэлтгэн гаргадаг, өндөр мэдлэг туршлагатай эрдэмтэн багш нар болон өөрийн дадлагын “Эдгар майн” хэмээх гүний уурхайтай, нарийн мэргэжлийн лаборатори, судалгааны тэнхимтэй, мэргэжлийн сургалтын түвшин, чанар чансаагаараа АНУ-д төдийгүй дэлхийд хэдийнээ нэрд гарсан иж бүрэн цогцолбор болж чадсан байна. Иймээс уул уурхайн мэргэжлийн жаяг болсон энэ сургуулийг төгсөгчдийг ажилд авах эрэлт хэрэгцээ ихтэй байдаг ажээ.. Энэ сургуулийн нэг семестрийн сургалтын төлбөр нь оюутны кредит цагаас шалтгаалан дунджаар 7-20 мянган ам доллар болдог. Энд төгссөн инженерийг АНУ-ын уурхайн компаниудад дуртайяа ажилд авах ба анхны жилийн дундач цалин 50-60 орчим мянган ам долларт хэлбэлздэг гэнэлээ. Одоо тус сургуульд гурав дөрвөн монгол залуус уул уурхайн мэргэжлээр суралцаж байна. Монгол улс ингэж их дээд  сургуулийнхаа нэр алдрын голч болсон сургалтын чанараа эрхэмлэн оюутны хотхоныг иж бүрнээр нь байгуулж тусд нь гаргах цаг удахгүй ирэх байхаа. Сургууль төгссөнийхөө дараа хүү маань Чили Улс, Колорадо, Ореган, Невада,  Аляска мужууд гээд олон уурхайд ажиллаж эхнэр бид хоёр Чилээс бусад эдгээр мужуудаар аяласан гэж байгаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлэгч Фэйрбанкст

Мөн Монгол улсын Ерөнхийлэгч Н. Энхбаяр, гэргий болон дагалдан яваа хүмүүсийнхээ хамт 2007 онд Аляскт бүр Фэйрбанкст айлчлах үеэр Аляск Эрдэнэт хоттой түншийн холбоо тогтоож оюутан солилцохоор болсон гэдэг  юм. Ерөнхийлэгч маань тэртээ холоос газрын мухар дахь Фэйрбанксийг зорьж энэ холбоог тогтоохоор  ирсэн л юмдаа. Үүнээс хойш Монгол оюутнууд байнга ирдэг болсон.

Амерnкийн 26 дахь дэд ерөнхийлэгч Чарлес Уорен Фэйрбанксийн нэрийг өвлөн авсан энэ суурин бол төв Аляскийн хойд хэсэгт алт эрдэнэс элбэгтэй Танана голын хөндий, түүний цутгалан Чина голын эрэг дагуу алтны уурхай голдуу хэсгийн төв бөгөөд тус мужийн хойд талд хүн амьдарч болох АНУ-ын хамгийн том хот суурин нь юм. Нисэх буудал, усан ба хар зам, улсын ба хувийн сургууль, байгалын музей, барьцаа тавиад автомашин зээлдэг газар, зочид буудал, золбин ноход, хоршоо дэлгүүр, хими цэвэрлэгээ, халуун рашаан, муруйтай тоглоом, шүүх цагдаа, шуудан холбоо, шумуул ялаа, согтуу хүмүүс  цөм бий. Алс бөглүү, эл хуль энэ сууринд анх 1902 онд Феликс Педро гэдэг хүн алт олсноос хойш нүүр царай нь эрс өөрчлөгдөн алтны халуурлын, бүр галзуурлын ч юмуу хөлд нэг жилийн дотор л хүн ам нь 100 мянга хол давж хотын эрх авсан бол эдүгээ цөөрч 32 мянга болсон юм билээ. Энд тэгш жил эхэлж сондгой жилд дуусдаг |шинэ жил дамнуулж явагддаг| дэлхийд хамгийн их бэрхшээл, саадтай бөгөөд хүндэд тооцогдох “Юкон күэст” хэмээх нохой хөллөсөн чарганы олон улсын уламжлалт уралдаан жил бүр болдог аж.

Жин өвлийн ид хүйтэнд байгалын бэрхшээлийг үл харгалзан өтгөн ой мод, өргөн тал хөндий, уул усыг гатлан хоёр долоо хоног үргэлжилдэг энэ тэмцээн хойд бүс нутагт газар сайгүй явагддаг нохойтой чарганы олон уралдаанаас хамгийн том, тогтмол наадам бөгөөд нутгийнхны хүсэн хүлээдэг баяр цэнгэл нь. Манайхаар бол улсын том баяр наадмын хурдан морины уралдаан л гэсэн үг. Фэйрбанкс хотын дундуур урсах Чина голын мөсөн дээрээс эхэлж өгссөөр Чина голын халуун рашаан хүрч тэндээс голын мөсөн голдрилоос гарч ой тайга дундуур хоёр долоо хоног явсаар Канадын Юкон территори  мужийн Уайтхорс хот хүртэл 1000 гаруй мил буюу 1600 гаруй км замыг өлхөн туулдаг энэхүү амь дүйсэн өрсөлдөөн жинхэнэ шандас заасан сайн нохдын шалгуур болж түрүүлсэн нохдын шагнал 30-40 мянган ам.долларт хүрдэг гэнэлээ. Нэг чарганд хөллөх нохдийн тоо энгийн нөхцөлд 6-12 байх агаад уралдаан тэмцээнд тусгай заавраар тоог зохицуулдаг.  2010-2011оны уралдаанд түрүүлсэн нэгэн аатай бөгөөд азтай эр, элэнц өвөг удам нь зэрлэг чононоос гаралтай хэмээх Хаска үүлдрийн нохдийнхоо хамт энэ замыг 9 хоног 23 цаг 20 минутад туулж шагналд нь 35 мянган ам доллар авсныг би сүүлд интернетээс олж мэдсэн юм.


Чина голын мөсөн дээрээс эхэлж буй нохойтой чарганы уралдаан

Бид дэлхийг тойрсон алтан туурайт хүлэг морьдоороо бахархаж  тоосонд нь хиймороо сэргээдэг бол тэд нохой хөллөсөн чаргаараа уралдаж сайн нохдоороо бахархаж баярладаг ард түмэн. 

Хүйтэнд тэсвэртэй, чадал тэнхээтэй, сайн нохдын угшлыг бүр гөлгөнөөс нь эхлэн тойлж өсгөн тэмцээн эхлэхээс жилийн өмнө сойсоор байж оролцдог аж. Монголчууд хурдан морио наадам болохоос олон хоногийн уяж сойдогтой адил. Ийм нохой асар өндөр үнэтэй агаад ТВ шоунд хүртэл “ярилцлага” өгч нутаг орон даяар алдаршин нэр цуутай, нэн алдартай хүмүүсийн орчлонд ордог аж. Сайн нохдын тухай домог мэт яриа, хөшөө дурсгал, уран зохиол, телевиз, хэвлэл мэдээлэлд цөөнгүй гардаг. Тэдгээрс нохойныхоо хүзүүнд төрийнхөө далбааг уяхчихсан их бахаралтай явах ажээ. Хэрэв монгол хүн нохойн хүзүүнд төрийнхөө алтан соёмбот далбаагаа зүүчихвэл манай нийгэм нэг их mайшаахгүй байхаа.

Монголд хурдан сайн хөлөг мордийн тухай домог, туульс эрт дээр эзэн Чингисээс ч өмнө үеэс эхэлж өдгөө эзэд нь эр алдраа мандуулан мөн л ТВ од болжээ. Хурдан морь ч, нохойтой чарга ч адил зориг авхаалж, хүч чадал, тэсвэр хатуужил шаардах өрсөлдөөн. Энэ   өрсөлдөөн нохой морь хоёроороо л өөр болохоос мөн чанар нь яг адилхан. Нуга нугын өвс, нутаг нутгийн заншилаа гэж ийм л байдаг ажгуу. Үүнийг нь бид ойлгож хүндэлж явах ёстой гэж би боддог.

Мөн Фэйрбанкст Аляскийн их сургууль гэж тэр хавьдаа хамгийн том сургууль бий. Энэ сургуульд хүүгийн маань гэргий  Анандын Оролмаа суралцдаг. Энд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр гэргийн хамт очиж уул уурхайн ангид монгол оюутнууд суралцах болсон тухай энэ айлчлалын үеэр мэдээлж байлаа. Хүүхдүүд маань сургуулийнхаа хэлмэрчээр ажиллаж Монгол Улсынхаа Ерөнхийлэгч, тэргүүн хатагтай нартай уулзаж хамт зургаа авахуулах азтай жавшаан тохиосон гэдэг.


Зориг шулуун бол зам шулуун

Хүүгийн маань Аляскийн Фэйрбанкс-т ажиллах гэрээт хугацаа нэгэнт дууслаа. Бид эндээс нүүж Колорадо мужийн Дэнвер хотод буцах ёстой тул аянд замд гарах бэлтгэлээ базааж эхлэв. Ойр зуурын ачаанаас гадна өөрийнхөө “Субару” автомашиныг Дэнверт аваачих тул тээвэрлэх янз бүрийн арга зам хайсаар далайгаар Аляскийн Уиттиер хотоос Вашингтон мужийн Беллингэм хүртэл явуулж болох байсан ч хоёр долоо хоногоос наашгүй, тэгээд ч тэндээс өөрсдөө очиж аваад цааш явахад цаг их орох агаад нилээдгүй унжралдсан ажил болох төлөвтөй тул өөр арга хайлаа. Ингээд л хүү маань энэ завшааныг ашиглан машинаараа хоёул гарч газар үзсэн шиг зугаалж явах санал тавихад ийм холын аянд, газар мэдэхгүй, хүн танихгүй ч гэсэн би уухайлан дэмжиж ерөөс газраар Канадыг дамжин явахаар зориг гаргаж зам шулуудсан хэрэг л дээ.

Ингээд бид машиныхаа масло тосыг нь сольж, баг зэрэг үзлэг засвар хийчихээд замын маршрутын сайн зураг олж аваад алт эрднэсийн Аляск нутаг болон асар уудам Канад орон, Америкийн хойд талын Монтана, Ваёоминг мужийг туулан Колорадо орох их аялалын зам шулуудан гарсан юм даа. Хүүтэйгээ цуг ингэж явах шиг сайхан завшаан надад тийм амар яахан олдох билээ. Тэхэд би энэ нутгийн байгалийн сайхныг шимтэн харахын зэрэгцээ, хүний амьдралын тухай болон хамгийн нарийн нандин хамгаалж явах ёстой зүйл, түүний утга учир, аз жаргал, зовлон зэдгүүр, хүний мөс чанар,зан харилцаа, тэсвэр хатуужил  гээд л ер нь л өдөр тутмын тулга тойрсон амьдралд тэр болгон яриагүй зүйлээ хүүдээ ярьж явлаа. Энэ бол миний хувьд бас л нэг том завшаан.



Монгол тэмээний сургаар

Аляскт ирэх замдаа хүүгийнхээ зааснаар онгоцоо сольж дараагийнхд нь суух үедээ нислэгийн дугаар, ямар орц хэсгээс хэзээ нисэх зэргийг билетээсээ харж, заримыг нь олох гэж ганцаараа будилж төөрч л явлаа би гэдэг хүн. Гэсэнч буудал доторхи мэдээллийг уншиж судалж салгалж явсаар сүүлдээ арай гайгүй болж сэнхрээд нисэх газраа очиод дараагийн онгоц хүлээх зуур арай уужирч цай цуу уусан шигээ маадайж суудаг болов. Анкоражийн нисэх буудал дээр очиод Фэйрбанкс орох дараагийн онгоцыг нилээд удаан хүлээх боллоо. Аляскийн агаарын замуудын гол зангилаа болсон энэ том буудал ачаалал, хүн хөл ихтэй байдаг юм байна. Хэдэн жилийн өмнө энд Номхон далайн их сургуульд монгол бүсгүй Ш.Наранчимэг мэргэжил дээшлүүлж байхдаа тус хотын амьтны хүрээлэнд очидог байжээ. Тэр нь бас цаанаа нарийн учиртай. Тэнд нэг монгол тэмээ байсан юм гэнэлээ. Тэр тэмээ монгол хүн харангуут л өөрөө хүрээд ирдэг гэнэм. Ингэж л монголын тал нутгийн хоёр харийн оронд тааралдаж л дээ.

Нөгөөх тэмээ нь Наранчимэгийг олон хүний дундаас олж хараад шууд л түүн дээр ирж гарыг нь үнэрлээд нулимс нь гүйлэгнээд уйлж байна гэнээ. Тэмээ тэр олон зорчигчдийн дундаас яаж монгол хүнийг олж таньсан юм бүү мэд. Өсч төрсөн өлгий нутаг гэдэг ийм л их татах хүчтэй, адгуус амьтанд ч хүртэл санагддаг аж.

Наранчимэг ч тунчиг өрөвдөм энэ үйлийн үрт амьтан уйлж буйг хараад тэссэнгүй дагаад л мэлмэрч гарч дээ. Ингэж л монгол хүн, монгол тэмээтэйгээ уулзаж хамт уйлахаар амьтдын хүрээлэнд ирдэг болсон хэмээн Наранчимэг ярьдаг юм. Тэмээтэй хамт уйлж буй эмэгтэйг харсан хүмүүс “Энэ хүүхэн чинь тэмээг бүр уйлуулчихлаа. Ямар ид шидтэй хүүхэн бэ?” гээд л гайхаад байсан гэдэг. Дараа нь Наранчимэг маань тэндээс Виржиния мужийн Арлингтон хотод ирээд “Тэмээтэй хамт уйлсан минь” хэмээн сонирхолтой бас өрөвдөм зүйл бичиж тэнд сэтгүүлч  Б.Номинчимэд санаачлан шинээр гарч асан “Даяар Монгол” сонинд нийтлүүлж байсныг би сая саналаа. Монгол тэмээ андашгүй, өмнө нь ноомойхон байсан энэ өрөвдөм амьтан монгол хүн харахаараа бүр сэргэж соотолзоод л, ирж үнэрлээд нулимс нь гүйлэгнээд байдаг гэж Наранчимэг ярьдаг байсан юм.

Үүний дараа хүү маань түүгээр явж байхдаа  нөгөөх амьтны хүрээлэнд очиход хөөрхий тэр тэмээ байж л байсан гэнэлээ. Мөн л хүү дээр өөрөө хүрч ирээд үнэрлээд байсан их өрөвдөлтөй байсан гэдэг. Би энэ тухай  санаж амьтны хүрээлэн хаана буйг буудлын ажилтнуудаас сураглахад гайгүй ойрхон гэнэ. Тэгэхээр нь буянт мал байна даа хөөрхий, монгол хүн үзээд хиймор нь сэргэдэг бол очиод нэг сайн тайтгаруулж, дотрыг нь нэг сайн онгойлгоод ирье дээ гэсээр нөгөөх тэмээг олчих санаатай такси авч түүгээр очисон боловч миний аз дутахад тэнд засвар орсон тул хаалттай, хашаа хороо нь цөм хоосон байлаа. Уг нь говь талын нүүдэлчин монголчууд маань тэмээгээ маллаж хайрлаж тэнгэрийн амьтан гэж дээдлэн эцэг өвгөдийн маань эрхмэлдэг сайхан заншилтай билээ. Хэдэн зоосны төлөө энэ өрөвдөм амьтныг эх нутаг, ижил сүргээс нь салгаж харийн нутагт ганцаардуулан цөлж ингэж үйл тамыг  нь үзэх ч гэждээ. Хүмүүс минь дээ, хүмүүс минь. Хорвоод зовлон гэдэг ер мундахгүй, адгуус малд ч хүртэл бас л тохиох юмдаа. Амьтдын хоосон паркаас буцах замд яагаад юм гэнэт сэтгэлд минь гуниг төрж нөгөө тэмээг өрөвдөн

Алс холын замыг ээ

Алхаагаараа товчилдог

Ачаа жингийн хөндийгөөр

Амар тайвнаар нэвтрүүлдэг

Асар их үү  хүчтэй

Атан олон тэмээд минь үү зээ хэмээн говь нутгийн нэгэн дууны ая цээжинд минь хөвөрсөөр л байлаа.

Аляск буюу шөнө дунд наран мандах орон

Аляск бол хойд Америкийн баруун дээд хэсэгт орших асар уудам хойг, эндхийн язгуур үндэс буюу унаган иргэд болох индианчуудын төрөлх нутаг нь юм. Энэ нутгийн том голууд болох Юкон, Кускоквим болон Танана, Ненана голуудын хөндийд байгалын үзэсгэлэнт газрууд ой тайга, ургамал, усны болон хуурай газрын ан амьтадаар баян, асар уужим, эрс тэс уур амьсгалтай, гурван талаар усаар хүрээлэгдсэн энэ эх газар өргөргийн бүтэн 20 градус өргөн нутгийг эзэлдэг юм. Эргэн тойрон 33 мянган мил, жилийн дундаж тундас 6250 см бөгөөд. өвөлдөө цельсийн хасах 50 хэм хүртэл хүйтэрч зундаа  нэмэх 30  хүртэл дулаардаг. Зун цагт нар жаргахгүй үргэлж  өдөр, өвөл цагт нар гарахгүй үргэлж шөнө үргэлжлэнэ.Зуны улиралд нар жаргахгүй байсаар дахин мандах агаад өвөл нар хаяалбараасаа дээш гарахгүй үргэлж харанхуй байдаг. Энэ үер шөнө туйлын туяа хэмээх олон өнгөт гэрэл хааяа солонгорон харагдах ажгуу.

Аляскийн унаган оршин суугчид нь буюу индианчууд удам угсаа, хэл соёл, нутаг орныхоо байдлаас зургаан гол хэсэгт хуваагдана. УНАНГАН |алеут,сугпиак|, АЛҮТИЙК |номхон далайн эскимос|, ЮҮПИЙТ, ИНУИТ |Берингийн тэнгэс хавийн инуит, Канадын хойд хэсэг бусад эскимос|, ИНҮПИАТ |умарт инуит болон эскимос|, АТАБАСКАНС |төвийн| ба ТЛИНГИТ ба ХАЙДА| өмнө талын эскимос| нар эртнээс нутаглаж ирсэн бөгөөд өдгө эдгээр ястан үндэстнүүдийн тоо эрс  цөөрчээ.

Аляскийн тал нь Арктикийн бүслүүр буюу умард туйлын 66* 33”-ын  хүрээнд       оршино.

Аляскийн ихэнх хэсэг нь Арктик, хойд мөсөн далай, умард туйлын нөөлөгт орших тул  цаг агаар, байгалийн тухай эхлэхийн өмнө Хойд мөсөн далай, түүн дээр орших умард туйлын тухай бага сага өгүүлэхэд буруутахгүй болов уу гэж бодлоо.

Дэлхийн бөмбөрцгийн эргэх тэнхлэгийн хамгийн дээд ба доод захын хоёр хязгаар цэг ба түүний орчны газрыг өмнөд ба умард туйл хэмээн нэрлэдэг. Доод хязгаарыг өмнөд туйл, дээд хязгаарыг умард буюу хойд туйл гэдэг. Дэлхий ертөнцийн орой нь болсон умард туйл мөн дэлхийн далайнуудаас хамгийн бага нь хэмээх Хойд мөсөн далай бүхлээрээ Арктикийн бүсд   багтана. Гэхдээ л хамгийн бага гээд байгаа энэ далай маань 14,09 сая хавтгай дөрвөлжин км гэдэг юм билээ. Манай нутгаас бараг 10 дахин их гэсэн үг. Энэ тэс хөлдүү далайн төв хэсэг буюу дэлхийн бөмбөрцөгийн эргэх тэнхлэгийн хамгийн дээд цэгт умард туйл оршино. Иймээс энэ туйлыг хойд мөсөн далайн хүйс нь гэж ч болмоор. Арктик болон хойд туйлын эргэн тойронд Канад, Аляскийн хойд хэсэг, ОХУ, Норвеги, Дани |Гренланд|, Исланд, Финлянд, Швед зэрэг улсуудын хэсэг орох агаад Франц Иосефийн арал, Гренланд, Норвегийн Свалбард, Спицберген арал болон ОХУ-ын зүүн сибирийн хязгаарт Виктория, Северная земля болон тэр хавийн арлууд орших ба эдгээрээс хойд туйлд хамгийн ойр нь 700 гаруй км-т орших Гренландын хойд талын Кофеклубын арал хэмээх жижиг арал гэж үздэг юм  билээ. Хойд туйл дороо эх газаргүй, асар уужим бөгөөд гүн, мөнх тэс хөлдүү байх энэ мөсөн далай хамгийн гүн газартаа 4261 метр хүрдэг гэх боловч харин тэртээ дор ёроол байгаа эсэх нь төсөөлөхөд ч хэцүү. Энд өвөлдөө цельсийн -26-58 хэм хүйтэрч зундаа дундачаар 0 орчим байна. Аляскийн хувьд бол Барров хэмээх жижиг суурин, зүүн тийш Дийдхорс  |Deadhorse| буюу “Үхсэн морь” гэж орчуулж болмоор жижиг суурин байх ба хойд туйлд хамгийн ойр нь Барров 1000 гаруй км гэдэг юм билээ. Үүнээс цааш жирийн хүн байнга оршин суурших боломжгүй. Хойд туйл хэмээх энэ үгийг сонссон бүхэнд хэмжээ хязгааргүй үргэлжлэх цас мөсөн ертөнц, амьд амьтан тэсэхүйеэ бэрх хүчтэйгээс хүчтэй шуурч замд тохиосон бүхнийг дарангүйлэн нугалах туйлын зэрлэг догшин салхи, зуны цагт газар тэнгэрийн завсар тэнүүчлэн үл жаргах наран, шөнө болоход солонгорон гэрэлтэх туйлын туяа нүдэнд тусч айх гайхах мэдрэмжийг зэрэг төрүүлэнэ. Энд юм бүхэн сонин содон агаад өөр өөрийн давтагдашгүй онцлоготойгоор оршин тогтнох ажгуу.

Хойд туйлд хамгийн ойр Барров сууринд хүүхдүүд маань очисон юм

Цэнхэр халим ийм том  сүврэг ястай аж

Дэлхийн тэнхлэгийн байнга налуугаас шалтгаалан хойд туйлд жилийн тэн хагас нь нартай зун, тэн хагас нь харанхуй шөнө байна. Аляскт харанхуй өвөл үргэлжилж байхад дэлхийн бөмбөрцгийн нөгөө тал болох Шинэ Зеланд мэтийн оронуудад зун болж байдаг. Хавар намарт болдог өдөр шөнийн тэнцэл |eqvinox| буюу өдөр шөнө үргэлжлэх хугацаанаас |solstice| шалтгаалж өвөл өдөр богино шөнө урт, зун өдөр урт шөнө богино байна. Дэлхийн бөмбөрцөгийн дээд налуу дээр байх хойд туйл нар луу харсан тохиолдолд тэнд нар үл жаргах агаад хаяалбараасаа доош буухгүй үргэлж тэнгэрийн хаяанд байсаар дахин мандах тул зургаан сарын турш өдөр байна. Ийм өдрийг туйлын өдөр гэнэ. Эсрэг тохиолдолд нар хаяалбараасаа дээш гарахгүй тул хойд туйлд үргэлж шөнө байх болно. Иймийг туйлын шөнө гэх агаад мөн л 6 сар үргэлжлэнэ. Хойд абсолют буюу үнэмлэхүй туйл дээр та хаашаа ч харж зогссон өлмий дор тань өмнө зүг байх агаад энд алтан гадас од зөвхөн өмнө зүгийг л заах агаад таны орой дээр зөвхөн тань руу л харж буй мэт ойрхон анивчиж хорвоогийн бүх хойд зүг газар газраас өөрийн хувь тавиланг тээсээр энд ирж, бүх уртрагуудынхаа хамт нэгэн цэгт уулзах агаад цагийн бүс үгүй болох тул та өөрийнхөө цагаар л цаг хугацааг баримжаалах болно гэж тэнд очисон хүмүүс бичсэн байдаг. Энд Вашингтон- ДС,Улаанбаатарын хоорондох 12 цагын зөрөө үгүй болж бүх цаг нэг хэмнэлтэй болно.

Бодоход ойрхон ч хүрэхэд хол, нүдэнд илхэн ч, нууц нь далд, ер бусын гайхамшиг, аймшгийг зэрэг төрүүлэх хойд туйл хэмээх нууцыг нээхээр эрт дээр цагаас олон аавын хүвгүүд амь дүйн тэмүүлж олон ч хүн амь насаа алдсан байдаг. 1909 оны дөрөвдүгээр сарын  6-нд АНУ-ын иргэн  Роберт Пири, түүний зарц Мэтью А. Хенсон гэдэг хатан зоригт эрс Аляскийн уугуул үндэстэн дөрвөн инүит индиан хүний хамт хүйтний хаан хойд туйлийг нээсэн нь өнөөдөр түүхэнд үлджээ. Үүнээс хойш олон аавын охид хүвгүүд тэнд очисон бөгөөд хойд туйлыг чухам хэн нээсэн талаар саяхан хүртэл маргаантай байлаа. Яг үнэндээ бол Хенсон хамгийн түрүүн хагас цаг гаруйн өмнө хойд туйлд хүрсний дараа Пири очисон гэж түүхэн эх сурвалжууд мэдээлдэг юм. Хойд туйл гэж өндөр уулын оргил мэт нүдэнд үзэгдэх баримжаа бараагүй тул чухам хаана тэр туйл байгааг энгийн нүдээр олох ямарч боломжгүй зах хязгааргүй нилийсэн цагаан цас мөс тул түүнийг олж хүрнэ гэдэг хэн болгоны санах зүйл биш ажээ. Түүнийг геодезийн нарийн багаж төхөөрөмжөөр тодорхойлно. Пиригээс өмнөх экспедицүүд хойд туйлд хүрсэн гэх боловч тэд жинхэнэ туйлд хүрээгүй |олоогүй| андуурч хүрлээ хэмээн мэдээлсэн гэдэг. Хойд туйлд газар нутгийн багацаа, байгалийн ариншинг гарцаагүй сайн мэдэх индиан экскимосчуудын оролцоо, газарчгүйгээр хүрэх боломж тун хомс бөгөөд өмнө нь явсан олон экспедиц энэхүү нууцлаг цэгийг олохгүй буцсан удаа олон аж. Харин экспедиц бүрт байнга газарчилж ачааны хүндийг үүрч, ажлын хатууг нугалж явсан дээрх дөрвөн инүитын нэгэн адил амь дүйн явсан бүх индиан эскимосчуудын нэрс хойд туйлын түүхэнд үлдсэнгүй.
Үргэлжлэл бий..

Сэтгүүлч Н.Бадарч.