бүхий сурталчилгааны самбарууд, үе үе хаалга тогшин тараах сонин сэтгүүл, товхимлууд гээд сонгууль болгоноор нийслэл төдийгүй орон нутагт морилдог танил төрх энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна.

Хэн гэдэг аавын хүү, ээжийн охин энэ сонгуульд азтай, одтой наадах вэ гэхээсээ илүү аль намд сонгогчид ээлтэй хандах вэ гэдэг нь ард иргэдийн сэтгэлээ чилээх асуудлуудын нэг болоод байна. Энэ жил анх удаа монголчууд эрх баригчдын тааллаар өвлийн дүн хүйтнээр, хууль эрх зүйн шинэ орчинд саналаа өгөх гэж байгаа болохоор олон талаараа онцлог сонгууль юм. Энэ ч утгаараа ард олны сонголт аль нам уруу чиглэх вэ гэдгийг энгийн төвшинд тайлах гэж оролдъё.
Улстөр сонирхдог жирийн иргэний хувьд би Ардын нам, энэ намаас нэр дэвшигчдийн төлөө саналаа өгнө. Ойр дотныхон, найз нөхөд, ажлын хамт олныхоо сонгуулийн уур амьсгалыг тандсан чинь дийлэнх нь надтай лав санал ойролцоовтор л байгаа юм билээ. Яахав, ганц нэг хүн эсрэг саналтай байгаа гэдгээ нуухгүй хэлж байна лээ. Гэхдээ энэ асуудал биш. Бид олон ургальч үзэл бодол бүхий эрх чөлөөт нийгэмд амьдарч байгаа юм чинь бүгд нэг бодолтой байна гэж юу байхав. Харин өөртэйгөө ижил бодол санаа, байр суурьтай байгаа нөхдийнхөө яагаад Ардын намын төлөө саналаа өгөх гээд байгаагийн учрыг тоймлон хүргэе.
Аливаа асуудлыг дэмжихэд учир шалтгаан байдгийн адил аль нэг улстөрийн хүчний төлөө саналаа өгөхөд мөн л тодорхой учир холбогдол байх ёстой. Миний хамгийн сайн найз маань дөрвөн сарын өмнөх УИХ-ын сонгуулиар Ардчилсан намыг дэмжжээ. Өөрчилье гэсэн уриа нь ч их таалагдсан гэнэ. Тэгээд эрх баригч намыг өөрчлөөд үзье гэж шийдсэн байна. Сонгуулийн дүн ч өөрийнх нь бодол саналтай ойролцоо гарсанд мань хүн ч магнайгаа тэнийтэл баярлаж. За одоо ч шинэчлэл, өөрчлөлт өрнөөд улс эх орон маань хөгжлийн замд тууштай мордлоо доо гэж бодож явтал итгэж найдаж явсан өнөөх Ардчилсан намынхны засгийн эрх авснаас хойш хэлж буй үг, хийж буй ажил нь нэг л биш ээ. Баахан хүнийг хоморголон халаад байх юм гэнэ. Боловсон хүчнийг шинэчлэх бодлогод нь бараг өөрөө ч өртөх шахав. Байгууллагынх нь даргаар шинээр томилогдсон нэг нөхөр өглөө үдэшгүй толгой хяргачих шахах мөртлөө ажил сайжруулах талаар юу ч ярихгүй, хийхгүй. Тэгсэн хэрнээ ам нээх болгондоо дарамталж, ажлаа өг гэж сүрдүүлэхээс өөрийг ажил хүлээн авснаасаа хойш хийсэнгүй. Манай байгууллагад л дулимагхан нөхөр ирчихэж гэж бодон хавь ойрын байгууллагын хүмүүсээс асуусан чинь шинэ дарга нь мөн л ялгаагүй авир гаргадаг гэнэ. Төр засаг удирдахад туршлага дутаж байгаа байлгүй дээ, тэгж байгаад жигдрэх биз гэсэн найдвар тээсээр дахиад л хоёр сар өнгөрлөө. Бүх зүйл бахь байдгаараа, шинэ даргын уур ч улам асч, байгууллагынх нь ажлын үзүүлэлт бүр уруудаж орхив. Арга ч үгүй юм, шинэ даргын томилсон шинэ хүмүүс ажил хийх гэж ёстой гурилдаж байгаа юм чинь. Ингээд л би гэдэг хүн чинь хийсэн сонголтдоо эргэлзэх боллоо, ардчилал гэж хий хоосон цээжээ дэлдсэн нөхөд энэ улс орныг хөгжүүлэхээсээ илүү нураах юм байна гэж боддог болсон гэж найз маань өгүүлэв. Түүнтэй олон жил гар нийлж ажилласан хүмүүсийн дийлэнх нь ажлаасаа халагджээ. Харин түүний ээлж хэзээ ирэхийг тэр өдөр хоног хүлээн суугаа гэнэ.

Дарга нар орон нутгийн сонгууль гээд халаа сэлгээнийхээ хурдыг жаахан сааруулаад байгаа. Сонгуулийн дараа аягүй бол өршөөлгүй биз дээ гэж ирээд л найз минь санаа алдав. Ардын нам олон жил төрийн эрх барьсан. Алдаа оноо байсан л байх. Гэхдээ арай ч ард иргэдээ ингэж намын угшлаар мөрдөн мөшгиж, ажил албатай нь ярьж байгаагүй дээ. Ардын намынхан аливаа асуудалд их жудагтай, ноён нуруутай ханддаг байж. Гэтэл Ардчилсан намынхан шиг дээрэнгүй, жудаггүй, ёс зүйгүй хүмүүс алга. Одоо бүр оодорч, ард түмний нүдэн дээр л хуульгүй, төргүй адил авирлах нь хэрээс хэтэрлээ. Тиймээс алдаатай сонголт хийснийхээ бурууг эртхэн мэдэрсэн учраас орон нутгийн сонгуулиар дассан газрын даавуу зөөлөн гэгчээр Ардын намдаа итгэл үзүүлэхээр нэгэнт шийдсэн, таньдаг мэддэг хүмүүстээ ингэж уриалж яваа гэж тэрбээр хэлж байна.

Дараагийн танил маань эмнэлэгт насаараа шахуу ажиллаж байгаа жирийн ажилтан хүн л дээ. Тэрбээр цалин пүнлүү нэмэхээс илүү насандаа суухаас минь өмнө ажиллах орчин нөхцөл л сайжирч байвал эрүүл мэндийн салбарт зүтгэсний минь хэрэг бүтнэ гэж ярьдаг нэгэн. Тэр ч утгаараа өглөөнөөс үдшийн бүрий хүртэл эмнэлэгт өнждөг ижил мэргэжлийн хүмүүстээ амь гэж жигтэйхэн. Гэтэл нэг өдөр Х.Тэмүүжин хэмээх годгоносон хар хүү Хууль зүйн сайдаар томилогдсоныхоо дараа Төрийн тусгай албан хаагчдын эмнэлгийн ажилчидтай уулзаж, шинээр баригдаж байгаа барилгыг хууль хяналтын байгууллагынхны цогцолбор болгоно гэж хэлсэн нь гэгээн цагаан өдөр тэнгэр ниргэхтэй адил юм болов. Залуу насныхаа ааг омгоор л ингэж дур мэдэн ярьж яваа байлгүй, цаана нь төр засаг, Засгийн газар, Ерөнхий сайд, УИХ гэж ард түмнийхээ төлөө зогсдог байгууллага байгаа юм чинь залуу сайдын дураараа авирт зааг ялгаа гаргах биз гэж найдтал юу болсон гэж санана. Нэг л өдөр Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаар өнөөх эмнэлгийн барилгыг прокурор, Хууль зүйн яамныханд бэлэглэх шийдвэр үзэглэж орхив. Ёстой мэл гайхаж цэл хөхөрнө гэгч болсон. Нэг салбарын ажилтан над шиг хүнд ингэж санагдаж байгаа юм чинь шинэ байранд удахгүй нүүж орно гэсэн өөдрөг сэтгэлээр ажиллаж яваа тэр эмнэлгийн хамт олонд ямар хүнд тусах нь ойлгомжтой. Төр чинь жирийн ажилчдынхаа ажиллах орчин нөхцөлийг шууд дээрэмддэг байж таарахгүй биз дээ. Олон жил эмнэлэгт ажиллахдаа энэ салбарын сайн муу, сул талыг андахгүй мэдэх, зөвхөн ард түмнийхээ төлөө гэж үргэлж ярьдаг Эрүүл мэндийн сайд Н.Удвал хатагтай яагаад ус балгасан мэт чив чимээгүй суугаад байгааг ойлгохгүй юм.

Төрийн тусгай албан хаагчид л гэхээр эрүүл мэндийн салбарт хамаагүй гэж боддоггүй л байлтай. Ард түмний эв нэгдлийн эрхэм бэлгэ тэмдэг болсон төрийн тэргүүн Ц.Элбэгдорж гуай бас л ямар учраас нүднийхээ өмнө өрнөж буй төрийн дээрмийн талаар дуугарахгүй байгаа юм бэ. Тэгсэн атлаа саяхан болсон “Хууль зүйн салбарын шинэчлэл” сэдэвт уулзалт дээр дээрмийг гардан санаачлагч Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинг үгээ олохгүй магтаж, дээрмийг гардан хэрэгжүүлэгч Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг тэнгэрт тултал өргөмжилж байна лээ. Яаж сохорч дүлийрэхээрээ ийм аймшигтай бөгөөд бүдүүлэг үйл явдлыг нүд, чихнийхээ хажуугаар өнгөрүүлж чадаж байна аа. Хууль хяналтын байгууллагад ингэж тал засч байр саваар авлигадаж, орчин нөхцөлийг нь сайжруулаад байгаа юм биш үү? Тэгсэн атлаа жирийн эмч сувилагчдыг мөөгөнцөртсөн орчинд ажиллахдаа таарсан “амьтад” басамжлаад байгаа хэрэг үү? Иргэнээ сонсдоггүй, иргэнээ хүндэлдэггүй ийм засаг төр, тэрхүү засгийг эрх барьж байгаа намд дахин итгэл хүлээлгээд яах юм бэ? Өнөөдөр нэг эмнэлгийн барилгыг ичих ч үгүй булааж байгаа хүмүүс маргааш сургууль, цэцэрлэгийг ямар ч хувиралгүй дээрэмдэх нь ойлгомжтой шүү дээ. Ийм л эрүүл мэндийн салбарт ажиллагсад орон нутгийн сонгуулиар ард түмнээ дэмждэг, ард түмнээ ялгаварладаггүй Ардын намыг сонгоно гэдгээ бие биедээ нуухгүй хэлж байгаа гэж танил маань надад хуучлав.
Бас нэг анд маань хуулийн салбарт ажилладаг юм. Хуулиараа бол тэр аль ч намын талд орох ёсгүй хүн л дээ. Тиймдээ ч мань мэттэй харьцуулахад нэг их улстөржиж сүйд болдоггүй юм. Саяхны нэгэн өдөр тааралдтал анд минь нүд орой дээр гартал улстөржчихсөн явах аж.

Юу болов, юу тэгтэл чамайг ингэтэл өөрчилж орхив оо гэж лавлатал сонгуулиас хойш энэ улс оронд өрнөөд байгаа учир нь олдохгүй үйл явдлууд байхгүй юу гээд надад бараг хичээл заах шахаж байна. Түүнийг ихэд идэвхжүүлсний шалтгаан нь улс орондоо өрнүүлээд байгаа эрх баригчдын хууль бус үйлдлийн давс хэт шорвогдсоных гэнэ. Цагдаа, хуулийн байгууллагад явуулж буй боловсон хүчний бодлого нь сахил хүртээд шал дордов гэгч болсон. Ялангуяа цагдаагийн байгууллагаас 50-иас дээш настнуудыг шахах бодлого явуулж байгаатай олон хүн санал нийлэхгүй байгаа аж. Хууль зүйн дэд сайд Э.Эрдэнэжамъян гэдэг нөхөр албан тушаалаа ашиглан интерпол уруу захидал илгээж намын даргынхаа дүү, туслах хоёрыг эрэн сурвалжлах хэрэггүй гэсэн нь ил тод болчихоод байхад эрх баригчид ямар ч арга хэмжээ авахгүй юм гэнэ. Авлигатай тэмцэх газар байцаалт авсан болоод нам жим болсныг бодоход ёс зүй, ашиг сонирхлын зөрчлийг энэ Засгийн газар юман чинээ ч тоохгүй байна. Уг нь төрийн өндөр албан тушаалтнаасаа л эхлээд хууль дүрмийг ягштал баримтлах ёстой. Ийм хүмүүст хариуцлага тооцож чадахгүй мөртлөө мөрөөрөө ажлаа хийж яваа төрийн албан хаагчдыг хуйгаар нь өөрчлөөд байгааг ердөө ойлгохгүй юм. Хэрвээ жирийн нэгэн албан хаагч эрх баригчдын эсрэг нэг үг хэлчихвэл ажлаасаа хөөгдөөд зогсохгүй аягүй бол шоронд ч илгээж мэдэх байх шүү. За тэгээд УИХ, Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг харахаар Ардчилсан намынхан чинь өөрсдийнхөө өмнө ярьж сурталчилж байснаасаа огт өөрөөр бүрдүүлсэн байх юм. УИХ-ын гишүүн сайдын албыг давхар хаших эрхгүй болгоно, гүйцэтгэх засаглал, парламентын үйл ажиллагаа холилдож, нэг нь нөгөөгөө хянах үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй байна гээд байсан атлаа өөрсдөд нь эрх мэдэл ирэнгүүт байр сууринаасаа эсрэг бодлого хэрэгжүүлчихлээ. 19 сайдын 17 нь УИХ-ын гишүүн гэсэн давхар сэтэртэй.

Юм болгонд хошуу дүрэх дуртай Ерөнхийлөгч маань энэ талаар дуугарах нь бүү хэл, өөрийгөө тойрсон вакум орчин бүрдүүлж, хуулиар олгогдсон эрх үүргээ ч хэрэгжүүлэхгүй, гадна дотны үг сонсохгүй байх юм гээд анд маань ихэд бухимдаж байна. Ийм эрх баригчидтай удаан явбал горьгүй нь ээ, орон нутгийн сонгуулиар асуудалд тулхтай, олон талаас нь ханддаг, ямагт ард олон, улс орны эрх ашгийг хамгийн түрүүнд тавьдаг Ардын нам, энэ намын нэр дэвшигчдэд итгэл үзүүлье, тэгээд ч хяналтгүй эрх баригчдад хяналт үгүйлэгдэж байна хэмээн тэрбээр өгүүлэв.
Удаах танил маань улстөр, нийгэм, эдийн засгийн байдалд хараат бус үнэлэлт дүгнэлт өгдөг улстөр судлаач хүн л дээ. Түүний ажиглалт их нарийн юм билээ. Тэрбээр аль нэг улстөрийн намыг дэмжихээсээ илүү эрх мэдлийн тэнцвэр, төрд тавих хяналтын талаар саналаа хуваалцав. Түүний хэлснээр хууль тогтоох, гүйцэтгэх байгууллагын төвшинд эрх мэдлээ хэрэгжүүлж байгаа нам орон нутагт эрх мэдлээ тогтоовол улс орон бүхэлдээ нэг нам, эвслийн хяналт цагдалтад орох аюултай гэнэ. Ингэснээр эрх мэдэл нэг гарт төвлөрч, ардчиллын хамгийн сонгодог зарчим болох бие биедээ хяналт тавих явдал бүрмөсөн үгүй болох эрсдэлтэй аж. Ард түмэн юу ч гэж бархираад, яаж ч гэж жагсаад дураараа тонгочиж байгаа эрх баригчдыг зогсоож чадахгүй гэнэ.

Тийм болохоор орон нутгийн төвшинд нэг намын ноёрхлыг халж чадвал ирэх дөрвөн жил улстөрийн хүчнүүдийн эрх мэдлийн харьцаа тэнцвэржиж, хяналт гээч зүйл хэрэгжих юм байна. Улстөрч судлаачийн уг дүгнэлтийг улстөрийн намууд дээр хөрвүүлбэл орон нутгийн сонгуулиар Ардын намыг сонгох учир шалтгаан тодорч байна гэсэн үг. Тэгэхээр Ардчилсан намын дээрээ толгойг нь бид авсан юм чинь доор хөлтэй болгоод аль гэсэн найрсаг гуйлтад арваннэгдүгээр сарын 21-ний өдөр царай өгөхгүй байхад л болоо.
Ардын намыг сонгох амьдралаас урган гарсан учир шалтгааныг ингээд тоочвол олон байна. Далдалъя гэвч дарагдахгүй түүх, үгүйсгэе гэвч үгүй болохгүй амжилт ололтууд чухам энэ намд л байдаг учраас сонгогч олон нэгийг тунгааж буй биз ээ. Тэгээд ч жингийн туухай дээр тавиад үзсэн ч эх орон, ард түмнийхээ төлөө хийсэн бүтээснээрээ Ардын нам илүүрхэнэ.
Н.Бүрэн