“Хонх нь дуугарахаар дамар нь таг...” хэмээх хэлц хөрөнгийн зах зээлийн салбарт бодитоор буув. Тодруулбал, энэ салбарыг эртхэн өөд татаж байсан бол Монгол Улс дэлхийн санхүүгийн төв болчих ч байсан уу, хэн мэдлээ.

Ямартай ч, орой хөдөлсөн гэлтгүй олон улсын стандартад нийцүүлж, цар хүрээг нь өргөтгөх, улмаар улс орныхоо эдийн засгийн хөгжилд оруулах хувь нэмрийг нь нэмэгдүүлэх зорилгоор Хөрөнгийн биржид арилжааны шинэ систем нэвтрүүлсэн.

Энэ ажлыг хийхийн тулд УИХ, Засгийн газрын төвшинд зоригтой шийдвэр гаргаж, олон тэрбум төгрөг зарлагадсан. Багагүй цаг хугацаа ч зарцуулсан. Чухамдаа, Монголын хөрөнгийн бирж /МХБ/ олон улсын шаардлагад нийцсэн арилжааны системд шилжсэн нь 2011 онд Монгол Улсын эдийн засгийн салбарт өрнөсөн онцлох үйл явдлын нэг яах аргагүй мөн байв. Үүнийг хөрөнгийн зах зээлийн гал тогооныхон төдийгүй жирийн иргэд ч хүлээн зөвшөөрнө.

Гэтэл өнөөдөр брокер дилерийн компаниуд шинэ системийн шаардлагын дагуу шинээр баталсан дүрэм, журмыг илт эсэргүүцэн элдэв шалтаг тоочих болов. Тэр ч бүү хэл, адармаа нь хөдлөхөөрөө “Арилжаа хаяна шүү” гэж айлгадаг болсон. Энэ этгээд үзэгдэл нь тэднийг өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалах бус, харин ч эсрэг шаардлага тавьж, хөгжлөөс ухарч байгаа мэт харагдуулах боллоо. Өөрөөр хэлбэл, өөрсдөөс нь сохор зоос ч авалгүйгээр шинэ зам тавьж өгчихөөд байхад “Бид наад замаар чинь явахгүй” гэж уурлаж байгаа жолоочтой л ижил гэсэн үг.

МХБ хуучин системээр арилжаа хийдэг байхад брокер дилерүүдийн хүлээх хариуцлага, тавигдах шаардлага, төлөх шимтгэл аль аль нь бага, амар хялбар байсан нь үнэн. Үнэндээ тэд дураараа дургиж, үнэт цаасны ханшийг зохиомлоор өсгөж, элдэв башир аргаар их хэмжээний ашиг хонжоо хялбархан олдог байсан. Мэдээж бүгд тийм биш л дээ. Гэхдээ зах зээлийнхээ бүтцийн больхи мольхи байдлыг ашиглан бусдыг хохироож, өөрсдөө завшаад сурчихсан хэсэг бүлэг байсныг бүгд мэднэ. Тийм ч учраас хөрөнгийн зах зээлийн салбарыг шинэ шатанд гаргаж, арилжаанд оролцогч талуудыг илүү хариуцлагатай болгох шаардлага гарсан нь тодорхой. Тэгээд ч Монгол Улс өөрөө уул уурхай, эдийн засгийн орчноороо олон улсын анхаарлын төвд орсон өнөө үед зөвхөн тогоон дотроо л эргэлдээд байж таарахгүй.

Ер нь шинэ боломж бүрийг алдалгүй ашиглах, үүний тулд шаардлагатай дэд бүтцүүдийг бий болгох нь ямар ч улс орны хийх ёстой л ажил гэдэг нь ойлгомжтой. Мөн гадаадын компаниуд Монголын хөрсөн доорхи баялгийг барьцаалах замаар олон улсын хөрөнгийн зах зээл дээр асар их хэмжээний санхүүжилт босгосоор байгаа. Дэлхий тэр аяараа нэгдсэн сүлжээгээр бизнес арилжаа хийж, ертөнцийн аль ч өнцгөөс хувьцаа худалдан авч, төлбөр шилжүүлж болоод байхад энэ их баялаг буюу барьцаа хөрөнгөтэй Монгол өөрөө энэ боломжоос хүртэхгүй үлдвэл ёстой хохь болно биздээ.

Энэ үүднээс нь авч үзвэл өнөөдөр МХБ-ийг олон улсын чанартай арилжааны системтэй болсныг үгүйсгэх нь шал утгагүй хэрэг болно. Гэтэл арилжааны түр зуурын доголдол, шимтгэл хураамжийн хэмжээ нэмэгдсэн зэрэгт бухимдсан брокерууд “Миллениум ай ти системийг нэвтрүүлсэн нь буруу. Биднийг хөлдөө чирлээ. Арилжааны үнийн дүн эрс буурлаа. Хөрөнгийн зах зээл нурж байна” гэх мэтээр ойворгон загнаж байна. Ямар ч ажил, бизнес хамрах хүрээнээсээ хамаарч үүрэг, хариуцлагын түвшин нь харилцан адилгүй байдаг. Яг л энэ зарчмаар МХБ-ийн арилжааны систем олон улсын чанартай болж, цар хүрээ нь өргөжиж байгаа учраас оролцогч бүх талын үүрэг, хариуцлагыг чангатгасан. Мөн энэ хэрээрээ шударга, хариуцлагатай ажиллаж чадвал тухайн бизнесээс хүртэх ашиг нь нэмэгдэх боломжтой гэсэн үг.

Алдаа дутагдал гарч байгааг үгүйсгэхгүй. Ер нь аливаа шинэ зүйл, тэр дундаа томоохон ажлын ард заавал эрсдэл байдаг. Тухайлбал, шинэ системийг дөнгөж нэвтрүүлэх үеэр МХБ-ийн арилжаа нэлээд доголдсон шүү дээ. Улмаар зөвхөн брокер дилер гэлтгүй хувьцаат компаниуд ч чамгүй хохирол амссан. Харин яваандаа шинэ системийн үйл ажиллагаа жигдэрсэн. Бодит үр дүнгээ ч өгсөн. Жишээ нь, энэ оны эхний есөн сарын байдлаар л гэхэд МХБ нийт 142.4 тэрбум төгрөгийн арилжаа хийсэн нь өмнөх оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад 81.3 тэрбум төгрөгөөр буюу 2.3 дахин өссөн үзүүлэлттэй гарсан. Бүр тодруулбал, өнгөрсөн долдугаар сараас шинэ системийг ашиглаж эхэлсэн бөгөөд яг энэ үеэс хойш өдрийн дундаж арилжааны үнийн дүн 200 орчим саяас 1.4 тэрбум төгрөг болтлоо өссөн юм.

Энэ бол Үндэсний статистикийн хорооноос судалж, зарласан албан ёсны тоо. Гэтэл шинэ системийн шаардлагыг биелүүлж чадахгүй, хуучны амар хялбар тогтолцоогоо санагалзсан зарим брокер бүхэл бүтэн биржийн хэмжээнд арилжааны дүн 10 дахин буурсан мэтээр ташаа мэдээлэл санаатайгаар цацаж байгаа юм. Тухайн брокерийн компани өөрийн идэвхгүй байдлаас болж арилжааны дүн нь буурсан байхыг үгүйсгэхгүй. Гэлээ ч биржийн хэмжээнд нэмэх, хасахын аль нь заасныг дээрх тоо баримт төвөггүй харуулчихаж байна.

Эндээс “Монголын хөрөнгийн зах зээлийн салбарт хөгжилд түүчээлэх бус, хойш чангаах хүсэлтэй бизнес эрхлэгч цөөнгүй байдаг юм байна” гэсэн дүгнэлт хийж болохын сацуу эмзэглэл төрнө. Учир нь салбарын хэмжээнд чамлахааргүй амжилт гарсан нь нүдэнд харагдаж, гарт баригдаад байхад энэ зах зээлийн голлох оролцогчдын зарим нь “Болохгүй байна, бүтэхгүй байна” хэмээн муу амласаар байна шүү дээ. Зүгээр нэг муу амлаад зогсохгүй урьдын башир аргаараа хөрөнгийн зах зээлд оролцогчдыг хуурсан харамсалтай явдал ч саяхан гарлаа. Тодруулбал, өнгөрсөн долоо хоногт “Бумбат Алтай”, “Булган брокер” зэрэг дилерүүд “Алтайн зам”, “Эрдэнэ Суварга” ХК-ийн хувьцааг зохиомлоор өсгөж, Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль болон Брокер дилерийн үйл ажиллагааны журмаа ноцтойгоор зөрчсөн юм.

Шулуухан хэлэхэд, хөгжих хүсэлгүй, зөвхөн шударга бус аргаар ашиг хонжоо хайгч явцуу сэтгэлтнүүдийн энэ мэт болчимгүй үйлдэл нь олон улсын тавцанд дөнгөн данган хөл тавьж буй Mongolian Stock Exchange /MSE/ хэмээх шинэхэн тоглогчийг эргээд татаад унагах том эрсдэлтэй. Яагаад гэвэл хөрөнгийн зах зээл зөвхөн бирж биш, бүх оролцогчийн үүрэг, оролцоо, ухамсар, төлөвшил, хариуцлагын нэгдэл дээр л суурилж хөгжинө шүү дээ. Тиймээс нэг “хөл” нь урагшаа алхаж ядаж байхад бусад нь хойш чангаахаа одоо больсон нь дээр байх аа.

Д.Үлэмж