Болод мн-ий танин мэдэхүй: Минж

2012-11-30

Орчин үеийн минжний төрөл 15 сая орчим жилийн өмнө үүссэн бөгөөд дэлхий дээр хоёр зүйлийн минж амьдардаг.

Үүнд:

1. Хойд Америкт тархсан Канадын минж (Castor canadensis)

2. Европ, Азид тархсан Евроазийн минж (Castor fiber)

Евроазийн минж нь дотроо хэд хэдэн салбар зүйлтэй. Үүний нэг нь манай орны Булган голд тархсан Азийн минж хэмээх салбар зүйл (Castor fiber birulai) юм.
Монгол улсын Улаан номонд хязгаарлагдмал тархацтай, нэн ховор зүйл гэсэн статустайгаар бүртгэгдсэн.

Биеийн бүтэц: Минж (Төрөл Castor) нь шөнийн амьдралтай, томхон биет, хагас усны мэрэгч юм. Энэ төрөлд өдгөө амьдарч буй 2 зүйл болох Хойд Америкийн минж, Евразийн минж орно. Минж нь далан хаалт барин, суваг шуудуу малтан үүр нүхээ хийж өөрийн амьдрах орчноо бүрдүүлдэг. Азийн минж / Castor fiber birulai Serebrennicov / нь хөхтөн амьтны аймгийн мэргэчдийн баг болох минжийн овогт багтдаг.

Эзэнгүй, тайван, хүн амьтан шууд очих боломж багатай (усан хаалт, саад) орчныг сонгож байршина. Бие бахим, бөгтөрдүү, толгой нь их бие рүүгээ шууд үргэлжлэн нийлэх тул хүзүү тод илрэхгүй. Биеийн урт 74-130 см, сүүл нь 26-29,5 см урт, 13-15 см өргөн, 30 кг жинтэй байна. Гадаад төрхөөр нь эр, эмийг ялгахад хэцүү. Эм амьтан ихэнхдээ эрээсээ том. Зүс жигд хүрэн. Өмнөд мөч 5 хуруутай хумстай, Урд хөлийн тавхай дунджаар 5.5см х 4.5см. Хойд хөлийн тавхай дунджаар 15см х 10см.

Ус-хуурай газрын амьдралтай. Шөнийн идэвхтэй. Бүлээрээ амьдрах бөгөөд бүл урт хугацаанд тогтвортой хадгалагдана.

Зүйлээс шалтгаалан минж нь цайвар бор, шаргал, улаан хүрэн, бор хүрэн, харавтар гэх мэт өнгийн арьс үстэй байдаг.

Минж нь том, хүчирхэг үүдэн шүдээрээ мод, ургамлыг мэрж тасдан хоол хүнс болон далан, үүр барих материал бэлддэг. Усанд сэлэхэд зохицон хойд хөлийн хуруунууд хоорондоо арьсаар холбогдож сэлүүрийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Сүүл нь угаараа үстэй боловч үлдэх хэсэг нь нүцгэн хайрстай бөгөөд хавтгай хэлбэртэй. Нүд онигор, чих дугираг. Урт сор үс, өтгөн ноолууртай, зөөлөн үсэн бүрхүүлтэй. Уруул, нүдний дээрх хэсэг, өмнөд мөч зэрэгт урт, хатуу, мэдрэгч үстэй.

Үргэж цочин аюулын дохио авмагц түргэн гэгч нь усанд шумбахдаа өргөн хавтгай сүүлээрээ чанга ус алгадаж бусаддаа дохио өгдөг аж. Энэ чимээ нь усан дээр, доор сайн дуулдах бөгөөд ойр орчмын минж бүгд шумбан зайлах ба зарим үед дахин гарч ирэхгүй. Минж нь хуурай газар удаан хөдөлгөөнтэй ч маш сайн сэлэгчид юм. Тэд 15 минут хүртэл усанд байж чадна. Өвөл ичдэггүй ба өөрсдийн далан хаалт хийж байгуулсан цөөрөмдөө мөчир, гуалинг нөөцлөөд холтос зэргийг иднэ. Эргээрээ модлог ургамал ихтэй, мушгирч булан, тохой үүсгэсэн зөөлөн урсгалтай голын татуурга орчимд байршиж амьдарна.

Хойд Америкийн минж урьд 60 сая хүрч байсан ч, 1988 оны байдлаар 6-12 сая байна. Тоо толгойн хорогдол нь арьс үсийг нь авах, үнэрт булчирхайгаас ялгарах шингэнийг нь эм, сүрчиг хийхэд хэрэглэхээр алж хороосноос шалтгаалж байна. Манай оронд минжний тоо толгойн хорогдол нь өвөл, хаврын хачир уснаас болж хэвтэргүй болох, хавар уулын цас хайлж үер буух үе минжний үржлийн үетэй давхцаж төлийн хорогдолд нөлөөлөх, дүдэр (зулзага)-ийг нохой, үнэг, шар шувуу, бүргэд барих, хүн, малын нөлөөнөөс шалтгаалдаг.

Үржил: Хөхтөн амьтдын дотор цөөн тохиолдох нэг эр нь нэг эмтэй амьдрах бөгөөд үр зулзагатайгаа гэр бүлээр амьдардаг. Жилд нэг удаа, хавар 3-4 сард нийллэг болж, 6-7 сард дунджаар 2-3 төл гаргана. Хээл тээх хугацаа 105-110 хоног. Дүдэрийг /зулзага/ эх нь 21 хоног орчим сүүгээр тэжээсний дараа өвсөнд орж биеэ даан хооллоно. Зулзага нь 10 хоноод сэлж сурдаг ба зулзагатай болсон ч эцэг эх нь хамт амьдарсаар 2-3 жилд төрсөн үүрэндээ бойжих бөгөөд дараа нь шинээр бүл үүсгэж амьдарна. Дараагийн зулзага нь гарахаас өмнө буюу 2 нас хүрээд бие даан тусгаарладаг. Залуу минж 3 нас хүрч үржилд орно.

/зургийг Volker Zahner нарын 2005 оны Der biber номоос/

Идэш тэжээл: Минж нь өдөрт 2 кг орчим модны навч, холтос, өвс зэргээр хооллодог. 50 см урттай мөчрийг 3 минутанд цагаан голыг нь гартал идэж орхидог. Дулааны улиралд ногоон ургамлаар, хүйтний улиралд бургас, улиас зэрэг модлог ургамлын холтос, мөчрөөр хооллоно.

Экосистемд гүйцэтгэх үүрэг: - Голын эрэгт суваг татах, далан барих зэргээр орчноо намагжуулах, амьдралын орчны чийгшилийг нэмэгдүүлэх

Байгалийн экосистемийн бодис энергийн урсгалд зохих үүрэгтэй
Экосистемийн нэг хэрэглэгч

Минжний арьс тослог ихтэй, зузаан учир малгай, дээлийн нударга хийх зэргээр арьс, үсийг нь ашигладаг. Мөн махыг нь хүнсэнд хэрэглэдэг. Заарыг ашигладаг. Манай улсад 1974-2002 онд Монгол-Германы хамтарсан судалгаа шинжилгээний баг Булган голд зургаан удаа ажиллаж, Ховд, Тэс голд 72 минж амжилттай нутагшуулж байсан. Булган голын өтгөн бургас , харгана шугуй бүхий урсгалтай хэсэгт гол , хар усны эргээр байнгын нүхэнд байршдаг. Монгол нутагт Булган гол Дашванжил уулаас улсын хил хүртэл нутагладаг. Монгол улсад минж агнахыг 1930 оноос хуулиар хориглон дархалсан. Булган голын минжтэй зурвасыг 1965 онд дархалж минжийг хамгаалах арга хэмжээ авсан. Түүнчлэн тэр үед ажиллаж байсан эрдэмтэн, мэргэжилтэн байгаа тул Туул голын усыг нэмэгдүүлэх төслийн ажил амжилттай болж, Туул голын усны урсац нэмэгдэнэ хэмээн найдаж байна. Туул голын сав газрын доройтсон орчинг сэргээхэд ландшафтын инженер, экосистемийн түлхүүр зүйл хэмээн нэрлэгддэг минжийг ашиглах нь илүү үр дүнтэй. Учир нь:

- Минж амьдрах орчныхоо нөхцлийг сайжруулахын тулд, ялангуяа усны түвшинг нэмэгдүүлэхийн тулд далан барьж, суваг шуудуу татдаг,
- Минж нутагшуулах нь урт хугацаа, тасралтгүй ажиллагаа шаардах боловч олон улсын туршлага дээр тулгуурлан алс хэтдээ Туул голыг байгалийн аргаар сэргээх сайн үр дүнд хүрэх боломжтой нэг арга

Туул голын хар усан тохойд минж үржүүлгийн төв байгуулахаар зэхжээ. Манай улсын хувьд эрдэмтдийн баг байгаа учраас хотын дарга Г.Мөнхбаярын санаачилсан энэ ажил бодит ажил болох боломжтой гэдгийг Нийслэлийн байгаль хамгаалах газрын дарга Ю. Дэлгэрмаа хэлэв. Гаднаас авчирсан минжийг байгальд шууд тавих боломжгүй тул Хар усан тохойд минж үржүүлгийн төв барьж эхэлжээ.

Энэхүү төслийг хэрэгжүүлснээр бий болох давуу тал буюу хүлээж буй үр дүн:

Голын хөндийн хуурайшсан орчны чийгийн хангамж нэмэгдэж голын экосистем байгалийн аясаар сэргэх, усны түвшинг тогтворжуулахад дэм болно
Ус, намгархаг газар амьдардаг олон зүйл ургамал, амьтны амьдралд таатай шинэ боломж бий болно.

Ж: загасны үржлийг дэмжих бичил орчин бий болно

Устах аюулд орсон биологийн зүйлийг хамгаалах, тархац нутгийг нь тэлэх замаар экосистемийн үйлчилгээг дэмжих нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг дасан зохицох бодлогыг хэрэгжүүлэхэд түлхэц болох нэг чухал ажил

WWW.BOLOD.MN