2012-12-05"Соёл-Эрдэнэ", "Цэвэр охин", "Цоохор морь", "Цагаан сар", "Юндэн Гөөгөө" , "Хоёр сэтгэл", "Хандармаа" зэрэг
олон сайхан дуугаа ард түмнийхээ зүрх сэтгэлд хоногштол дуулсан цээл сайхан хоолойтой МУГЖ Ш.Даваахүүтэй ярилцлаа. Эгэл даруухан гавьяатын илэн далангүй яриагаар уншигч Таны мэлмийг мялаая.
-Та чинь гялалзаад их сайхан харагдаж байна?
-Хамт олны хүч, сэтгэлийн тэнхээгээр эдгэсэн. Одоо ч хорт хавдар хэмээх аюулт өвчин алтан гарт эмч нарын буянаар устлаа. Өөдрөг сайхан байна. Намайг эмчилсэн I эмнэлгийн Цус, нойр булчирхайн тасгийн эрхлэгч, гавьяат эмч Оюундэлгэр, Нансалмаа, Хишгээ нартаа их баярладаг.
Хорт хавдартай хүн олон жил амьд сэрүүн явахад хүмүүс их гайхдаг юм. Би ч гэсэн цусны хавдар туссан болохоор удахгүй нас барах байх гэж эмээж байлаа. Гэвч Нансалмаа эмч маань цусны хорт хавдрыг эдгээдэг алтан гартан юм билээ.
-Уран бүтээлийн олз арвин уу?
-Би Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгадаа гэрээт уран бүтээлчээр орсондоо магнай тэнэгэр явна. Эгч нь олон сайхан залуу шавьтай болсон. Тэдэндээ ардын дуугаа жинхэнэ дүрмээр нь зааж байна. 2003 онд Монголын үндэстэн ястны ардын богино дууны холбоо байгуулж, өдгөө хүртэл тэргүүнээр нь ажиллаж байна. Би 1000 гаруй дуутай. Тэр дуунуудаа таван ботиор хэвлүүлэхээр болсон.
Манай чуулга ивээн тэтгэж байгаа. Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын удирдаач Буянбаатар миний дууны номыг хэвлүүлэхэд их дэмжлэг үзүүлж байгаа. Манай чуулга Цогтгэрэл гэж шижигнэсэн сайхан залуу даргатай болсон. Залуу хүн гэхэд их ухаалаг, хүн болгоныг харж үздэг хүнлэг сайхан хүн. Миний ханийн бие их тааруу байгааг дарга минь мэднэ. Тийм болохоор дарга маань намайг "Хань ижлээ хараад байж бай. Чухал үед л Та ирээд дуулж байгаарай.
Та мундаг дуучин шүү" гэж урам хайрласан. "Хүнийг бурмаар бус урмаар тэтгэ" гэж сайхан үг бий. Үнэхээр үнэн юм билээ. Намайг харж үзэж байгаа чуулгадаа дэндүү баярлаж байна даа. Хоолой нь зангирав/. Миний хань драмын театрт мужаан хийдэг байлаа. Драмын театрын дарга Цэрэнсамбуу, нягтлан Нина, оёдолчин Оюунцэцэг, жүжигчин Дамдин зэрэг олон сайхан хүн элэгний хорт хавдраар шаналж буй ханьд минь их тус болдогт баярлаж явна.
-Та багадаа ямар хочтой байсан бэ?
-Миний аав, ээж хоёр Зүүнхараагийн Төмөр замын III конторын нярав, нягтлан хийж явлаа. Миний ээж Ж. Дашдаваа баруун, зүүн гараараа их сайхан бичдэг хүн байсан. Миний аав Г.Шагдар гэж сайхан хүн байлаа. Аав маань Төмөр замын III конторын талхны газрын даргаар ажиллаж байсан.
Тэгээд хүүхдүүд намайг "Талхны газрын тарган гахай, гурван бөөрөнхий, алим" гэж шоолдог байв. Багшийн сургуульд байхдаа гурван бөөрөнхий хочтой байсан чинь Улаанбаатарт ирээд есөн бондгор хочтой болсон доо. Би аавтайгаа их адилхан. Аавтайгаа дандаа хамт байсан болохоор дэндүү дураараа молоко, баавгайтай чихрийг ёстой бүдүүртлээ л идсэн дээ.
-Дуучин хүнд бие давхар болно гэдэг амаргүй даваа гэж ярьдаг. Та чинь алдарт эх биз дээ?
-Тийм ээ. Эгч нь алдарт эхийн II одонтой. Би том хүүгээ 23-тайдаа төрүүлж байлаа. Жирэмсэн байхдаа тайзан дээр гарахын бөөн хүслэн. Тэгээд гэдсээ навтайтал чанга бүслээд дуулдаг байсан. Аминдаа жирэмсэн гэдгээ мэдэгдүүлэхгүй гэж тэр шүү дээ. Тайзан дээр л гарахгүй бол хамаг сүр, сүлд маань үхэж байгаа юм даа/ инээв/. Тэр үед төрсний дараа 45-56 хоногийн дотор л ажилдаа орно.
Бид жилд дөрвөн удаа тоглолт хийхээр явна. Нэг удаад 14-60 хоног явдаг байлаа. Энэ хооронд хань минь л үр хүүхдээ асарч хамгаална шүү дээ. Намайг сайхан хамт олны дунд оруулж дэмжиж тэтгэж байсан ханьдаа баярладаг. Бригад яваад үүрээр ирэхэд дээр үеийн 280-ын цагаан орон дээр хоёр багаа хажуудаа, хоёр томоо хөл рүүгээ харуулчихсан таван хүн унтаж байгааг нь хараад өрөвддөг байлаа.
-Та "Цагаан сар" дууг их сайхан дуулдаг. Энэ дууг дуулж байгааг тань сонсоход хятад бийрийн нарийн үзүүрээр зурж байгаа юм шиг санагддаг. Одоо хүмүүс дуулах, сонсох дуртай болжээ?
-Би 1988 онд Ардын богино дууны улсын анхдугаар уралдаанд "Цагаан сар" дууг дуулж III байр эзэлж байлаа. Энэ дуундаа их хайртай. Анх дууны үгийг хүмүүс огт мэддэггүй байсан. Харин манай хүргэн ах монгол хэл, уран зохиолын багш Д.Гомбожав маань надад зааж өгснөөр энэ дууг амьдруулж олны сонорт хүргэсэн хүн нь би.
Анх 1924 онд Дорждагва гуай уг дууны номыг хэвлүүлсэн байдаг. Энэ ном Төв номын санд байдаг юм. Миний охин Соёл-Эрдэнэ Төв номын санд ном зүйч хийдэг. Манай нөхрийн талд охин тогтддоггүй байлаа. Өөрийн дуулдаг "Соёл-Эрдэнэ" дууныхаа нэрээр охиноо нэрлэсэн чинь дуулсан дууны минь ээл буян ирж охин тогтдог болсон.
Түүнээс хойш Соёл-Эрдэнэ, Оюу-Эрдэнэ, Ганчимэг хэмээх гурван охин энэ айлд төрсөн шүү. Хүрээний Янжиндулам бодит, түүхэн хүн байхгүй юу. Тэр хүний хүүхдүүд нь 1988 онд намайг дуулж байхад манай ээж 90 гарсан хөгшин амьд сэрүүн байгаа гээд надад баярласнаа илэрхийлж билээ.
-Тэгээд Та Янжиндулам гуайтай уулзсан уу?
-Би чинь хэнэггүй талдаа хүн шүү дээ. Тэр үед уулзъя, хаана байдаг вэ гэж асуугаагүй. Удаа ч үгүй Янжиндулам гуай маань бурхан болсонд их харамссан. Да хүрээний их л сайхан хүүхэн байсан гэдэг. Тэгээд л энэ сайхан хүнд зориулж "Цагаан сар" дуу бүтэж байсан түүхтэй шүү дээ. Надаас хойш "Цагаан сар"-ыг их олон хүн дуулахыг сонсоход үг нь засагдсан байна лээ.
-Нэгэн цагт хүний шавь болж дуулах урлагаас суралцаж байсан Та өнөөдөр өөрөө олон шавьтай. Дуулах арга барил эзэмшүүлсэн багш тань хэн байсан бол?
-Би МУГЖ Г.Дорждэрэм гуайн дуулах авьяасаас суралцсан хүн. Дотроо багш гэж хүндэлдэг. Багш маань ардын дууны уран нугалаа, шилтгээн их сайн гаргадаг торгон хоолойтой. Миний хоолой тэр хүний хоолойд дөхөж очсон гэж боддог. Гэхдээ би өөрийгөө яг багш шигээ гэж хэлж байгаа юм биш шүү. Би 16-туудыг нотгүй дуулах зорилт тавьсан.
Яагаад гэвэл С.Бүтэд багшийнхаа удирдлага дор хөгжимчин, шанз хөгжмийн мэргэжлээр төгссөн. Хааяа сэтгэл хөдөлсөн үедээ өвгөндөө тоглож өгөхөд их баярладаг. Дуучин хүн хамгийн гол нь хүч тамир сайн, бие бялдар эрүүл байж дуулах ур чадвараа гаргаж чаддаг. Бие, хоол унд муу, өлсөж ядарсан үед хоолой гарахгүй. Дуучин хамгийн эмзэг атлаа хамгийн гоё мэргэжил.
Миний шавь Өвөрмонголд ч бий. Шавь нартаа аливаа дууг хэзээ ч дахин давтагдашгүйгээр өөрийн болгож дуулахыг үргэлж захидаг. Эгч нь Үндэсний их найрал хөгжмийн өмнө гараад дуулахдаа сэтгэл дүүрэн болж их баян болдог. Би чуулгадаа насан туршдаа баярлаж явах болно. Намайг цусны хорт хавдар хэмээх аюулт өвчнөөс хамгаалсан ачтан нь миний хамт олон юм шүү дээ.
-Та гавьяат болоод их олон жил болжээ. Энэ цолны босго хэр өндөр вэ?
-Өндөр. Жигтэйхэн өндөр шүү. Аль 1991 оноос хойш намайг гавьяатад тодорхойллоо гэдэг байсан. Тэгэхээр нь би одоо өгөх нь дээ гээд биеэ бэлтгээд уран бүтээлээ их эмхэлдэг байлаа. Гэтэл Дорнод аймгийнхан маань тэр тодорхойлолтоо хот уруу явуулдаггүй байсан юм билээ. Хотод 1991 онд яамны томилолтоор Ардын дуу бүжгийн чуулгад ирж ажилласан.
Ирээд л СТА, 1996 онд "Алтан гадас" одон, 1999 онд МУГЖ хэмээх эрхэм цол авсан даа. Тэр жил Францад Ардын урлагийн наадамд оролцож явахад манай чуулгын Дорж даргаас надад факс ирлээ. Би Дорж даргатай 1990-ээд оны үед "Сайн байна уу" гэж мэндлэх гэж байгаад "Тошиба"гээд онигоонд орж байсан юм.
Түүнийг Дорж дарга мартдаггүй юм билээ. Гэнэт тэр хочоор маань "Тошиба" Даваахүүд МУГЖ болсонд баяр хүргэе" гэсэн факс ирдэг юм байна. Энэ мэдээг сонсоод хоол ч ордоггүй жигтэйхэн их баярлаж билээ. Аав маань намайг "Алдартай дуучин" болоорой гэж ерөөдөг байсан. Монголчууд "Амны билгээс ашдын билэг" гэдэг. Миний аавын ерөөл биелсэн.
-Таныг оёно, бүжиглэнэ, дуулна гээд тал бүрийн авьяастай гэж сонссон?
-Тал бүрийн авьяастай ч биш ээ. Гэхдээ дээл, хатгамал оёно. Залуудаа хатгамалд их сонирхолтой байв. Хүүхдийнхээ ноосон цамц, өмдийг шинээр нь шахуу хөвөөд оёно. Би кино үзэх дуртай. Өвгөн бид хоёр хүүхэлдэйн кино хүртэл үзнэ. 20.00- 02.00 цаг хүртэл кино үзэх ч үе бий. Үнэнийг хэлэхэд хоол нэг их сайн хийж чадахгүй. Өвгөн маань хоолонд гаргууд шүү. Харин ээмэг, зүүлт маш сайн хийж чадна.
-Нүд сэтгэлийн толь гэдэг. Таны нүд гялалзаад их сайхан харагдаж байна?
-Баярлалаа. Нүд хэдий чинээ галтай цогтой байна, төдий чинээ л хүн өөдрөг байдаг. Хүний нүдний гал буураад ирэхээр бүх зүйл урууддаг. Манай хүүхдүүд "Ээж яг ач, зээ шигээ болох юм аа" гэдэг. Одоо найман ач, зээтэй. Тэдэнтэйгээ ана мана үзнэ шүү дээ. Хааяа тэдэндээ эрхлээд зайрмаг уруу уралдаад л явна шүү. Эгч нь зайрмагт их дуртай.
Б.АНХЦЭЦЭГ
.jpg "Томруулж харах")
.png "Томруулж харах")
