Монгол орны цэвэр усны нөөц 2015 он гэхэд бүрэн дуусах талаар учир мэдэх хүмүүс ярьж байна. Учир нь Засгийн газраас цэвэр усны нөөцийг хэрхэн ашиглах тал дээр зөв бодлого явуулаагүйгээс үүдэн гол, мөрөн бохирдох үндэс болж байгааг мэргэжилтнүүд онцолж буй.

Тухайлбал, ахуй, үйлдвэрийн гаралтай бохир ус, хог хаягдал, химийн хорт бодисоор дамжин ус хөрс, агаарыг бохирдуулж байгаа бөгөөд жил бүр 300 сая гаруй шоо метр усыг гол горхи хөрсөнд хаяж, усны нөөц бохирдуулж байгаа нь үндэсний аюулгүй байдал алдагдахад хүргэх аюул гэнэ. Үүний тод жишээ бол Хөвсгөл далайд нефть, түлшний толбо хөвж, хогоор дүүрсэн, мөн Орхон гол, Улаан цутгалан хүрхрээ тасарсан, Хараа, Ерөө голын ус химийн хорт бодисоор бохирдсон аж. Мөн ус бохирдсоноос үүдэн халдварт өвчин нэмэгдэж байгаа гэнэ. Улаанбаатарын орчимд байдаг 22 рашаанаас дээж авч шинжлэхэд хүнсэнд хэрэглэх зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс хэд дахин их бохирдол илэрсэн байна. Өнгөрсөн онд улсын хэмжээнд хийсэн усны тооллогоор 700 гаруй гол мөрөн ширгэсэн дүн гарчээ. Энэ бүхэн хүний сөрөг үйл ажиллагаатай холбоотой.

Нөгөөтэйгүүр сүүлийн арван жил агаарын хэм хоёр хувиар нэмэгдсэн нь мөнх цаст уул, цэвдэг зэргийг хайлуулах үндэс болсон аж. Үүнээс үүдэн булаг, шанд, гол, горхи, нуур, цөөрөм хэдэн олон мянгаараа ширгэн хатаж, Монголын бүх урсгал усны хэмжээ эрс багассан байна. Хэрэв энэ байдал удаан үргэлжилбэл усан цахилгаан станцууд ажиллаж чадахгүйд хүрэх юм байна. Түүнчлэн НИТХ-ын ээлжит бус хуралдаанаар энэ асуудлыг хөндөж, одооноос эхлэн нийслэлд 1300 га газарт шинээр барилга барихгүй байх, Яармагийн дэнжийг хэвээр хадгалж үлдэх, газар доогуурх инженерийн байгууламжийг анхаарах зэрэг саналыг гаргасан. Мөн нийслэлийн усны асуудалд анхаарахгүй бол тун удахгуй усны хомсдолд орж болзошгүй гэдгийг ч сануулж байсан. Ингэхийн тулд нийслэлийн нутаг дэвсгэрээс арьс шир, тоосго, цементийн үйлдвэрүүдийг гаргах, хайрганы карьеруудыг цэгцлэх, нийслэлийн багц дүрэмтэй болох зэрэг саналыг хэлцгээсэн юм.

Энэ бүхэн хэрэгжээд эхэлбэл ундны усны хомсдолоос бага зэрэг ангижирч болох юм. Ерөнхийдөө Туул голын сав дагуух зарим гүний худагт судалгаа хийж ус нь нянгийн бохирдолтой байгаа, бохирдсон ус байнга хэрэглэх нь халдварт өвчин, хорт хавдраар өвчлөх шалтгаан болсоор энэ нь сүүлдээ үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх хэмжээнд хүрэх нь. Ингээд ундны ус болон усны хомсдолын талаар албаны хүмүүс юу гэж хэлснийг хүргэж байна.

Ц.Сосорбарам /Усны газрын орлогч дарга/ : 2017 он гэхэд Улаанбаатар хотын газрын доорх усны нөөц шавхагдана

-Монгол орны усны нөөцийн өнөөгийн харьцааг харахад нийт усны нөөцийн 90 гаруй хувь байгалийн усны эргэлтийн нөлөөгөөр түргэн нөхөгдөн сэргэдэг бөгөөд усны 80-аад хувь нь гадагш урсан гардаг. Одоогоор гадаргын усны 10 хүрэхгүйг нь ашиглаж байна. УИ Х-ын 2010 оны 24 дүгээр тогтоолоор “Ус” үндэсний хөтөлбөрийг баталснаар Туул голын урсац бүрэлдэх эхийн эко-системийн өнөөгийн төлөв байдалд үнэлгээ өгч хамгаалах, нөхөн сэргээх чиглэлээр хийх ажлын төсөл төлөвлөгөөг боловсруулсан.

Энэ сав газар дахь хүн амын суурьшил, аж ахуйн төвлөрөл сүүлийн 30- аад жилд эрчимжиж усыг их хэмжээгээр ашиглах болсноос усны горимын зүй тогтол алдагдаж нөөц нь хомсдох асуудал гарч ирсэн. Туул голын хөндийн аллювийн усны хангамжаар Улаанбаатар хотын хэрэгцээг хангадаг байсан. Сүүлийн жилүүдэд хөрсний бохирдлоос шалтгаалан Туул гол ширгэх аюулд ороод байгаа. Туул гол, түүний сав газрын усны хуримтлалыг тэжээдэг зарим цутгалууд, аллюви-пролювийн уст үеийн нэг хэсэг болох Сэлбэ гол үндсэндээ ширгэж хуурай сайр болоод байгаа. Энэ нь нийслэлийн цэвэр усны нөөцийн тэжээгдэл хомсодсон гэсэн үг. Ийнхүү Туул голын сав газарт экологийн доройтол үүссээр байна гэхэд хилсдэхгүй. 2017 он гэхэд Улаанбаатар хотын газрын доорх усны нөөц шавхагдана гэж судалгаагаар тогтоогдсон. Гэхдээ бид усны нөөцгүй болж байна гээд ажлаа зогсоохгүй. “Ус” хөтөлбөрийн хүрээнд багагүй ажлууд хийгдэж байгаа. Гадаргын усыг ашиглах олон аргууд бий. Тухайлбал, уулын үер, шар усны үер, хур тунадасын үеэр буух үерийн усыг зүгээр урсаад өнгөрөөх бус нөөцөлж усан хангамжийг бүрдүүлж болно.

Олон жилийн тохируулгатай усан санг байгуулах төлөвлөгөө гаргасан. Урьдчилсан судалгаагаар дөрвөн газарт энэхүү усан санг байгуулах нөөц бололцоо байгааг тогтоосон. Туул Тэрэлжийн голын бэлчирт, Тэрэлж, Гачууртын цаана усан боомт барих бололцоотой юм. Усны нөөцийг нэмэгдүүлэх гэдэг нь ус бүрэлдэх эхэд нөөц бүрэлдүүлэх явдал юм. Олон аргаар нөөцийг бүрдүүлэх хэдий ч сав газрын эхийг ойжуулах асуудал бас чухал. Сэлбэ голын хувьд Аляскийн аргаар усыг нэмэгдүүлэх ажлыг хийж эхлээд байгаа. Энэ нь их гүн мөсөн давхарга үүсгэх арга. Сэлбэ голын эхэд 2012 оны нэгдүгээр сараас эхлэн энэ ажлыг эхлүүлсэн. Гэхдээ ажил хожуу эхэлсэн учраас одоогоор нэг метр мөсөн давхаргыг үүсгээд байгаа. Уг нь арваннэгдүгээр сараас ажлаа эхлүүлбэл дөрвөн метр орчим мөсөн давхаргыг үүсгэх бололцоотой. Мөс хайлах явц удаан байдаг учраас тачиг урсгалыг хангахад энэхүү арга их тохиромжтой.

Д.Баасандорж /Усны салбарын эрдэмтэн судлаач, доктор, профессор/: Монгол орон нэн ядуу усны нөөцтэй 22 орны тоонд ордог

-Дэлхийн гадаргын дөрөвний гурван хувийг ус эзэлдэг. Гэхдээ энэ их усны зөвхөн хоёр хувь нь л цэвэр цэнгэг ус, өөрөөр хэлбэл унданд хэрэглэж болох ус гэж үздэг. Өнөөдөр хүн төрөлхтөн өдөрт долоон миллярд тонн усыг унд, ахуй, үйлдвэрийн хэрэгцээнд хэрэглэдэг. Дэлхийн цэвэр усны нөөц 2025 он гэхэд шавхагдана гэсэн тооцоо судалгааг эрдэмтэн судлаачид хийж байгаа. Харин Ази тивийн усны нөөц 2018 онд дуусна. Учир нь дэлхийн хүн амын 60 хувь нь энэ тивд амьдардаг. Дээр нь асар их хэмжээгээр газар тариалан эрхэлдэг усны хэрэглээ өндөртэй бүс нутаг юм.

Монгол орны тухайд нэн ядуу усны нөөцтэй 22 орны тоонд ордог. Усны нөөц маань харилцан адилгүй байршилтай. Ялангуяа говь хээрийн бүсэд усны нөөц харьцангуй бага. Байгаль дээр байгаа усыг шууд л уугаад хэрэглэчихдэг гэсэн ерөнхий ойлголт иргэдийн дунд байдаг. Гэтэл тийм биш. Ундны усны стандарт гэж бий. Хүний биеийн эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй ийм ийм хими, физикийн найрлагатай, амт, үнэрийн тухайд ийм үзүүлэлттэй усыг ундны усанд хэрэглэж болно гээд стандартад нь заачихсан. Дээр нь ундны усны хүртээмжийн талаар дутагдалтай зүйл их бий.

Стандартаар бол 300 метрийн радиус дотор 1 худаг байх заалттай. Гэтэл амьдрал дээр 2-3 км-ийн холоос ундны усаа зөөвөрлөж хэрэглэж байгаа тохиолдол цөөнгүй бий. Нийслэл хотын цэвэр усны эх үүсвэрийг Туул голын сав газраас хангадаг. Улаанбаатар хотын хувьд дөрвөн эх үүсвэр байгаа. Нийслэлийн усан хангамжийг төвийн эх үүсвэрийн “А”, үйлдвэрийн районы эх үүсвэр буюу “Б”, мах комбинатын “В”, дэд эх үүсвэр “Г” станц хэмээн хуваадаг. Үндсэндээ Туул голын сав газрын дагуу байгаа 160-170 гүний худгаас усаа татаад нийслэлчүүдийн ундны, ахуйн, үйлдвэрийн, төвлөрсөн шугам сүлжээнд холбогдсон орон сууцны иргэдийн хэрэгцээг хангаж байгаа юм. Мөн энэ уснаасаа бид зөөврийн худгаар дамжуулан гэр хорооллын иргэдийн усны хэрэгцээг хангадаг. Зарим гэр хорооллын дунд ганц нэг гүний худаг бий. Эдгээр гүний худаг нь төвлөрсөн шугам сүлжээгээр явахгүй байгаагаас бохирдох магадлал өндөр байгааг хэлэх хэрэгтэй. Туул голыг дагаад Яармагийн гүүр хүртэл жижигхэн цагаан байшингууд байдгийг иргэд сайн мэднэ. Эдгээр байшингууд бол хотын ундны усны эх үүсвэрүүд юм. Гэр хороололд амьдарч байгаа иргэд харьцангуй гайгүй. Усны зохисгүй хэрэглээ орон сууцанд амьдарч байгаа иргэдтэй холбоотой их яригдана. Бид нэг судалгаа хийж үзсэн.

Тэгэхэд төвлөрсөн сүлжээгээр ирж байгаа усны 30 хувийг ямар нэгэн байдлаар ашиглаад үлдсэн 70 хувийг зүгээр л урсгачихаж байгаа юм. Танай гэрийн гал тогооны, ОО -ын өрөөний крантнаас ус дусалж л байдаг шүү дээ. Иргэд үүнийг анзаардаггүй. Гэтэл энэ дусал ус чинь дуссаар байгаад жилдээ 10 тонн усыг бид алдчихаж байгаа юм. Хэдэн айлын крантнаас ингэж ус дусч байгааг бид мэдэхгүй шүү дээ. Бохирын шугамаар бидний ууж хэрэглэж байгаа шиг цэвэр ус урсч байгаа байхгүй юу. Энэ мэтчилэн усны үр ашиггүй хэрэглээ асар өндөр байгаа. Иргэд маань чандмань эрдэнэ болсон усаа хайрлаж хамгаалж, зөв зохистой ухаалаг хэрэглэх нь хамгаас чухал. 1994 онд орон сууцанд амьдарч байгаа нэг хүний хэрэглээ хоногт 480 литр байсан юм. Одоо энэ тоо 230 литр болж буурсан. Энэ бол усанд тоолуур тавьсны үр дүн л дээ. Ер нь бол хэрэглээг эдийн засгийн хөшүүргээр багасгах бодлого барьж байгаа. Тэгэхээр иргэд усаа зөв зохистой хэрэглэх тал дээр өнөөдрөөс эхлээд ухамсартай хандах хэрэгтэй.