Монголын төр дэлхийд үнэлэгдэх шинжлэх ухааны гарамгай, шинэ нээлт, бүтээл туурвисан

эрдэмтэн судлаачдынхаа нөр их хөдөлмөрийг үнэлж мөнгөн шагналаар урамшуулдаг билээ. Монгол Улсын Шинжлэх ухааны 2012 оны Байгаль нийгмийн ухааны салбарын дээд шагнал 100 сая төгрөгийн эзнээр "Бодисын тулгуур судалгаа ба шинжлэх ухаан, технологийн суурь мэдлэгийн үндсүүд" бүтээлээрээ Физик, технологийн хүрээлэнгийн Онолын физикийн салбарын тэргүүлэгч эрдэм шинжилгээний ажилтан, академич Хавтгайн Намсрай тодорсон юм. Дэлхийн шинжлэх ухаанд нэрээ мөнхөлсөн онолын физикч, Монголын сор болсон эрдэмтэн, академич Х.Намсрайтай хийсэн ярилцлагаа уншигч та бүхэнд толилуулж байна. 

    -Миний бүтээлийг үнэлж Монголын Улсын Засгийн газрын шагнал хүртээлээ. Энэ бүтээл бол физикийн тулгуур шинжлэх ухааны салбарынх байгаа юм. Физикийн шинжлэх ухаанд зүтгэсэн 44 жилийн бүтээлээс сүүлийн 15 жилд дагнан хийсэн бүтээлд маань энэ нэр хүндтэй шагналаа өглөө. Бодисыг бүрэлдүүлэгч байгалийн дөрвөн хүч байдаг. Үүнд: Хүндийн хүч, цахилгаан соронзон хүч, сул харилцан үйлчлэлийн хүч, хүчтэй харилцан үйлчлэлийн хүч багтдаг. Байгалийн дөрвөн хүчний нэгдлийг хангасан эгэл урт хэмжигдэхүүн гэж байгаа. Энэ эгэл урт хэмжээг тогтоох. Физикт байдаггүй шинэ шинэ үр дүнг гаргаж авсан нь энэ шинжлэх ухааны том ололт, нээлт болсон учраас миний бүтээл үнэлэгдлээ. Энэ ажил, бүтээл зөвхөн минийх биш манай хамт олон, Монгол Улсын ШУ-ны бүтээл юм. Уг бүтээлд дэлхийн олон орны шинжлэх ухааны төвүүдэд очиж хамтарч хийсэн ажлууд ч бий. Яагаад гэвэл, Шинжлэх ухааны аливаа нээлт, ололтууд өнөө үед нээлттэй, ил тод, даяарчлагдсан. Тиймээс энэ бүтээл Дубна дахь Цөмийн шинжилгээний төв, Швейцарийн Европын цөмийн судалгааны лаборатори, Италийн Трест хотын онолын физикийн Олон улсын төвүүдэд баталгаажсан. Эрдэмтэдтэй нь ярилцаж, тэднээс үнэлгээ авсан бүтээл.  
        -Шинжлэх ухаан технологийн суурь мэдлэгийн үндсүүд гэхээр яг юу байх вэ?   
      -Суурь мэдлэгийн үндсүүд гэхээр энэ тулгуур онолыг яаж  практикт нэвтрүүлэх арга зам юм. Дэлхийн хэмжээнд тогтсон жишиг арга байдаг. Энэ бол залууст, ард иргэдэд илүү энгийнээр хүргэх, хүртээмжтэй болгох арга. Тэдэнд зориулж тулгуур онолыг хэрхэн хэрэглэх, ашиглах талаар хялбаршуулсан сурах бичиг, гарын авлага, ном зохиол байдаг. Би сүүлийн 15 жилд 21 ном сурах бичиг, гарын авлага гаргаж олны хүртээл болгосон. Эдгээр бүтээл нь манай сурагч, оюутнуудын таашаалд нийцэж, улмаар авьяаслаг оюутан залуус өөрсдийн хичээлээс гадуур миний сурах бичгийн онол, бодлогоор мэдлэг оюунаа цэнэглэж байдагт би бахархдаг.
     -Таныг суурь уртын үзэл баримтлалыг үргэлжлүүлэн судалж локал бус квант, стохастик квант механик гэх мэтээр өргөжүүлсэн гэдэг. Энэ талаар ярих уу?
       -Ньютоноос эхлээд биеийн хөдөлгөөнийг хялбар бичихийн тулд биеийг бүтэцгүй гэж үзэж байсан. Гэтэл одоо шинжлэх ухаан нарийн болоод ирэхээр бүтцийг заавал тооцох ёстой болсон. Бүтцийг тооцох гэдэг математикийн хувьд тийм амархан асуудал биш, маш төвөгтэй. Уг асуудлыг шийдэхэд би өөрийн хувь нэмрээ оруулж, Намсрайн онол, Намсрайн аргачлал гэсэн нэр томъёог дэлхийд гаргаж Монголынхоо шинжлэх ухааны чансаа, чадамжийг тодотгож чадсандаа баяртай байдаг. Миний энэ ном, бүтээлүүд дэлхийн олон оронд хэвлэгдсэн. Олон улсын шинжлэх ухааны олон сэтгүүлд гарсан. Хүрээлэнгийнхээ болон олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлуудаар шүүгдэж нотлогдсон бүтээл.   
     -Та материйн нэгдсэн онолыг гаргаж олохын төлөө олон жил судалгаа, тооцоо хийсэн хүний  хувьд энэ ажлынхаа үр дүнг сонирхуулна уу?
     -Дээр дурдсан байгалийн дөрвөн хүчийг орчин үед нэг хүчний дөрвөн салбар гэж үздэг. Эдгээр хүчийг тус тусад нь судлахаар математикийн хувьд шийдэж боломжгүй асуудал тулгардаг.   Үүнийг энгийн үгээр хэлбэл байгалийн хорт хавдар юм даа. Харин түүнийг эмчлэхэд дан ганц цахилгаан соронзон үйлчлэлийн хүчийг, цөмийн хүчийг эсвэл зөвхөн таталцалын хүчийг судлаад болохгүй гэдэг нь нотлогдсон. Тийм учраас энэ хүчнүүдийн нэгдлийг хангасан ийм гайхамшигтай онолыг олохоор өнөөгийн нэртэй эрдэмтэд судалж байна. Тэгэхээр энэ дөрвөн хүчний нэгдлийг хангасан нөхцөлд л миний хэлсэн байгалийн хорт хавдрыг эмчлэх боломж бий болно. Энэ бол миний судалж байгаа ажил.
     -Та ер нь олон жил дан ганц онолын физикийг судлах болсон нь юунаас эхтэй бол?  
     - Дорноговь аймгийн Зүүнбаянд 1959 онд 10 жилийн сурагч байх үед "Атомын бүтэц" гэдэг манай эрдэмтдийн бичсэн жижигхэн ном байсан юм. Тэр номыг уншаад аливаа биеийн бүтэц ямар гайхалтай зүйл болохыг сонирхож үүнийг төгс судлахад хүчээ сорихоор шийдсэн. Тэгээд энэ замаар тууштай явсаар 44 жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд их ч бэрхшээл байсан, бас олон үр дүнд хүрсэн. Олны дэмжлэгийг ч авч чадсан. Би энэ 44 жилийн судалгаандаа их хайртай. Уг судалгаа миний амьдралын замыг зааж өгсөн гэж боддог.
      -Үргэлж шинэ зүйлийг эрэлхийлж, гарц гаргалгааг хайж байдаг эрдэмтэн хүмүүс тухайн судалгаа, эрдмийн ажлаасаа өөр зүйлд сатаарах тун дургүй, огт сонирхдоггүй гэж ярьдаг?
      -Эрдэм шинжилгээний ажил бол гаднаас нь харахад их уйтгартай мэт харагддаг ч үр дүн нь гарахад маш их баяр баясгаланг авчирдаг сайхан ажил. Тэгэхээр 20 дугаар зууны эхэнд суут эрдэмтэд ямар томъёолол гаргасан гэвэл "Харилцан нөхөх зарчим" юм. Энэ бол "Эрдэмтэн хүн нэг зүйл дээр бүх анхаарлаа төвлөрүүлэн олж мэдэхийн төлөө шунаснаар өөр зүйлд зарцуулах цаг хугацаа огт байдаггүй" гэсэн зарчим юм. Би одоо энд сууж байна. Яг энэ цагт би Засгийн газрын ордонд байх боломжгүй л гэсэн үг. Энд нэг, тэнд нэг гүйгээд байвал нөгөө "Салан баавгайн үлгэр" шиг л болно. Ийм нөхцөлд эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлын үр дүнг харна гэвэл бүтэшгүй зүйл. Тухайн ажилдаа бүх анхаарлаа чиглүүлж, уйгагүй сууж байж үр дүнд хүрнэ. Энэ зарчмыг баримтлаагүй хүнээс ямар ч судалгааны үр дүн, нээлт гарах боломжгүй. Үүнийг манай залуу эрдэмтэд анхаарч энэ зарчмыг баримтлах хэрэгтэй. Ер нь бизнес эрхэлдэг хүн бол бизнесээрээ, сурвалжлагч хүн сурвалжлагчаараа, эрдэмтэн хүн эрдмийн ажлаараа дагнаж байж үр дүнд хүрнэ. Энэ бол цаг хугацаатай шууд холбоотой чухал зарчим.
        -Таны өдөр тутмын ажлын цаг хэрхэн үргэлжилдэг вэ, хүүхэд залууст, ялангуяа залуу эрдэмтэн нарт сонин байх шүү?
     -Нэг санаа олоод, нэг юмны үзүүрээс бариад авбал өглөөний 06 цагаас шөнийн 12 цаг, бүр түүнээс олон цагаар ажилладаг. Нэг сэдэв, санаа олсон бол түүнийгээ бодож л дуусгана. Харин дундаас нь орхивол нөгөө сайхан санаа сарниж, цаг хугацаа алдаж, ямар ч үр дүн гарахгүй. Эрдэмтэн хүн нэг томъёолол олсон бол өдөр шөнөгүй бодож нухаж байж цаана нь гарах ёстой. Энэ бол эрдэмтэн хүний гол зарчим. Ямар ч зүйлийг хойш нь тавьж огт болохгүй. Хойш нь тавьж орхивол нөгөө санаа алга болно, мартагдана. Хүний оюун ухаан нэг юманд төвлөрсөн бол түүндээ шамдан ажиллах ёстой. Агуу их А.Эйнштенээс, Та энэ гарамгай бүтээлүүдийг яаж бий болгов гэхэд, "Бодоод л бай, нэг юмандаа чиглүүлээд яваад л бай, ганцхан тэр зүйлээ бодоод л бай, өөр тийшээ сатаарах хэрэггүй. Тэгсэн цагт та түүний нууцыг олно" гэсэн байдаг. Энэ хэлсэн үг аливаа судалгааны ажил хийж байгаа хүнд их чухал.
     -Таны бичсэн бодисын бүтцийн тухай Физик онолын үндэс ном нь стандарт загварын сургуулийн сурах бичиг болсон. Манай хүүхэд, залуус энэ сурах бичгийг эх хэлээрээ судалж байгаа нь үнэхээр бахархалтай. Энэ тухайд юу хэлэх вэ?
      -Физик онолын үндсийг маш энгийн ойлгомжтой, болгож бичсэнд хүүхдүүд их баярладаг. Энэ номын агуулгыг монгол ахуйтайгаа холбосон онол, бодлоготой нь хийсэн. Уг сурах бичигт тэмээ унаж, нум сум харваж, бөх барилдаж, савлуур дээр тоглож байгаа хүүхэд гээд монгол ахуйд буулгасан шинжлэх ухааны бүх хүнд бодлого бий. Ийм учраас хүүхдүүд их амтархаж боддог. Энэ ном хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй сурах бичиг болсонд би сэтгэл хангалуун байгаа. Би энэ номыг бүтээхдээ бодлогуудыг ОХУ болон АНУ-ын эрдэмтэн, багш нар хэрхэн яаж бодсоныг харьцуулж, судалж байж хийсэн нь их өгөөжтэй болсон.
     -1990 оноос өмнө шинжлэх ухааны салбар тус бүрээр дагнасан мэргэжлийн судлаач, эрдэмтдийг бэлтгэж байсан. Нэг хэсэг энэ бодлого алдагдсан. Өнөөдөр ямар байгаа бол?
       -Сүүлийн 20 жилд манай залуус гадаад улс оронд сурах тэмүүлэлтэй болсон. Өнөөгийн залуус англи хэлнээс эхлээд олон хэл эзэмшчихсэн, Харвард, Москва, Токиогийн их сургуулийг төгссөн. Олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд өөрийн санаа, бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж чаддаг болсон. Ийм сайхан тэмүүлэл, чиг хандлага бий болсонд үнэхээр бахархдаг. "Зөгийн үүр" гэж хөтөлбөр байна. Гадаадад 5-6 жил, 10 жил болсон залуус эргээд эх орондоо ирж хүүхэд, залуусаа дэмжээд, хөгжүүлэх болсон  нь сайшаалтай. Одоо монголчуудын тархи алдагдах үйл явц үгүй болж байна. Монголын шинжлэх ухаан улам хөгжих ирээдүй харагдаж байгаа. Үүний тод жишээ бол гадаадад ажиллаж байгаад эх орондоо ирсэн манай математикч залууст Төрийн шагнал гардуулсан үйл явдал харууллаа. Монгол залуус хаана ч явсан бүтээлтэй, мэдлэг чадвараараа манлайлж байгаад ахмад эрдэмтэн хүний хувьд сэтгэл хангалуун байна. Нэгэн үе залуу эрдэмтэд амин зуулга хөөгөөд 10-аад жил хүрээлэнгүүд эзгүйрсэн. Харин одоо манай ШУА-ийн хүрээлэнгээр явахад дан залуучууд болж Монголын шинжлэх ухаан ид хүчээ авч байна.   
     -Таны 44 жилийн оюуны нөр их хөдөлмөр шингэсэн дэлхийд танигдсан бүтээлүүд дотроос хамгийн үнэ цэнэтэй нь ямар бүтээл вэ?
     -Голланд улсад хэвлэгдсэн Физикийн тулгуур судалгааны тухай ном бий. Энэ бүтээлдээ би их сэтгэл бардам явдаг. Сүүлийн үед дэлхийн эрдэмтдийн бодож чадаагүй, уламжлал нь язгуур дор байдаг тэгшитгэлийг бодсондоо маш их бахархдаг. Гуравт нь, интеграл авна гэдэг маш нүсэр төвөгтэй ажил байдаг. Түүнийг би бодож олох томъёонуудыг олж гаргасан. Энэ томъёонуудыг манай хүүхэд залуус Пифагорын томъёо шиг орлуулж тавиад бодож байна. Оксфорд, Кембриж, Токио, Москвагийн их сургуулийн оюутнуудыг интегралаа бодож чадаагүй байхад нь манай залуус эх орондоо гаргасан энэ бэлэн томъёогоор интеграл бодчихоод ханхалзаж байна. Та яаж үүнийг бодов гэхэд манайд чинь ийм бэлэн томъёо байдаг гээд сууж байх нь үнэхээр бахдалтай. Интеграл гаргаж авна гэдэг дөрөв, тав, долоо хоногийн ажил болдог бол зарим нь бүтэн сар бодох ч бий. Бүр хариу нь олдохгүй ч тохиолдол байдаг. Ахлах ангийн сурагч, оюутнуудад интегралыг бодох томъёог гаргаж өгсөндөө сэтгэл хангалуун явдаг.
     -Та дэлхийн нэртэй эрдэм шинжилгээний төв, байгууллага болон алдартай эрдэмтэдтэй байнга харилцаа холбоотой байдаг уу?

 -Намайг 90 орны эрдэмтдийг нэгтгэсэн Дэлхийн академийн гишүүнээр 1995 онд сонгосон. Энэ эрдэмтэдтэй жил бүр уулзаж өөрийн бүтээлээ танилцуулж, тэдний бүтээлтэй танилцдаг. Тус академийн 1200 гаруй эрдэмтдийн санаа бодлыг сонсож тэднээс зөвлөгөө авч харилцан санал бодлоо солилцдог. ОХУ, Итали, АНУ, Энэтхэгт гээд олон оронд би найз нөхөдтэй хүн. Дэлхийн долоон тэрбум хүнээс тодорсон физикийн шилдэг эрдэмтдийн бүтээлийг сонгон шалгаруулдаг комиссын гишүүнээр ажиллаж байгаадаа ихэд бахархаж явдаг даа. Эндээс Монголын шинжлэх ухаан дэлхийд танигдаж, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэдэг нь харагдаж байгаа юм.
      -Танд түр боловч амарч, өөртөө чөлөөт цаг гаргах боломж байх уу, байдаг бол юу хийж өнгөрөөх дуртай бол?
     -Энэ үнэхээр асуух ёстой асуулт. Миний хувьд зав гарвал таяг бариад хөдөө хээр, уул талаар аялах эсвэл тунгалаг Туулынхаа хөвөөгөөр аялж, байгалийн сайхныг биширч явах дуртай. Үүргэвчээ үүрээд аялах нь миний хобби юм даа. Эрдэмтэн хүнд аялах шиг сайхан юм байхгүй. Энэ үед хамгийн чухал санаанууд төрдөг, бодож олоогүй зүйлийнхээ гаргалгааг олох тохиолдол ч бий. Эрдэмтэн, судлаач хүний хувьд нам тайван, байгалийн сайхан эрүүл агаарт ганцаараа байх нь амралт төдийгүй шинэ нээлт, ололт, амжилтын хаалгыг нээх түлхүүр нь байдаг. Далай лам багш ганцаараа байж сур гэж сургадаг. Энэ чухал. Залуу эрдэмтэн, судлаачид үүнийг анхаарч үе үе ганцаараа байж бодлоо төвлөрүүлж сурах хэрэгтэй.  
     -Хүн өөрийн тархи, оюун ухааны боломжит нөөцийнхөө дөнгөж 10 хувийг ашигладаг гэдэг. Энэ талаар таны үгийг сонсмоор байна?
     -Тэгэлгүй яахав. Ер нь хүн насан туршдаа 10 орчим хувийг нь л ашиглаад бусад нь үхдэг гэж болно. Хүний уураг тархинд 10 тэрбум нейрон бий. Энэ бол компьютер л гэсэн үг. Хэрвээ бид юм бодож сэтгээд тархиа ажиллуулахгүй бол тэжээлээс салгаж унтраасан компьютер шиг л болно. Тийм учраас цаг үргэлж асаалттай байлгаж аливааг бодож тунгаан, нэг зүйлд санаа бодлоо төвлөрүүлж сурах хэрэгтэй. Ингэж албадан ажиллуулж байх нь эрдэмтэн, судлаачийн гол зорилт, ажил үүрэг юм. Хүн насан туршдаа бүх боломжоо гаргаж ажиллаад ч 10 тэрбум нейроныг бүрэн ашиглаж чадахгүй. Хэн олон хэл сурна, шинэ зүйлийг мэдэж ном бичнэ, хэн шинэ сонин санаа олох хэрээр олон нейроныг идэвхжүүлж ажиллагаанд оруулдаг.
    -Эрдэмтэн хүний нээж олсон бүтээл тухайн цаг үедээ үнэлэгдэхгүй эсвэл үгүйсгэгдэж олон жилийн дараа үнэн болох нь батлагдаж, үр өгөөжийг хүртэх тохиолдол их байсан. Өнөө үед ч ийм л замаар бүтээлийг үнэлж байгаа юу?
     -Энэ бол маш чухал асуудал. Эрдэмтэн хүний шинэ эргэлт гаргасан бүтээл туурвил нь тухайн цаг үедээ үнэлэгдэж, биелэлээ олох нь ховор байдаг. Ямар нэг шинжлэх ухааны ажил хийлээ гэхэд театрын үзэгч шиг алга ташин хүлээж авахгүй. Олимпийн аварга болоод биднийг баярлуулдаг шиг зүйл биш. Энэ бол 10 жил, дор хаяж 4-5 жил болсны дараа л "Өө энэ хүн овоо дориун хүнд тустай зүйл хийжээ, нээж олжээ гэдгийг амьдрал нотлодог. Ямар их үр өгөөжтэй зүйл байж гэдгийг хүмүүс хожуу ойлгодог. Бүтээлийг нь үнэлж байхыг бүтээгч нь амьддаа харсан бол гэх тохиолдол олон байдаг. Ерөөсөө шинжлэх ухааны түүх ийм л байж ирсэн. Шинэ нээлт голдуу хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй, олны дунд маргаан дэгдээж, үгүйсгэгддэг. Харин ийм бүтээл хамгийн гарамгай бүтээл болж үлддэг. Жишээ дурдахад, Альберт Эйнштен Харьцангуйн онолоо гаргаад докторын зэрэг хамгаалах гэхэд нь эрдмийн зэрэг цол олгох зөвлөлийн нөхөд, ийм учир нь олдохгүй зүйлээр яаж докторын цол олгох юм гээд буцаасан. Харьцангуй онолынхоо ерөнхий онолыг нэгтгэж бичээд дахиад очиход бас л утгагүй зүйл хэмээн хүлээн зөвшөөрөөгүй. Харин гурав дахь удаагаа доктор хамгаалах шаардлагагүй болсон. Учир нь аль хэдийнээ дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн  нэр хүндтэй эрдэмтэн болчихсон байсан юм. Бодит амьдрал ийм л байдаг. Манай эрдэм шинжилгээний ажил муу явж, бүтээл нь харагдахгүй байгаа ч юм шиг энэ байдал нь юутай холбоотой гэвэл шинжлэх ухаан өөрөө их нууцлаг, шинэ бүтээл нь олон түмэнд хүрч танигдахдаа цаг хугацаа шаарддаг учраас тэр шүү дээ. 1999 онд Голландын нэрт эрдэмтэн Нобелийн шагнал хүртээд сэтгүүлчид ярилцлага өгчээ. Сэтгүүлч, та өөрийн шинэ бүтээлээ тайлбарлана уу? гэхэд "Би тайлбарлаж чадахгүй л дээ" гэсэн байдаг. Үнэхээр л тайлбарлах аргагүй. Яагаад гэвэл, түүний бүтээл цэвэр математикийн томъёо. Тэгэхээр шинжлэх ухааны бүтээл бол гялалздаг алтан медаль биш. Олон жилийн дараа, урт хугацаанд өгөөж, үр дүн нь гардаг. Жишээ нь нэг сурах бичгийн ном бичлээ гэхэд хэдэн сар уншаад ямар хэрэгтэй зүйл вэ? гэхгүй харин уншиж, судалж сурагч, оюутны тархинд шингэж, багш нар ашигласнаар, энэ хүн үнэхээр чухал хэрэгтэй оюуны бүтээл хийжээ гэдгийг 10, 20 жил болсны дараа л амьдрал дээр шалгарч гарч ирснээр үнэлэгддэг. Харин өнөөдөр мэдээллийн хурд нэмэгдэж, хүрээ нь тэлснээр эрдэмтэн судлаачдынхаа бүтээлийг мэддэг, үнэлдэг болж байна.
     -Та үр хүүхэд, гэр бүлээ танилцуулна уу?                                 
    -Эрдэмтэн хүний гэр бүл өвөрмөц онцлогтой. Гэр бүлийн хүнд бол тэнд нэг нөхөр суугаад байх нь тун уйтгартай. Эрдэм номын ажлаа хийгээд л байна. Хоёулаа театр яваад тоглолт, жүжиг үзэх, хамтдаа хооллоод суух цаг нар байхгүй. Голдуу л зэмлэл хүртэнэ дээ. Ер нь эрдэмтэн, геологич хүмүүсийн гэр бүлийн харилцаа их өвөрмөц. Энэ бүхнийг даван туулж, тэвчиж, ханьдаа тусалж, хөхиүлэн дэмжиж, бүхнээр хангах гэдэг эрдэмтний гэр бүлийн хамгийн гол зарчим, үндэс нь байдаг. Эрдэмтэн хүнд байх ёстой хоёр хүчин зүйл бол нэг нь хамтран ажилладаг хүрээлэн, байгууллага, хамт олон, нөгөө нь гэр бүл. Хуучин ЗХУ-ын гурван удаагийн Хөдөлмөрийн баатар устөрөгчийн бөмбөг бүтээлцсэн академич Я.Б.Зельдовичоос сэтгүүлч, Жаргалтай хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ? гэж асуухад, "Би өглөө босоод л хүрээлэн рүүгээ очиход жаргалтай, орой ажил тараад гэртээ харихад бас сэтгэл баясгалантай байдаг ийм хүн л жаргалтай" гэж хэлсэн. Тэгэхээр хамт олон, гэр бүлийн найрсаг харилцаа нь эрдэмтэн хүний шинэ бүтээл туурвих амин сүнс нь гэж болно. Би хоёр хүүхэдтэй. Тэд маань бас миний мэргэжлийг өвлөж аавынхаа ажлыг үргэлжлүүлээд Дубна зэрэг газруудад эрдмийн ажилд зүтгээд явж байна. Гэр  бүлийн хүн Жадамбаагийн Цэрэндулам МУИС-ийн компьютерийн багш. Математик, физикийн багш мэргэжилтэй. Ер нь мэргэжлийн чиглэл, салбараараа гэр бүл болох тохиолдол их байдаг. Жишээ нь, театр, урлагийнхан хоорондоо, математик, физик зэрэг шинжлэх ухааны нарийн мэргэжлийнхэн хоорондоо гэр бүл болох нь элбэг. Ийм байж бие биенийхээ зовлон, жаргалыг илүү мэдэрч ойлгодог. Физик, математик үнэхээр төвөгтэй, түүнийгээ л бодож суугаа гэдгийг мэддэг.
     -Та аль нутгийн хүн билээ?
     -Би Завхан аймгийн Цагаанхайрхан сум гэж өндөр өндөр уултай, гүвээ даваа ихтэй сайхан нутгийн хүн. Тиймээс ч уул хад, ойгоор аялах дуртай. Тунгалаг гол, горхитой. Зун нь хангай руугаа гараад ирнэ, өвөл нь шавагтай, элстэй нутаг руу нүүгээд ирнэ. Байгалийн энэ сайхан өөрчлөлт, нүүдэл суудал хүнийг баяр баясгалантай, байгальтай шүтэлцээтэй болгодог. Хамгийн сайхан дурсамж гэвэл эх нутгаасаа бага хүүхэд байхдаа хөл нүцгэн шахуу 1000 гаруй км явж Төв аймгийн нутагт малаа тууж ирэх замд байгалийн үзэгдэл, газар нутаг болон цаг агаарын өөрчлөлтийг үзэж байсан минь үнэхээр сонин содон байж билээ. Бага насандаа ингэж л мал маллаж өссөн дөө.
     -Таны аав ямар мэргэжилтэй хүн байв?                                                                                              
    -Миний аав малчин, слесарь хүн байсан. Миний нэг бахархал, монгол хүний оюуны гайхамшигтай их чадамж юм. И.Ньютон, А.Эйнштены удамд хоёр, гурав, дөрвөн үе дамжсан мундаг эрдэмтэд байгаа шүү дээ. Харин манай эрдэмтэд бол нэг үеийнх, аав нь малчин, ээж нь саальчин байсан. Ганцхан үедээ, хэдхэн жилийн дотор тэр үе дамжсан дэлхийн өндөр түвшний эрдэмтэдтэй ана мана үзэлцэж, уралдаж байгаа нь монгол хүний тархи, оюун ухаан үнэхээр их боломжтой гэдгийг харуулж байна. Би манай залууст боломж, ирээдүй байгаа гэсэн өөдрөг сайхан сэтгэлийг тээж явдаг.
     -Энэ ярилцлагаа эрдэмтэн хүний монголчууддаа хандаж хэлэх үгээр дуусгавал ямар вэ?    
    -Өнөөдөр монголчуудын дунд далдын хар хүч, бөө, мөнх хөх тэнгэр гэж ярих явдал газар авлаа. Галын дөл хараад л Чингис хаан давхиад ирлээ, мөн сайхан юм боллоо гэх мэтээр шинжлэх ухаанаас ухарсан үзэгдэл гарах боллоо. Монголд атизм алга боллоо. "Дэлхий сөнөх нь лаагаа бэлдэе" гэж ч байх шиг. Энэ бол бид нар шинжлэх ухааныхаа үнэ цэнийг ойлгохгүй, бодит үнэнд, байгалийнхаа хүчин зүйлд итгэх итгэл суларсаны нэг шинж. Үүнийг манай ард иргэд ойлгон ухаарч, шинжлэх ухаандаа хошуурч, залуучууд маань оюунаа уралдуулах ёстой. Орчлон ертөнц бол өөрийн зүй тогтолтой, хуультай, өнөөдөр сөнөчихдөг зүйл биш. Монголчуудад "Сүүн далайг шалбааг байхад, сүмбэр уулыг дов байхад" гэсэн үг байдаг. Манай ард түмэн үнэхээр гайхамшигтай эрт дээр үеэс энэ дэлхий ертөнц мөнх оршиж ирсэн гэдгийг мэддэг. Маш олон тэрбум жилийн хөгжил, хөдөлгөөнтэй. "Сүүн далайг шалбааг байхад, сүмбэр уулыг дов байхад" гэж хэлж байгаа нь олон тэрбум жилийн өмнөх зүйлийг ярьж байгаа нь тэр шүү дээ. Ийм гүн сэтгэлгээтэй байж жаахан юманд хууртаад л, бөө мөргөл шүтээд л ном судраа хаяад, шинжлэх ухаанаа хөсөрдүүлэх гэсэн ийм урсгал энд тэндгүй яваад байгаа нь харамсалтай. Үүний эсрэг нийтээрээ тэмцэж, ард иргэдээ соён гэгээрүүлж, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй мэдлэгээр хүүхэд залуусаа хөгжүүлж сургахад манай багш сурган хүмүүжүүлэгчид анхааралдаа авах хэрэгтэй.
Д.Өлзийсайхан