Тав. Барамнас

Улаанбаатар хотын агаарыг онцгой хүндээр бохирдуулж байгаа бодис бол барамнас юм. Монголчууд агаарт бужигнах маш нарийн ширхэгт тоосыг барамнас гэж хэлдэг. Англиар particulate matter гэдэг үгийг манайхан нарийн ширхэгт тоосонцор гэж хэлж, PM гэж монгол хүнд ойлгомжгүй товчлон бичиж байна.

Монгол хэлний үгийн санд тохирох бэлэн үг байгаа учир түүнийг хэрэглэх нь чухал байна. Иймээс энд барамнас гэж бичлээ. Барамнасыг хатуу болон хийн төлөв байдалтай шингэн гэсэн хоёр хэлбэрт ангилан үздэг. Энэ хоёр хэлбэр хамтдаа будан (аэрозол) үүсгэж болно. Галт уулын идэвхжил, шороон шуурга, ой хээрийн түймэр, ургамлын амьдрал, далай тэнгисийн цацлага зэргээс байгалийн гаралтай барамнас үүсдэг.

Барамнасын хоёрдахь эх үүсвэр нь хүний үйл ажиллагаа юм. Автомашины түлшний шаталт, дулааны цахилгаан станц, төрөл бүрийн үйлдвэрийн ажиллагаанаас асар их хэмжээний барамнасын саарал будан үүсдэг. Барамнасын хорт нөлөөгөөр амьсгалын замын болон уушигны бүх төрлийн өвчин, мөн зүрхсудасны бүх төрлийн өвчин үүсч хүн төрөлхтөнийг зовоож байгаа билээ.

Барамнас нь микроноор хэмжигдэх нарийн тоос, утааны холилдон сүлэлдсэн хольц юм. Судлаачид биед шигэж, өвчин үүсгэх нөлөө илүүтэй 2,5-10 микрон диаметртэй барамнасын агууламжийг зонхилон анхаарч үздэг. Энэ хэмжээнээс том ширхэгтэй тоосыг ч анхаарлын гадна орхиж болохгүй. Шороон замын үргэлжилсэн их тоос хүн амьтны амьдралд асар их хохирол учруулж байгааг Өмнөговийн нүүрс тээврийн хүнд даацын автомашины цувааны жишээн дээрээс харж болно.

Америкийн зүрхний нийгэмлэг (АЗН) “Агаарын бохирдол ба зүрх-судасны өвчин” хэмээх шинжлэх ухааны алдарт илтгэлдээ барамнасын бохир агаар зүрхсудасны өвчнийг (ЗСӨ) үүсгэж, нас барахад хүргэж байна гэсэн чухал дүгнэлтээ хийсэн юм. Сүүлийн үеийн өргөн судалгааг барамнас зүрхсудасны өвчин хоёрын хамаарлыг судлахад чиглүүлснээр агаарын бохирдол зүрх-судсыг уушигнаас дутуугүй, харин ч илүүтэй өвчлүүлж байна гэж үзэхэд хүрчээ.

Барамнасаар богино хугацаанд амьсгалахад зүрх-судасны хүнд өвчин тусна. Удаан хугацаагаар амьсгалахад нэлээд хэдэн жилээр нас богиносдог ажээ. Б2,5 ихэвчлэн зүрхний булчингийн шигдээс, тархины цус харвалт, зүрхний хэм алдагдах, зүрхний дутмагшилд хүргэдэг байна. Энэ нь олон баримтаар нотлогдсон учир АЗН олон түмэнд ханддаж санамж зөвлөмжийг гаргажээ. Барамнас зүрхсудасны өвчний хоорондох хамаарал, биологийн бодит механизмыг бүх талаас нь харгалзан сэрэмжлүүлж байна. Үүнд:
-Барамнасын орчинд хэдхэн цаг, хэдхэн хоног байхад зүрх-судасны янз бүрийн өвчний тохиолдол ихэснэ. Үүнд зүрхний шигдээс, цус харвалт, зүрхний хэм алдагдах, зүрхний дутмагшил, улмаар нас барах тохиолдол ихэснэ. Ялангуяа зүрхсудасны өвчнөөр өвдөх эрсдэл ихтэй хүмүүс, шижин авчтөн гэх мэтийн бие султай хүмүүст барамнасын бохир агаар нэн хүндээр нөлөөлнө.
-Барамнасын орчинд удаан байхад зүрх-судасны өвчлөл ихэсч, нас богиносно.
-Барамнасын бохир агаар зүрхны шигдээсийн хооронд баттай холбоо байна. Энэ бол зүрхний цусан хангамж багасдаг өвчин юм.
-Агаарын бохирдол болон зүрхний дутмагшил, шигдээст харвалтын хооронд дунд зэргийн өгсөх холбоо байна.
-Агаарын бохирдол болон захын судасны өвчин, зүрхний хэм алдагдах, зүрх зогсох өвчнүү- дийн хооронд алгуур холбоо байна.
-Эрүүл орчинд нэлээд хэдэн жил тэнхлүүн амьдарч болохуйц зарим хүн барамнасын орчинд хэдхэн цагаас хэдхэн өдөр байхад шууд зүрхний өвчин тусах тохиолдол байна.

Иймээс бохир агаартай автозамд байх хугацааг аль болох ихээр багасгах хэрэгтэй. Одоо дэлхий дахинд агаар бохирдуулж буй гол эх үүсвэр нь автозам болж байна. (Тайлбар: АНУ болон бусад орны хотуудад автозамаас өөр агаар бохирдуулах ноцтой объект байхгүй бололтой.)

Уушигны мэдрэлийн эд эс цочирсоны улмаас биеийн мэдрэлийн системийн тэнцвэрт байдал бүхэлдээ алдагдана. Энэ нь цусны бүлэгнэл, бөглөрлийг ихэсгэж, судасны ажиллагаа, цусны урсгалыг сааруулж, цусны даралтыг ихэсгэнэ. Үүнээс улбаалан зүрхний хэвийн ажиллагаа алдагдаж, зүрхний шигдээс, цус харвалт, цаашлаад үхэлд хүргэдэг гэж АЗН анхааруулж байна.

Америкийн зүрхний нийгэмлэг (АЗН)-ийн дүгнэлтэд барамнасын хувьд зөвшөөрч болох агууламжийн босго төвшин байх ёсгүй. Барамнас бол зүрхний аюулт дайсан, өвчний гол эх үүсвэр мөнийг ойлговол зохино гэжээ. Америкийн зүрхний нийгэмлэг судалгаа, дүгнэлтээ үндэс болгон дараах зөвлөгөө өгч байна:
-Тамхинаас гарах, биеийн жин хасах, дасгал хөдөлгөөн хийх, эрүүл хоол хүнс хэрэглэх зэргээр зүрх-судасны өвчний эсрэг хүчин чармайлтаа үргэлжлүүлээрэй. Тэгсэнээр агаарын бохирдлоос үүдэлтэй өвчлөлтийг сааруулж зөөллөнө.
-Зүрх-судасны өвчтэй юмуу бохир агаарт нэрвэгдэх эрсдэл ихтэй хүмүүс бохир агаараас зайлах алхам хийгээрэй. Энэ мэдээллийг хүмүүст дуулгаарай гэжээ.

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тооцоогоор бохир агаар дахь барамнасын нөлөөгөөр жил тутам 800 000 орчим хүн цагаас эрт нас барж байна. Энэ нь дэлхий даяарх нийт үхлийн 13 дугаарт орох тэргүүлэх үхлийн нэг юм. Нэг шоо метр агаар дахь 70 мкг/м3 барамнасыг 20 болгон бууруулахад агаарын бохирдлоос шалтгаалах үхэл 15 орчим хувиар буурах боломжтой гэж ДЭМБ тооцоолжээ. Агаар дахь барамнас бага насны хүүхдийн уушигны өсөлтөд сөргөөр нөлөөлж байгааг олон судалгаа нотолжээ. Ялангуяа гурван нас хүртэл хүүхдийн амьсгалын нялх эрхтэн өсөж төлжих маш хариуцлагатай үе учир бага насны хүүхдэд бохир агаар онц их хор холбогдолтой ажээ.

Насанд хүрсэн хүмүүс бохир агаарын орчинд нэг жилээс дээш байхад уушигны архаг бөглөрөл хэмээх хүнд өвчинд нэрвэгдэх эрсдэл ихэсдэг байна. Улаанбаатар хотын Б10-ын жилийн дундаж агууламжийн 50 хүртэл хувийг гудамж, замын барамнас бүрдүүлж байна. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын байдалд өгөх дүгнэлт
-Улаанбаатар хот цунамийн гамшигт өртөөгүй ч агаарын бохирдлын гамшигт нэн ихээр нэрвэгдэж байна.
-Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын гол буруутан нь хүн сүрэг юм. Улаанбаатар хотод байгаа хүн бүр энэ томьёололд багтана. Тэдний тав тухыг хангах зориулалттай дулааны цахилгаан станцууд, байшин барилга, гэр, орон сууц, унаа тэрэгнийх нь яндангаас асар их хэмжээний хорт хий, барамнас, хүнд металлууд агаарт цацагдаж, эргээд хүн сүргийг хордуулж байна.
-Агаарын бохирдлыг бууруулахаар хийж байгаа ажил буруу замаар явж байна. Тиймээс үр дүнгүй байгаа юм. Зуух, пийшингийн утааг өнгөгүй болго чихвол асуудал шийдэгдэх мэтээр энэ чухал ажилд дэндүү хариуцлагагүй хандаж байна. Үүнийг тархи, мөнгө угаасан шоу бизнес гэхэд болмоор санагдана. Энэ бол маш ноцтой алдаа мөн. Олон түмэнд хүлээлт, найдвар, горьдлого төрүүлж, үй түмэн хүний эрүүл мэндээр тоглож байгааг хүлцэхийн аргагүй.
-Хамгийн хортой хийнүүд өнгөгүй, тэр ч байтугай зарим нь үнэргүй байгаа. Тэгэхээр утааг өнгөгүй болголоо ч хорт чанар нь хэвээр үлдэх ажгуу.
-Улаанбаатарынхан утаа угаараас болж хөдөөгийнхний дэргэд өөрсдийг өө доош дорд оруулж байна. Гадаадынхны нүдний булай болж байна. Улаанбаатарын иргэн гэж омогших, бусдаас арай дөмөг байна даа гэх юм даанч байхгүй болсноо ойлговол таарна.

УЛААНБААТАР ХОТЫГ АГААРЫН БОХИРДЛЫН ГАМШГААС ГАРГАХ АРГА ЗАМ НЭГ. ИРГЭДИЙН ОРОЛЦОО

-Иргэд эрүүл мэндээс эрхэм зүйлгүйг ухамсарлаж гамшгийн бүсээс дүрвэн зайлахыг хичээх хэрэгтэй. 90-ээд оны эхээр хотод хоол хүнс ховордохон хотынхон хөдөөгийнхөнд их хайртай болсон. Түүн шиг агаарын сайханд амьдран суугаа хөдөөгийнхнөө дахин санагалзах нь аминд өлзийтэй. Ялангуяа настай хүмүүс, бага насны хүүхэд, жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд Улаанбаатарт байх нь эрсдэл ихтэй.
-Хөдөөнөөс хотод хөгшид, нялх хүүхэд ирэх гэж дурлах хэрэггүй.
-Иргэд барамнасаас хамгаалж амны маск зүүх.
-Тоос шороо, утаа угаар үүсгэхгүйг хичээх.
-Гэр орноо дулаацуулахдаа сэргээгдэх эрчим хүч, цахилгааныг ашиглаж, утаат түлшнээс зайлсхийх.

ХОЁР. ТӨР, ЗАСГИЙН ОРОЛЦОО

-Нэн даруй Ерөнхий сайдаар толгойлуулсан Агаарын бохирдлын гамшигтай тэмцэх улсын онцгой комиссыг байгуулж ажиллуулах

ГУРАВ. АГААРЫН БОХИРДЛЫН ГАМШИГТАЙ ТЭМЦЭХ УЛСЫН ОНЦГОЙ КОМИСС (АБГТУОК) –ЫН ХИЙХ АЖЛЫН ТОЙМ

1.Улаанбаатар хотын агаарын найрлага дахь хорт хий, барамнасын агууламжийг хүлцэх хэмжээнд хүртэл буулгах ажил АБГТУОК-ын гол зорилт байх болно.
-Давын өмнө автомашины хөдөлгөөнийг шингэртэл хязгаарлах. Одоогийн дугаараар хязгаарлалт хийсэн бүсийн дотор явах автомашинуудаас өдөр бүр өндөр хураамж авах замаар эдийн засгийн аргаар хөдөлгөөнийг шингэртэл хязгаарлах. Зайлшгүй явах хэрэг гарсан үедээ машинаар ажлаа амжуулаад бусад үед машинаа унахгүй байх нь мөнгөнд хэмнэлттэй байхуйц нөхцөл бий болгох. Энэ үед дугаарын хязгаарлалт хэрэгг үй. Хэддэх өдөр, хэнд, ямар ажил гарахыг зохицуулах боломжгүй дугаарын хязгаарлалтыг иргэд эсэргүүцсэнгүй. Үүнийг автомашины түгжрэлээс дээр алхам гэж үзсэн байна.
-Агаарын бохирдлыг бууруулах зориулалтаар гадаадын олон сангаас өгч байгаа олон зуун сая долларын санхүүжилт, дотоодын эх үүсвэр бүрийг нэгтгэн төвлөрүүлж, зарцуулалтыг ил тод болгож, сар тутам мэдээлэх.

2.Хүн сүргийг Улаанбаатар хотод төвлөрүүлэхэд чиглэсэн бүх арга хэмжээ, төсөл, төлөвлөлтийг эргэн харж зогсоох
-V дугаар цахилгаан станцыг хотын зүүн талд баривал хот утаанд бүх талаасаа бүрэн бүслэгдэх учир сайтар хэлэлцэх.
-Их дээд сургуулийг хөдөө нүүлгэх, салбар байгуулах, эчнээ, онлайн, видео, аудио сургалтыг далайцтай зохион байгуулах замаар оюутны ихэнхийг хөдөөд сургах. Улаанбаатарт зөвхөн оюутны дотуур байрны багтаамжаар хөдөөгөөс оюутан сургахыг зөвшөөрөх.
-Хөдөөд хөдөлмөрөө хорших нөхөрлөл, бүлгүүд үүсч эхэлж байгааг төрөөс дэмжиж, өргөжүүлэх.
-Хөдөөд ажлын байр бий болгох, ахуйн үйлчилгээ, оёдол, засвар, барилга, хүнс, хөнгөн үйлдвэр эрхлэх хөдөлгөөн өрнүүлэх
-Байгаль орчин, агаарт сөрөг нөлөөтэй бүхнийг Улаанбаатараас нүүлгэх, хаах.
-Хөдөөд амьдрах таатай орчин нөхцөл бүрдүүлэх.
-Хөдөөд шилжин очигсдыг дэмжих.
-Аймгийн төв, Дархан, Эрдэнэт хотуудыг Улаанбаатарын дараах бохир агаарын гамшигт орохоос сэргийлэх.
-Монголчууд суурин иргэншилт орнуудыг дуурайж таван наснаас сурах болсны гайгаар малчид хүүхдээ дагаж сумын төвд суурьшиж эхлэв. Суманд гэрийн багш, явуулын сургалтыг бий болгохгүйгээр нүүдлийн мал аж ахуйгаа аврахад улам бүр бэрх болж байна. Сургууль дагасан дараагийн нүүдэл аймгийн төв, Улаанбаатарыг зорьж байна. Энэ бол маш аюултай нүүдэл, Монголыг мөхөөх нүүдэл мөн. Энэхүү нүүдлийн цунамийн аюулыг гэдрэг эргүүлэхийн тул сумуудад их дээд сургууль, коллеж, МСҮТ, мэргэжлийн курсууд, тэдгээрийн салбарыг хаа сайгүй байгуулах. Дэлхийн бараг бүх орон ийм замаар хүн амын жигд тархалтыг хадгалж байгаа билээ.

Я.Арслан