Үүний өмнөх эссэ-судалбартаа бид Нацагдоржоо “9+9” буюу их зохиолчийн бүтээлүүд дэх өнгийн мэдрэмж, бэлгэдэлт, уран дүрслэл, түүний утга соёл, найруулга, хэрэглээний онцлогоор нь шинжиж, зарим мэдлэг-мэдээллийг уншигч олныхоо сонорт хүргэсэн билээ. Энэ удаад түүний яруу найргийн болон хүүрнэл зохиолуудынх нь үг-утгын сан руу өнгийж тонгойх ташрамдаа машид сонин 8 “хоршоо үг”-ээр шинжиж хэрэглээний эргэн тойронд нь хэдэн санаа тайлбар хэлэхийг зорив. Энэ нь Та бидний эх хэл, бичгийн боловсрол, найруулах эрдэм ухаанд дусал нэмэр болох магадтай юм.

Яагаад гэвэл алив хүний бичих найруулах эрдэм ухаанд суралцаж, туршлага дадлага олж авахад “үгзүй”, “авиазүй”, “өгүүлбэрзүй”, “найруулгазүй”, “сэтгүүлзүй” г.м. онол, судалгааны ном зохиолоос гадна сайн зохиолчдын лабораториор аялж, баялаг сайхан үг хэллэгтэй, чамбай сайн хэл найруулгатай тийм урансайхны зохиол, орчуулга, эссэ, нийтлэл, судалгааны хялбаршуулсан ном зохиол унших нь илүү үр өгөөжтэй байдгийг амьдрал харуулсаар байна л даа. Өөрөөр хэлбэл, “Найруулгазүй”-гээр наад захын юмтай болъё гэвэл, “Нацагдорж”, “Равжаа”, “Инжаннаш”, “Дамдинсүрэн”, “Түдэв”, “Эрдэнэ”, “Нямсүрэн”, “Урианхай”, “Мэнд-Ооёо”, “Дан.Нямаа”, “Аюурзана”, “Өлзийтөгс”, “Огторгуйн цагаан гарди I, II” г.м.-ээр илүү их уншиж задалж, “туршлага” харж, мэдлэг бүтээх нь ач холбогдолтой гэсэн үг. Энэ бол “судалгаа, туршлагад суурилж байж маажин…” найруулах эрдэмд сурдгийг хэлж байна.

Нэрт зохиолчдынхоо бүтээл, үг-утгын сан руу орж, тусгайлан шинжилж, мэдээллийн сан бүрдүүлбэл, ёстой нөгөө Өвөрмонголын монгол судлаачдын хэлдэг, хийдгээр мэдээллийн сураг-занги, тооцоолсон судалгаатай болно гэсэн үг юм.

Нийгмийн хэлшинжлэл, соёл хэлшинжлэл, танихуйн хэлшинжлэл, компьютер хэлшинжлэл, хэрэглээний хэлшинжлэл, сэтгэц хэлшинжлэл, хэлний төрийн бодлого г.м.-ээр их ярьж, сэдэв, нэртомьёо, илтгэл төдий эсвэл зорилго, хөтөлбөрийн шинжтэй юм гаргахаас цааш олигтой хол явахгүй байгаа биш үү?! Наад захын баримт л гэхэд одоо болтол, их Нацагдоржийн бүх зохиолынх нь лабораторид орж, компьютер хэлшинжлэл, соёл хэлшинжлэл, танихуйн хэлшинжлэл, нийгмийн хэлшинжлэлийн аргаар үг-утгынх нь санг бүрдүүлсэнгүй, тусгайлан судалсангүй, тайлбар толь бичгийг нь хийсэнгүй явсаар, цаг хугацаа урсан одсоор…

Сод билигт зохиолч Нацагдорж, хичнээн мянган үгэнд зохиолуудаа бичив, хэр зэрэг баялаг үг ба хэлцийн сантай вэ, үгсийн аймгийн хэрэглээ нь ямар бол, дүрслэх дууриах үгсийг ямаршуухан баялаг хэрэглэв, харь үгийнх онцлог юу вэ, хуучин үг, нутгийн аялгууны үгсийг хэрэглэсэн үү, холбоос үг, аялга үг, сул үгийн онцлог нь, дагавар, нөхцөлийн давтамж нь ямар байна, түүний зохиолын өгүүлбэрийн тэгш хэмийн найруулга нь ямар вэ, “хоршоо холбоо үгс”-ийн ертөнц нь ямар байна вэ? гээд л мэдээллийн сан бүрдүүлбэл шинэ цонхоор Нацагдоржийг харж буй хэрэг юм.

Нацагдоржийн зохиолууд дахь “хоршоо үг”-ийн найруулга, үгээр урлах эрдмийг нь тандаж үзэхэд, нийтдээ 300 орчим янз бүр хоршоо үг, давтсан хоршоог хэрэглэжээ. Ялангуяа эсрэг утгат хоршоо, дүрслэх, дууриах үгийн хоршоо, дуу чимээний үгийн хоршоог оновчтой, уран яруу хэрэглэсэн талаараа гайхамшигтай, ёстой нэг “сул үгийн хивэг”-гүй найруулдаг зохиолч байсан нь харагддаг.

Монгол хэлний “хоршоо үг”, “хос нэрлэлт” гээч өвөрмөц нийлэмж нь ерөөсөө өгүүлбэрт, эх бичвэрт л орж, амьд хэл яриа, урансайхны найруулгад хэрэглэгдэхлээрээ л арга, билгийг илэрхийлдэг, “амь ордог”, өнгө үнэлэмж нь гялсхийдэг, утга нь сацардаг, тэгш хэмийн зохицолтой болгодог тийм жамтай юм. Нацагдорж, үүнийг сайн мэдэрсэн, эх хэлнийхээ хоршоо үгийн сангаас уудалж тунгааж хэрэглэдэг, уран дүрслэлийн “түүхий эд” болгож чадсан тийм авьяас билигтэн байсан. Тийм зохиолч л “Хөдөөгийн байдал шалдар булдар, цагийн улирал ороо бусгаа…”, “Зулын гэрэл бүрэг бараг, зөн билиг араг тараг…”, “Өндөр Дамбий өлбөлзөн сүлбэлзэн…”

…Хөнгөн шаламгай, хурдан түргэн нь цахилгаан дор тэнгэцэж,

Хүч шөрмөсний зангирах нь ёстой л монголын үр сад мөн.

Харваас, нүднээ чимэг болж, уйтгар гунигийг арилган,

Хад уул, мод цэцгийн сайхан хүнээр бүтсэн мэд санагдана. (“Холбоо шүлэг”, 1936) гэж дүрсэлж чадна л даа. Их Нацагдоржийн зохиолууддаа хэрэглэсэн “хачин сонин” хоршоогоос багцлаад жагсаагаад, хэдийг харангаа 8-ыг сонгон, найруулах эрдмийнх нь жишээ болгов. Үүнд: цог заль, өнчин балчир, бүрэг бараг, араг тараг, будан хүдэн, тавхийтэл тасхийтэл, ширдхиймээр хэрдхиймээр, чийг нойт, илбэ зүүд, гансрал гунсрал, нударган шударган, тасхийм ясхийм, эмгэг зэмгэг, гангар гунгар, заг жиг, чим чим (дуслах) жирэв журав, хоржигнон хуржигнан, хүр хүр, энхэл донхол, дутуу солиг, сэхийлцэн цахайлцан, пур пур, дорой дуугарах, доогуур харах, суйлдаг сугалдаг, дүрс фантаз… г.м.-ээр хөврүүлж болох юм.

1.”Цо заль”, “суу заль” гэдэг хоршоог Нацагдорж, Дамдинсүрэн хоёр л шинэ монголын уранзохиолд анх 1934 онд эхэлж хэрэглэжээ. Сонин юм шүү, энэ хоёр үгийг тэр хоёр их бичгийн хүн л галыг нь манаж, соёл хэрэглээ, найруулгын утга, хосолж багцрах чанарыг нь таньсан байдаг юм. Нацагдорж “Сэхээтэн” (1934) гэдэг шүлэгтээ:

Зоригт Монголын ач нар, түм түмэн үрс.

Золбоот хөвгүүд охид цог заль төгс… гэж хоршин дүрсэлсэн байхад,

Дамдинсүрэн “Буурал ижий”-дээ (1934):

…Алд хүрэхгүй биетэй

Атигар бага биетэй

Суу залиар сулхан

Сурсан эрдмээр дульхан… гэж хоршин хэлжээ. Нацагдорж нь “заль” гэдэг үгийг “цог”-той эелдүүлж, Дамдинсүрэн нь “суу”-тай бөөрлүүлж хоршсон ба хоёулаа машид зөв, зохицолтой болсон байдаг.

Ер, монгол хэлний “заль” гэдэг нэгж нь эерэг, сөрөг хоёр утгаар хэрэглэгддэг. Гэхдээ “заль” гэдэг үг нь “суу”, “цог”, “гал”, “дөл”, “ухаан”, “самбаа” г.м. тогтвортой, хүмүүн ба юмын “гоц чанар”-ыг заасан үгтэй эвцэлдэн багцрахад сая эерэг утга заадаг байна. Нацагдорж үүнийг билгийн нүдээр харж, тун оновчтой хэрэглэсэн байна. “Заль” хийгээд “залилах”-ын тухайд гэхлээр өөр утга руу орно. Ямар боловч уншигч-хэрэглэгч та “заль мэх”-ний “заль”; “гал цог”-ны “заль”; “туг дарцаг”-ийн “заль” гэх мэтээр бодит ба хийсвэр утгатай байдгийг анзаарахад зүгээр юм.

2.Нацагдоржийн зохиолд “…цагийн зүү заг жиг.”, “Хажуугийн хүний хөлс чим чим дусална.”, “Нимгэн цагаан цаасыг ярс ярс дэлгэн,…”, “…жирс жирс зурна.”, “Ертөнцийн манан пур пураар үүсэх.”, “Хайрын зул ноцон ноцон алдах”, “…өндөр уулыг цагаан цасан хучаад, өнөө цагийн хүйтэн тас няс хийж, орой дээр олон одон жирэв журав гилтгэнэнэ.” г.м. сонин сонин дүрслэх болон дуу чимээний хоршоо үгсийг ёстой нэг онож хэрэглэсэн байдаг. Ялангуяа “жирэв журав”, “жирэв жарав” гэдэг хоршоо Нацагдоржийн хэд хэдэн зохиолд тохиолдоно. Ер, тэгээд л бодоход, орой дээр од эрхэсийн гялалзах хийгээд, орчилт ертөнцийн байдал дүрийг зохиолчид их л сониноор ойлгож, метафор сэтгэлгээний талаасаа өөр өөрийнхөөрөө дүрсэлж иржээ. Тухайлбал, “Одод гялалзана.”, “Одод орчино.”, “Одод анивчина.”, “Одод жирэв журав хийнэ.” г.м.-ээр өөр өөрөөр дүрсэлж ирж. Харин Нацагдорж, орчилт ертөнцийн тэр байдлыг хүмүүний явдал, сэтгэлийн ертөнц, хасын өнгө чанартай нөхцөлдүүлэн “жирэв журав гилтгэнэнэ…” гэж хэлсэн нь давтагдашгүй, найруулгыг илүү дүрслэг сайхан болгосон.

3. “Соёлыг гайхав” (1930)-даа нэгэн гайхмаар сонин хоршоог бараг л анх түрүү хэрэглэсэн нь: …Арван гурван наснаас тавин зургаан насыг хүртэл Шарын гол ба Улаанбаатар хоёрын хооронд Дагвын өвсийг зөөж, Балдангийн түлээг тээсээр өдий хүрсэн тул зам дахь уул давааг андах үгүй, энхэл донхлыг ч эндэх үгүй, нүхнээс гарч хошгирох тарвагыг ч бараг танина…” гэдэгт буй “энхэл донхол” юм. Хангай, говь хосолсон уудам дэлгэр нутагтай, нүүдэлчний удамт зохиолч л энэхүү “энхэл донхол” хэмээх газар орны байр байцыг дүрслэх үгийг тэгэж сайхан онож хэрэглэсэн шиг санагддаг сан. Нацагдоржоос хойш “Өлгий нутгийн дуулал”-тай Тангадын Галсан гуай, ардын зохиолч арай л болоогүй, “Нацагдоржийн шагналтан” байхдаа энэ цагийн энхэл донхолтойхон “өгсүүр зам”-аар өгсөж уруудаж явахдаа “онхол цонхол” гэх хувилбараар нь:

Онхол цонхолгүй вандан ширээ говийн

Оорцог тоорцог толгод минь намайгаа өршөө!

Олонцог илээгээгүй дэгдээхий насандаа би чинь

Олон бор толгодоо уул гэж эндүүрч явлаа…

гэж бас нэг сайхан цэцтэй хэрэглэсэн байдаг юм. Энэ бол Нацагдоржоос дараагийн үе нь суралцсаны нэг сайхан жишээ! Ээ дээ, энэ “энхэл донхол”, “онхол цонхол” уу, мөн ч сонин дүрслэх хоршоо доо!

4. “Суйлдаг сугалдаг” бол ойролцоо ч юм шиг, төсөөрхүү ч юм шиг, утга ба авианы найруулга, зохицол нь тэр цаг үеийн луйварчдыг дүрслэн илэрхийлэхэд чухам л оносон хоршоо үг.

[…] Нэгэн өдөр луйварчин хүүгийн бие базаахгүй, хоолон дор дур үгүй, гэдэс нь өвдөөд, тун ч хэрхэхийг мэдэх үгүй байтал суйлдаг сугалдаг нар арга сүвэгчилсээр, эцэс дор эрүүлийг хамгаалах газраа хүргэж […] хэмээн Нацагдорж бичжээ. Энэ өгүүлбэрт “суйлдаг сугалдаг” гэсэн сөрөг үнэлэмжит хоршоог тэгш хэм үүсгэх, хэлбэр ижилсүүлэх, дүрийнхээ шинжийг илэрхийлэхэд гойд тохируулсан. Нацагдоржийн зохиолд л байгаа энэ хоршоо үг, хожмынхны зохиол бүтээлд төдий л давтагдаагүй юм. Үйлийн хоршоо үгийг хүншүүлж хэрэглэж болдгийг энэ хоршоо үг харуулдаг.

5. Дамдинсүрэнд “илбэ жилбэ” гэдэг хоршоо үг гардаг. Харин Нацагдоржид “илбэ зүүд” гэдэг ойролцоо ч юм шиг, эх сэдвийн ч юм шиг сонин хоршоо үг гарч байна. Арга, билгээр бүтсэн энэ хоршоогийн бүрэлдүүлбэр нь өвөрмөц юм. Монгол хэлний “зүүд” гэдэг үг нь “зүүд зэргэлээ”, “зүүд совин”, “зүүд нойр”, “зүүд зөн”, “зүүд мүүд” гэж хоршдог. Гэтэл Нацагдорж “Хэлхээгүй сувд”-даа:

[…] Өөрийн байшингийн доторх байдлыг урьд үзээгүй мэтээр эргүүлэн тойруулан харж, их л зэвүүнээр ажиглаад, даруй жигтэй болж, нэгэн зэрэг санаа алдан, тоорцгоо авч ширээн дээр тавиад, нэгэн янжуурыг ноцоон шившиж, орон дээрээ бүхлээрээ хэвтэн, элдвийг бодох бөгөөд үүний дотор Сумьяа хэмээх нэгэн үсэг эргэлдэн, илбэ зүүд мэтээр толгойг нь эргүүлнэ […] гэж бичсэн билээ. Энд хоёр их л сонин үг ба хоршоо байгаа юм. Нэг нь “Сумьяа хэмээх нэгэн үсэг” гэдэг зүйл, нөгөө нь “илбэ зүүд” гэдэг хоршоо үг. Бичиг зохиолын уламжлалт найруулгад хүний нэр ус, тэмдэг чанар, дүр төрх тэргүүтэнг “үсэг” гэж ярьж бичиж тэмдэглэдэг байсан нь сонин ул мөр юм. Тиймээс ч монгол хэлэнд нөгөө хүнээ танихгүй, санахгүй, нэр төдий байхыг “Тэр хүнийг ч ёстой үсэг гадарлахгүй юм даа.” “Таныг ч ёстой үсэг хальтлахгүй байна даа” г.м.-ээр хэлэлцдэг заншилтай байлаа. Одоо энэ хэлц монгол хэлний үгийн санд гал манан үлджээ.

6. Нацагдоржийн “Үүрийн жавар, уурын чимээ” (1931)-д: “дутуу солиг” гэдэг бас нэгэн өвөрмөц хоршоо үг байдаг. Энэ нь ярианы хэлний шинжтэй хоршоо юм.

[…] Хуучны монголын цагаан сарын аравдаар нэгэн сайхан цэлмэг өдөр өө. Хэдэн хөгшин, хотын дотор, үдийн наран дор нуруугаа ээж, бөөмнөрөн сууж, Хандын цай халааж, цутан хийхийг хүлээн, гайхсан үгсээ дутуу солиг ярилцана […] гэсэн өгүүлбэрт “дутуу солиг” гэдэг сонин хоршоог хэрэглэжээ. Гэхдээ энэ нь “солиг” биш, “солог” байж магад. Анх эхийг монгол бичгээс кириллжин монголоор буулгахад сайн нягтлаагүй байж болох талтай. “Дутуу солог ярилцана” гэвэл нэг их ултай эрчтэй бус, онцгой баттай бус, сул зөөлөн, бувтнан гүвтнэн, хагас хугас ярилцана гэсэн утга илэрхийлнэ. Цайссан хэдэн хөгшний царай байдалд нь энэ “дутуу солог” гэдэг хоршоо үг тун сайхан тохирч таарсан байдаг.

7. Хүний дүр төрх, сайхан нь байгалийнхаар бүтсэн мэт, байгалийн сүр хүчин, дүр төрх нь хүний дүр зургийг илэрхийлэх мэт байдаг бөгөөд хүн, байгаль хоёрыг хүйн холбоотой гэлцдэг. Үүнийг илэрхийлэх урансайхан жишээ бол “уул мэт өвгөд” “өвгөд мэт уул”, “хархираа хүрхрээ” шиг хөөмэйн аялгуу…”, “далай ээж”, “ээж шиг далай” гээд л зөндөө олон. Их Нацагдорж зохиол бүтээлдээ нэг л өгүүлбэрт тийм олон хоршоо үгээр ийм сонин зураглалаар хүн-байгалийн харьцааг илэрхийлэн дүрсэлсэн нь ёстой гайхмаар бахадмаар болсон байдаг нь:

[…] Орчин тойрон зэрэглэсэн уулс бэрх өндөр, сэрвэн хад сэхийлцэн сахайлцан, сүр жавхлан хэтэрхий, ой шугуй, нягт зузаан, усан булаг хоржгинон хуржгинан урсана. Хавцал хаднаас гарах хархираа хүрхрээ цөмөөрөө Идэр голд цутгах бөгөөд түүний цэнхэр уснаас уухуй дор дотор сэнгэнэн сэргэнэ […](“Үзэгдээгүй юм”, 1933) гэсэн өгүүлбэрт тов тодорхой харагдаж байна. Ер, монгол хэлний хоршоо үг ямар их гайхамшигтай, дүрслэг, өгүүлбэрийн өнгийг засаж, утгыг гүнзгийрүүлэн, найруулгыг тэгшитгэдгийг гагц энэ өгүүлбэр хийгээд “сэхийлцэн сахайлцан” “хоржгинон хуржгинан” гэдэг хоршоо үгс ноттой харуулж байгаа юм. Тэгэхлээр манай Нацагдорж, “хоршоо үг”-ийг уран дүрслэлд хэрэглэх талаараа том туршлага байсан байна.

8. Нацагдоржийн хэдэн зохиолд “Харах нүдний хар, цагаан нь хослоод…” гэсэн эсрэг хоршоотой өгүүлбэр давтагдаад л байдаг юм. Энэ өгүүлбэрийн утга санаатай шууд нөхцөлдөн үүссэн нэгэн хачин давтан хоршоо бол “анин харан, харан анин…” гэдэг арга, билгийг гойд сайхан илэрхийлсэн үйлийн хоршоо үг болно.

Нацагдоржийн “Хэлхээгүй сувд” (1934) туужид: […] Гэтэл боодолтой юм нь дотроос хөдөлж, нялх хүүхдийн уйлах дуун гарахлаар түүнийг зүүн, баруун гар дээрээ ээлжлэн тавьж, нүүрээ нийлүүлэн аргадаж ядаад, эцэс дор хөхөө гарган хөхүүлэн, чичирсэн хоолойгоор бүүвэйлэх бөгөөд хүүхэд гэдрэг унтмагц хөхөө авч, оронд нь хонины сүүлний хэсэг өөхийг хийгээд, нүүрий нь мөн таглаж, нүдээ анин харан, харан анин юм бодож баахан суугаад, […] гэсэн өгүүлбэрт хүрдэнд хүүхдээ тавих гэж буй эхийн хайрын зүрх нь зогсон алдан байгааг, хөөрхий эхийн гар нь хэлхээгүй сувдаас салан ядан, ядан салан байгааг эх хүний нүдний байдал төрхөд шингээн, “…анин харан, харан анин юм бодож…,” гэсэн нь хэний ч хэлж бичээгүй хоршоо-давтсан үгээр дүрсэлсэн нь Нацагдоржоос, “хоршоо”-гийн найруулгад тун мэдрэмжтэй, анхааралтай ханддаг байсныг харуулж байна.

Ийнхүү Нацагдоржийг 8 “хоршоо”-гоор нь шинжихүй дор ийм нэгэн зураг харагдаж, тийм сонин талстууд гилтгэнэж байна. Шинэ цагийн их зохиолчийн авьяас билгийн далай нь ёстой л нэг халгин цалгин явж. Монгол хэлний хоршоо үгийн сан хөмрөг ч эрдэнэсээр дүүрэн байж. Гагцхүү түүнээс сувд тана шүүрдэнгээ хэлбэр ба утгаар найруулан зохист сайхан ярих, бичих нь эх хэлээ тээгчээс, хэлний соёлоос шалтгаалдаг болох нь харагдаж байна.

Алмааз буюу очир эрдэнийг засаж, талст гаргах тусам улам үзэсгэлэнтэй, улам тансаг харагдаж гялалздаг гэдэг. Өгүүлбэрийн найруулгад хоршоо үгийг зохист сайхнаар шигтгэн хэрэглэж чадваас түүний утга, үнэлэмж, өнгө аяс нь зохилдож, алмааз эрдэнэ лугаа адил гялалзанхан байдгийг Нацагдоржийн зохиолын хэл найруулга, “8+бусад хоршоо”-гийн баримт бэлхнээ харуулж байна.