түүхт жил билээ.
Энэ түүхт ойд зориулж Монголын ард түмний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын бэлэг тэмдэг болсон “Соёмбо” тэмдгийн талаар ҮТА-ын сан хөмрөгт хадгалагдаж буй нэгэн сонирхолтой баримтыг та бүхэнд толилуулъя. Энэхүү баримтыг нэрт эрдэмтэн зохиолч, бичгийн их хүн, гүүш Б.Ринчин 1948 онд бичиж үлдээснийг монгол бичгээс анх байгаа эхээр нь хөрвүүлэн хүргэж байна.

Монголын түүхийг үзвээс, улсаа харийн дайснаас хамгаалан тэмцэж явсан шударга журамт баатар эрчүүд, эртнээс нааш туг далбаан дээрээ бидний эдүгээгийн Соёмбо гэдэг тэмдгийг хэрэглэсээр ирсний баримт буй, үүнийг үзвээс Монголчууд энэхүү Соёмбо хэмээх тэмдгийг эрх чөлөө тусгаар тогтносон байдлын бэлэг тэмдэг болсон эрхэм үсэг хэмээсээр ирсэн нь лавтай. 17 дугаар зууны үеэс Монголыг эрхэндээ оруулах гэж давшилж байсан Манж нар мөн тэдэнд тусалж байсан Түвдийн шар шашины далай лам Банчин богдыг эсэргүүцэж явсан Монголын чин зоригт эх оронч баатар эр Цогт тайж 1634 оны орчим 4 түмэн цэрэг дагуулж шарын шашины толгой лам нарыг байлдахаар явахдаа Соёмбо тэмдэгтэй тугийг хэрэглэж явсан гэж эдүгээ Амдоо Хөх нуурын нутагт буй түүний цэргийн үр угсаа, мөн Өөлдийн гүүш хааны цэргийн үр угсааны хүмүүс хэлэлцдэгийг тэр зүг явсан олон жуулчид сонсон тэмдэглэсэн зүйл буй.
Мөн 20 дугаар зууны эхээр Хятадын хар цэрэгтэй Монголын тусгаар тогтнолын төлөө байлдахаар явсан ардын Хатанбаатар Магсаржав мөнхүү Соёмбо тэмдгийг туг дээрээ хэрэглэж явжээ. Үүнийг үзвээс Хатанбаатар Магсаржав, Соёмбо тэмдгийн утга учрыг сайн мэдэх байсан бөгөөд Монголын тусгаар тогтнохын төлөө, улсынхаа төлөө зүтгэсэн хүмүүс цөм энэ тэмдгийн дор тэмцсээр ирсэн уламжлалыг мөн мэдэх байсан нь дамжиггүй.
Автономийн үед энэхүү тэмдгийг туг далбаа, тамга тэмдэгтээ хэрэглэж явсан нь бас л Манж-Хятадын дарлагдлаас ангижирч өөртөө засах бүрэн эрхтэй тусгаар тогтносон улс болохыг бэлэгдсэн хэрэг.
Тэр үе дор маш эрхэм болгож байсан дөрвөн хүчтэн гэдэг луу, арслан, барс, гарьдын аль нэгийг ч туг далбаа, тамга тэмдэгтээ эс хэрэглэснийг үзвээс сүр хүчийг бадруулах хэмээсэн утга бүхий эдгээр тэмдгээс Соёмбыг илүү эрхэм болгосон нь мөн л Монголын тусгаар тогтносон байдлын бэлэг тэмдэг болсон эрхэм зүйл мөн хэмээн үзсэн нь илэрхий хэрэг.
1921 оны цагаагчин тахиа жилд Монголын ард түмний эрх чөлөөний төлөө тэмцсэн Сүхбаатар, Чойбалсангийн ардын журамт цэрэг, гэмин-барон унгерний зэрэг гадаадын түрэмгийлэгчидтэй тэмцэхдээ мөнхүү Монголын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын тэмдэг болсон Соёмботой тугийн доор байлдан явж ардын хувьсгалыг мандуулсан билээ.
Энэ бүгдийг үзвээс Соёмбо тэмдэг бол, Монголын түүхэнд манай ард түмний эрх чөлөөний төлөө гадаадын дайсантай тэмцэж байсан удаа бүхийд нь Монголын тусгаар тогтнохын бэлэг тэмдэг болсоор иржээ.
Соёмбо тэмдгийн утгыг Монголын түүх, зан суртахуун, утга зохиол, ёс уламжлалын үүднээс тайлбарлаваас:
Соёмбын хамгийн дээр нь нар, сар, гал 3-ын дүрс тэмдэг буй, түүний наран саран хоёр нь, Монгол улс хэмээсэн утгатай тэмдэг мөн, Дээр үеэс 2000 жилийн өмнө, Монголчууд, Хятад лугаа харилцахуй дор өөрсдийн биеийг нар, сар гаралтай хэмээж байсан учир өөрийн улсыг наран, саранаар дүрслэн тэмдэглэдэг байжээ. Энэхүү Соёмбо дор наран сараны дээр галыг 3 үзүүртэй дөлөөр дүрсэлсэн нь эртний Монголчууд галыг маш эрхэм болгож хүмүүний охин удам залгамжлахын тэмдэг хэмээн гал голомт гэж хэлэлцдэг байсан бөгөөд уул галын дүрс нь 3 үзүүртэй байдаг нь Монгол улсын гал голомтыг өнгөрсөн, эдүгээ, ирээдүй 3 цагт буюу үүрд бадран мандаж байх хэмээсэн утгатай тэмдэг болой.
Соёмбын доторхи гурвалжин дүрс бол Монголын эртний утга зохиол, ёс суртахуун дор үзвээс эрт цагт дайсны өөдөөс хэрэглэх жад сумны хэлбэрийг дүрсэлсэн бөгөөд дайсныг дарах хэмээсэн утгатай тэмдэг мөн. Үүнд дээр доороо 2 хэсэг байдаг нь Монголын хүмүүн бүхэн их бага, эр эм үгүй цөм нэгэн сэтгэлээр Монголын тусгаар тогтонин мандахын, дайсныг хаанаас ч гарч ирснийг даран сөнөөхийн тэмдэг болгосон нь болой.
Соёмбын доторхи хөндлөн шулуун өнцөгтэй 2 хэсэг дөрвөлжин дүрс бол Монголын хүмүүн ард, их бага, дээр доор үгүй цөм, улсынхаа төлөө шулуун шударгаар хүчээн өгөх хэрэгтэй хэмээсэн тэмдэг болно. Өнцөгтэй болгосон нь бөөрөнхийн эсэргүү болгож хүмүүн бүхэн улсынхаа төлөө эрс шударгаар өнцөгтэй шулуунаар зүтгэх хэмээсэн санаа.
Соёмбын гол дор бие биеэ дагаж наран буруу эргэсэн 2 загасны дүрс буй нь загасыг эртний Монголчууд нүд аньдаг үгүй амьтан хэмээн маш сонор соргогийг дүрслэхүй дор хэрэглэдэг байжээ. Үүнд 2 загасыг зурсан нь арга бэлэг буюу эр, эм хэмээсэн утгатай бөгөөд наран буруу эргэсэн нь улсынхаа төлөө дээр доор эр, эм үгүй цөм нэгэн сэтгэлээр дайсны эсэргүү, нүд цавчилгүй сэрэмжилж бай хэмээсэн санаа.
Соёмбын хоёр хажуу босоо дөрвөлжин нь хэрмийг дүрсэлсэн бөгөөд төрийн төлөө хүмүүн ард дээр доор, эр эм үгүй нэгэн сэтгэлээр эв нэгтэй болбоос Монгол улс, төмөр хүрээ мэт бат болно хэмээсэн санаа.
Соёмбо үсгийн дотор байсан эдгээр тэмдгийн утгыг дүгнэвээс Монгол улсын үүрд эрх чөлөөтэй тусгаар тогтнохын бэлэг тэмдэг даруй мөний тул ийнхүү улсынхаа төлөө тэмцэж байсан Монголын шилдэг сайчуул энэхүү тэмдгийг хэрэглэж явсан нь арга үгүй зөв байжээ.
Соёмбо тэмдгийн доор, Бадамлянхуа цэцгийг Монгол улс 1924 онд Бүгд Найрамдах засгийг байгуулж үндсэн хуулийг баталж улсын сүлд тэмдгийг тогтоох дор нэмсэн билээ. Түүний утга нь Бадамлянхуа цэцэг бол, усны ёроолын хар шавар дотроос ургадаг боловч түүний ариун цагаан цэцэгт хир буртаг нь огт халддаг үгүйн адил Монгол улсын төлөө зүтгэгч хүмүүн бүхний сэтгэлд амин хувийн ашиг завшааныг эрэхийн хир буртаг үл халдах болтугай хэмээсэн санаа болно.
Энэхүү Соёмбыг лам нар шашины талаар тайлбарлах гэж оролдсоны шалтгаан нь Монголын ард түмний эртнээс нааш эрх чөлөөний төлөө тэмцэхдээ маш эрхэм болгосоор ирсэн эрх чөлөөний тэмдгийг нь Манзуширийн хувилгаан гэж мандуулж байсан Манжийн хаанд харшгүй болгохын санаагаар 5 махбодийн өнгөөр ялган тэмдэглэж өөрийн ашиг тусын үүднээс тайлбарласан нь 5 хошуу тэмдгийг мөн шашины ёсоор эрхэм болгож тайлбарладгийн нэгэн адил бөгөөд Өндөр гэгээн энэхүү Соёмбо үсгийг зохиов гэж хэлэлцдэг домог үгийг тайлбарлаваас Манж нар, Өндөр гэгээний үеэс Монголыг эрхэндээ оруулж улс төрийн аливаа хэрэгт Манж хэл бичгийг албаар хэрэглүүлэх болгосон, үүнд Өндөр гэгээн, битүүгээр эсэргүүцэхдээ эртний үеэс уламжилж ирсэн бираа буюу Монгол улс мандтугай хэмээх ном судрын эхэнд талбидаг байсан тэмдгээс сэдэв авч Соёмбо тэмдгийг мөн бирагаа болгоод түүний байдал дор тохируулан үсэг зохиосоноо Соёмбо үсэг гэж нэрлээд тамга тэмдэг, ерөөлтэй бэлэгтэй ном зохиолыг энэ үсгээр бичүүлж байсан нь битүүгээр Монголын тусгаар тогтнохын үсэг хэмээсэн утга бүхий тул тэр заншил Автономийн үе хүртэл уламжлан ирж Хятадаас салмагц улсын тамга тэмдэг илэрхийлэлийн үсэгт Соёмбо үсгийг хэрэглэсэн нь Монгол улс тусгаар тогтнохын санааг бас илэрхийлж байсан хэрэг болно.

Б.Эринчэн /Б.Ринчин/
хэмээн бичиж үлдээснийг монгол бичгээс кирилл үсэгт хөрвүүлсэн
ҮТА-ын Түүхийн баримтын төвийн
ахлах архивч Ц.Эрдэнэчимэг

“СОЁМБО” тэмдэг бол Монголын эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын бэлэг тэмдэг мөн
Tweet
Bolod.mn