холбогдогчдыг ял хэлэлцэхээр сүмийг захирч сахисан ба харалцсан албаны  хүмүүсийг зарлан аваачиж нягтлан байцаасан байна.   Дээрх хэрэгт холбогдуулан  олон хүнийг байцаан шалгаж шууд ба дам хариуцсан хүмүүсийг магадлан  тодруулжээ. Үүнд:
-Донир лам Лувсанцэрэн нягт  мэдүүлэхдээ: 
Дээд ордоны сойвон, оточ, донир, бараа бологч, тахилчийн² зэрэг олон албаны хүн нар болбоос өөр өөрийн сахин харалцваас зохих олон орд өргөө лаврин сүмийг өдөр шөнө ээлжлэн сахиж харалцах бөлгөө.
Ноднин жил өвлийн дундад сарын шинийн зургааны шөнө³ миний бие Дээд ордоны газраа харалцан сахих ээлж тохиолдож бараалан сууж атал, мөн шөнийн хулгана цагт төвийн шар хотны дотор зүүн лаврингийн пийшингийн  яндан зүгээс онц их утаа гарав хэмээн гадна явсан хаалгач Базар мэдээлэн орж ирснээр тэрхүү лавринг харалцваас зохих шадар сангийн нярав Жамбал нарын хамтаар яаран очиж мөнхүү лаврингийн пийшингийн яндангаас гал үүсвэрлэн гарч бүхий учирыг мэдсэн сацуу зохих газруудад мэдээлэн харъяат ихэс сайд, ноёд, лам нар, түшмэл, цэрэг, орос иргэнд хүртэл дараа дараагаар хуралдан ирж хүчин хавсран галыг сөнөөх аргыг хэрэглэн нэгэнтэйгүүр олон сүм орд өргөөний доторхи бурхан ном,  хааны тамга, өргөмжлөлийн зэрэг эрхэмхэн зүйлүүдийг хүчлэн зайлуулан авсан боловч уг гал үүсгэсэн лаврин зэрэг хэд хэдэн модон сүм, дуган байшингийн залгалдаа өрөгджээ. Учир иймд дээд ордоны донир болбоос ордоны доод албаны хүн нарыг эрхэлж захирах тушаал бүхий нь тул өчүүхэн хүн эрхлэн захирах ээлж тохиолдож байцаахыг алдагдсан буруу ялыг дуртайяа хүлээсүгэй хэмээн мэдүүлжээ.

Шадар сангийн нярав Жамбал шадарын мэдүүлэх нь: Ноднин жил өвлийн дунд сарын шинийн зургааны шөнө шадар санг сахин харгалзах суудлын ээлж тохиолдож дараалан сууж атал мөн шөнийн хулгана цагт Төвийн шар хотны доторхи шадар сангийн нярав Жамбал миний харалцваас зохих зүүн лаврингийн пийшингийн яндан зүгээс онц их утаа гарав хэмээхийг сонсоод төд яаран очиж тэрхүү лаврингийн пийшингийн яндан хүрэлцсэн модон дээврийн завсраас гал үүсвэрлэн утаа гарч бүхийг мэдэлцэн ордоны доторхи олон албаны хүн нар бүгдээр ус цас хаялан сөнөөхийг хичээж нэгэнтэйгүүр сойвон, донир нараас зохих газраа мэдээлэн Нийслэл Хүрээний Хамба номун хан, Эрдэнэ шанзудба олон сайд, ноёд, лам нар, түшмэл цэрэг, орос иргэнд хүртэл дараа дараагаар хуралдан ирж галыг сөнөөх аргыг хэрэглэх лүгээ уг лаврингийн дотор агуулсан эзний навс⁴ зэрэг элдэв чухал хэрэглэхүүн  зүйлийг гүйцэтлэн  зайлуулан авсан, хараахан уг лаврин ойр агч хэд хэдэн модон сүм дуган байшингийн залгалдаагаар гал өрөгдсөний доторхи анх гал үүсгэсэн лаврин болбоос Богд эзэн залардаг орон бөгөөд дулаан байлгахын эрхээр өдөр бүр гал түлдэг пийшинтэй газар болох бөгөөд мөнхүү пийшингийн яндан хүрэлцсэн модон дээврээс өөрсдөө гал үүсгэснээс өөр учир үгүй боловч өчүүхэн боолын харалцваас зохих орон энэ мэт галд өрөгдсөний тулд айн эмээж барахгүй олох ялыг дуртайяа хүлээсүгэй хэмээн мэдүүлнэ.
Хянаваас, донир лам Нягт, нярав Жамбал шадар нарын мэдүүлсэн байдал дүрс цөм үнэнхүүгийн тулд үүнийг олдвоос, Бүгд Ерөнхийлөн Захирах Яамнаа өргөн мэдүүлээд тогтоон шийтгэж заан тушаахыг гуйсугай хэмээн өргөн мэдүүлжээ.

Үүнд, шавь боолчууд энэ зүйлийн лаврин сүм галд  өргөгдсөн хэргийг хянан байцааваас, донир лам Лувсанцэрэн, нягт нярав Жамбал шадар нарын эрхлэн захирч сахин харалцсан цагт үүссэн хэрэг хэмээвч Эзэн хааны тамга, өргөмжлөл ба төрийн орд навс зэрэг элдэв эрхэм чухал зүйлийг хүчлэн зайлуулан авсан ба өдөр бүр гал түлдэг пийшингийн газраас өөрсдөө гал үүссэнээс өөр учир үгүй болохыг харъяат газраас хараахан мэдүүлсэн нь, Шүүх цаазын бичгийн гал алдагдсан ба Монгол цаазын бичгийн түймрийг эс болгоомжилсон хэрэгт үлгэрлэн унагаж үл болох боловч энэ хэргийн донир лам Лувсанцэрэн, нягт нярав Жамбал шадар нар даруй эрхлэн сахиж байцаах захирахыг алдагдсан хуульд холбогдсоны тулд харъяат хоёр ламыг түшмэл вайлан байцаан захирсан пүнлүү бүхий түшмэлийн хууль ёсоор нэгэн жилийн пүнлүү хасах ялд үлгэрлэн оноож хошоод есөн мал торгосугай.

Жич, Хамба номун хан, дэд хамба, Эрдэнэ шанзудба, да лам нар болбоос цөм Нийслэл Хүрээний хэргийг тэргүүлэн шийтгэх тушаал боловч Хамба номун хан хутагт, дэд хамба хутагт нар болбоос гагцхүү ном хурлын хэргийг зориуд эрхлэх тушаал тул ял хэлэлцэхийг хэлтрүүлсүгэй.
Эрдэнэ шанзудба, да лам нар тушаалын хувь ял хэлэлцэхэд Эрдэнэ шанзудба ба да лам Цэрэндэндэв нар Шашин төрд туслах сайд, эрхэлж зөвлөх сайдын тушаал бүхий нь бас ч тэр тухайд Нийслэлийн газраа хэрэг тэргүүлэн шийтгэсэн олон яамны тэргүүн ба тамга хамаарсан сайдууд мөн байцаахыг алдагдсан тул хамтаар ял гуйваас зохих нь энэ завсар Гадаад яамны тэргүүн сайд чин ван Ханддорж, Цэргийн яамны тэргүүн сайд жүн ван Гомбосүрэн, Нийслэл Хүрээний да лам, Гадаад яамны дэд сайд, гүн лам Равдан нар нэгэнт бие өнгөрсөн тул одоо буй бөгөөд тухайд хэрэг эрхлэн шийтгэсэн шавь боол На⁵ , Да⁶ , Лу⁷ , На⁸ , Ба⁹ , Цэ¹⁰ нар байцаахыг алдсан ялыг дуртайяа хүлээх учираа тодорхойлон гаргаж Дээрээс таслан тогтоосугай.

Шавь боолчууд ийнхүү мунхагдан санаж хууль иш татаж ял хэлэлцсэн нь нийлэлцэх ба үл нийлэлцэх явдлыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад гуйх нь Богд эзэн гэгээнээр толилж заалхийлэн сургах ажааму. Үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.
Зарлигийг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү сарын хорин таванд¹¹ хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон
Зарлиг, Намнансүрэн нарыг тус тус нэгэн жилийн засгийн пүнлүү хасч, бусдыг гуйсан ёсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж хянаваас, эл тухайн сайдуудад угаас пүнлүүгүй нь буй ба бас ч энэ нь албаны ял болох тул нэмсэн зэрэг, тэмдэглэсэн зэргийг гаргуулбаас болох эсэхийг хараахан тулгуурлан чадахгүй учир энэ он гурван сарын шинийн есөнд¹² дахин айлтгасан нь, хэргийн учир пүнлүү  хасах ялд, хуучин хуулийн ёсоор нэмсэн, тэмдэглэсэн зэрэг гаргуулах¹³ ба ес торгож шийтгэн дуусгаваас болох, үл болох явдлыг хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгаад Богд эзэн гэгээнээр толилохыг гуйх, учир энэ он хоёр сарын хорин дөрвөнд¹⁴ шавь боол На нар төвийн шар орд галд өртөгдсөн учир тухайд сахиж харалцсан ба захирах сахих тушаалд байцаахыг алдсан шавь боол На нарын зэрэг шавь боолчуудад заримд нь хууль хэргийг ёсоор ял оноож, заримд нь Зарлигаар ял тогтоохыг гуйн хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгасанд мөнхүү сарын хорин таванд¹⁵

хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон
Зарлиг, Намнансүрэн нарыг тус тус нэгэн жилийн засгийн пүнлүүг хас, бусдыг хэлэлцсэн ёсоор болгогтун хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж шавь боол На, На, Ма мэхийж хянаваас, урьд их бага олон түшмэлд туслан барьсан учир нэмсэн, тэмдэглэсэн зэрэг дахин шагнан олгуулахад хожим хэргийн учир ял олбоос ялд гаргуулах явдлыг хянан хэлэлцэж айлтгаад Зарлиг ёсоор болгон явуулсан ба бас ч хуучин хуульд албаны ял болбоос нэмсэн зэрэг, тэмдэглэсэн зэргийг гаргуул хэмээсэн зүйл буйн дээр эл хэргийн учир пүнлүү хасах ялд холбогдсон На миний зэрэг шавь боолчуудад заримд нь нэмсэн зэрэг, тэмдэглэсэн зэрэг буй заримд нь пүнлүү буй боловч нэмсэн зэрэг, тэмдэглэсэн зэрэг үгүй ба угаас хэргэмийн пүнлүүгүй нь буй тул, энэ зүйл хэргийг цөм урьд айлтгаад тогтоосон ба эдүгээ дагаж шийтгэж бүхий хуучин хуулийг журамлан нэмсэн зэрэг, тэмдэглэсэн зэргийг гаргуулах ба  пүнлүүг хасаж ес торгох зэргээр ялган салгаж шийтгэн явуулбаас болох ба үл болох явдлыг Зарлигаар заалхийлэн тогтоохыг гуйж хичээнгүйлэн нугалбар бичиж айлтгав. Богд эзэн гэгээнээр толилж заалхийлэн сургаж дагаж явуулах ажааму. Үүний тул хичээнгүйлэн айлтгав.

Зарлиг гуймуй хэмээн айлтгасанд мөнхүү өдөр хүлээн авсан уг нугалбарт улаан бийрээр цохсон
Зарлиг, Энэхүү шийтгэл болбоос ордонд холбогдсон бөгөөд учир хүнд тул гаргуулахгүй пүнлүү бүхийг пүнлүү хасч, пүнлүү үгүйг мал шийтгэсүгэй хэмээснийг хичээнгүйлэн дагаж хянан байцааваас, энэ хэргийн доторхи Сангийн яамны тамгыг хамаарсан дэд сайд шадар лам Лувсанбалдан, Шашин төрд туслах сайдад эрхэлж зөвлөх сайд нягт билэгт да лам Цэрэндэндэв нар угаас хасах пүнлүүгүй  болох тул, хууль ёсоор тус тус хошоод есөн мал торгож, Бүгд ерөнхийлөн захирах сайд Сайн ноён хан На, Дотоод яамны тэргүүн сайд билэг, нансу гүн лам Да, Шүүх таслах яамны тэргүүн сайд Эрдэнэ жүн ван На, Шашин төрд туслах сайд Эрдэнэ шанзудба чин ван лам Ба энэ тухайд уг жүн ван ламын хэргэмийг хараахан шилжүүлэн огцорсонгүй тул эд нарыг цөм нижгээд жилийн засгийн пүнлүүг хэвээр хасч шийтгэн дуусгаваас зохих, үүнийг Нийслэл Хүрээний Хамба номун хан, Эрдэнэ шанзудба нарт тушаан явуулаад хүрмэгц удаа дараа айлтгасан хэрэг, буулгасан Зарлигийг хянан үзэж хичээнгүйлэн дагаж шийтгүүлэхээр харъяат нэр бүхий донир, нярав лам нарт уламжлан тушааж торгосон ял малын үнэд тоогоор мөнгийг таацуулан гаргуулж нэн даруй манай яамнаа өргөн хүргэж ирүүлсүгэй.
Үүнийг басхүү Дотоод, Сан, Шүүх гурван яам, Шашин төрд туслах сайдуудад тус бүр хуваан явуулаад хүрмэгц нэгэн адил хянан үзэж өөр өөрийн харъяат яамны сайдуудын пүнлүү хассан ба есөн торгосон хэрэг зүйлийг бүрнээ хичээнгүйлэн дагаж шийтгүүлэн бас ч торгосон ял малын үнийн мөнгийг даруй хүргүүлэн ирүүлж нэгэнтэйгүүр Сангийн яам эдгээр хассан пүнлүүний мөнгийг тавин олгох тухайд тайлан хасах зэргийг цөм хэргийн ёсоор гүйцэтгэн шийтгүүлсүгэй. Ийнхүү учирыг Гадаад, Цэрэг хоёр яам, дөрвөн аймгийн чуулганы дарга нарт нэгэн адил явуулаад байцаан үзүүлсүгэй. Үүний тул илгээв.  Олноо өргөгдсөний тавдугаар он гурван сарын хорин есөн”  хэмээн харилцсан  баримт байна.  

Дээрх баримтаас үзэхэд аливаа ажлын хариуцлагыг тогтсон жишгээр шууд хариуцсан ажилтанд шийтгэл ноогдуулсаны  зэрэгцээ мөн харьяа яамдын сайд нарын цалин  пүнлүүг хасан шийтгэсэн ажээ.

¹ Лаврин нь хүндтэй лам, хутагт, хувилгаадын суух орон байрыг нэрлэх түвэд үг. Энд Богд хаантаны суудаг Лавринг өгүүлжээ.
² Эдгээр нь Богд хаантанд үйлчилдэг тусгай орон тооны хүмүүс болно. Үүнд, сойвон нь аливаа хэргийг лавлах, айлтгахаар хариу гаргаж өгөх тушаал, оточ нь эмч, донир нь Богд хаантаны ламын алтан тамгыг сахиж, ордон өргөөг тэргүүлэн мэдэх тушаал, бараа бологч нь хол,  ойр дагаж явах тушаал, тахилч нь бурхан шүтээн, ном судрыг эрхлэгчийн тушаал болно.
³ Аргын тооллын  1914.12.22

⁴ Мяндаг тушаалтай  лам  нарын хувцасны хүндэтгэлийн нэр

⁵ Бүгд Ерөнхийлөн Захирах Яамны тэргүүн сайд, Түмэнхэн сайн ноён хан Т.Намнасүрэн

⁶ Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яамны тэргүүн сайд,  да лам Дашжав
⁷ Сангийн Хамаг Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яамны тамгыг хамаарсан дэд сайд, шадар лам Лувсанбалдан
⁸ Шүүх Таслах Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч Яамны тэргүүн сайд, Эрдэнэ засаг төрийн жүн ван М.Намсрай
⁹ Шашин төрд туслах сайд, Эрдэнэ шанзудба чин ван лам Бадамдорж
¹⁰ Шашин төрд туслах сайдад эрхэлж зөвлөх сайд, нягт билэгт да лам Цэрэндэндэв
¹¹ Аргын тооллын  1915.04.09
¹² Аргын тооллын  1915.04.23
¹³ Энэ бол зэрэг жинс дэвшихэд үл хүрэх бага зэргийн гавъяанд олгодог шагнал.  Түгээмэл-Элбэгтийн 6-р  онд (1856) Хааны Зарлигаар нэмсэн, тэмдэглэсэн зэрэг, гүнгийн зэрэг, тайж нарын зэргийг мөнгө ба морь, тэмээгээр худалдан авахыг тогтоосон байна. Монголын хан, ван, бэйл, бэйс, гүнгүүд 100-2000 лан мөнгө буюу 25-300 морь тэмээ тусалбал, нэг нэмсэн зэргээс 5 тэмдэглэсэн зэрэг олгох, засаг тэргүүн зэрэг тайж, сул тайж нар 50-1000 лан мөнгө буюу 8-100 морь тэмээ тусалбал нэг нэмсэн зэргээс 5 тэмдэглэсэн зэрэг олгуулахаар тогтжээ.Үүнээс хойш Монголын ноёд түшмэд их хэмжээний мөнгө хөрөнгөөр нэмсэн, тэмдэглэсэн зэрэг худалдаж авах болсон байна. Хэрвээ тэмдэглэсэн зэрэг олширвол, дөрвөн тэмдэглэсэн зэргийг нэг нэмсэн зэргээр солино. Ял халдсан үед нэмсэн, тэмдэглэсэн зэргийг нь хасаж, ялнаас хэлтрүүлэх журам байв.
¹⁴ Аргын тооллын  1915.04.08
¹⁵ Аргын тооллын  1915.04.09

Лавлагаа мэдээлэл судалгааны төв

www.bolod.mn