проф. Аллен “Улаанбаатар бол дэлхийн єєр хаана ч байхгvй бохир муу агаартай газар” гэж “Бохир агаар Улаанбаатарынхныг алж байна” гэсэн гарчигтай материалдаа тодорхойлжээ. Бас нэг гадаадын судлаач эрхэм “ Сvvлиийн vеийн судалгаанаас vзэхэд Улаанбаатарын нас барагчдын 10-25 % нь агаарын бохирдолттой холбоотой” гэсэн байх юм. Хол зєрvvтэй энэ хоёр тоо хоёулаа зєв гэдэгт би эргэлзэхгvй байгаа юм. Судлаачдын зарим нь агаарын бохирдлыг зєвхєн тоос, тэр дундаа хамгийн нарийн ширхэгтэй 2,5 микрон диаметртэй тоосны нєлєєллєєр тооцож нас баралтын 10 %-ийг агаарын бохирдолттой холбон vзжээ.

Зарим нь бохирдлын бvх хvчин зvйлийг тооцвол 25 % байх магадлалтай гэж vзжээ. Шинэ тєрсєн 10 хvvхдийн 6 нь буюу 60 % тєрєлхийн ургийн гажигтай тєрж байхад талийгаачдын 25 % бохир агаараас болж хорвоог орхисон байж болох юм.

Аллен, Г.Энхжаргал нарын 8 хvнтэй багийн судалгаагаар 2009 онд Улаанбаатар хотод нас барсан 6426 хvнээс 623 нь буюу 9,7 % нь агаарын бохирдлоос болж нас баржээ. Гэхдээ энэ тооцоонд зєвхєн 2,5 микрон диаметртэй тоосноос єєр нєлєєллийг авч vзээгvй. Тvvнчлэн агаарын бохирдлын улмаас vvссэн зvрх-судасны євчлєл, уушигны євчний хvндрэл, уушигны багтраа (астма), мєгєєрсєн хоолойн vрэвсэл (бронхит), эмнэлэгт хэвтсэн, хичээлд явж чадаагvй зэргийг тооцоогvй юм. Бохир агаарын улмаас нас баралтад зєвхєн 30 -аас дээш насныхны vхлийг хамааруулжээ. Єєрєєр хэлбэл агаарын бохирдлын улмаас нас барсан хvvхдийн vхэл энэ тооцоонд ороогvй.

Иймээс Улаанбаатарын агаарын бохирдлын хор холбогдлыг дутуу vнэлж болохгvй шvv. Бохир агаарын vхэл 13,1 %, тvvнээс ч их байх магадлалтай гэж судлаачид єєрсдєє анхааруулсан байна. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол ямар байна вэ? (2012 оны 12 дугаар сарын эхний 10 хоног) Агаар дахь хүхэрлэг хийн (SO2) агууламж 148 мкг/м3 хvрч хvлцэх агууламж (ХА) -аас 7.4 дахин их, азотын давхар оксидын (NO2) агууламж 250 мкг/м3-д хvрч ХА-аас 6.25 дахин их байлаа. Том ширхэгт тоосонцрын агууламж 2646 мкг/м3-д хvрч ХА-аас 26,5 дахин их байв. Нүүрстөрөгчийн оксидын (CO) агууламж 6130 мкг/м3-д хүрсэн бєгєєд ХА-аас даваагүй гэж vзжээ. Энэ тоог нарийн шалгах хэрэгтэй. Доктор Б.Бурмаа нарын судалгаанд 2001 онд нүүрстөрөгчийн оксидын хэмжээ 1,0 мкг/м3 болж ДЭМБ-ийн жилийн дундаж агууламжаас 100 дахин єндєр байв гэж бичжээ Гэтэл 2001 онд 1,0 мкг/м3 байсан СО хий одоо 61 30 мкг/м3 болчихоод байхад хvлцэх агууламжаас доогуур vзvvлэлт гэх нь дэндvv эргэлзээтэй байна. Тайлбар хэлэхэд хvлцэх агууламж гэдэг нь Монгол Улсын Агаарын чанарын стандартаар тогтоосон босго тоо юм. Энэ тоо хєгжингvй орнуудын стандарттай тохирохгvй. Тэднээс хамаагvй бохир агаарын орчинд хvлцэн тэсч байхыг зєвшєєрч, бидэнд тааруулж гаргасан сул босго юм. Агаарын бохирдол энэ босгоос давж болохгvйг энэ тоо сануулж байна. Гэтэл бохирдлын хэмжээ энэ босгоос олон дахин хэтэрчээ. Хариуцах эзэн хэн бол?

Хорлолт дайсны vнэн нvvр царай, мєн чанар Та бидний хань нєхєр, эхнэр, хvvхэд, эх эцэг, ах дvvсийн амь насанд заналхийлж байгаа бодит дайсан бол агаарын бохирдол мєнийг шуудхан хvлээн зєвшєєрєх хэрэгтэй. Аюулт дайсны эсрэг бvх нийтээр тулалдаж ялна уу гэхээс биш, одоогийн энэ байдлаар явбал ялагдах нь тодорхой байна. Цэвэр цэнгэг агаарыг хордуулан бузарлагч дайсан этгээд нэг бvрийг нэрээр нь цохож, даран сєнєєх арга тактикаа хамтдаа боловсруулъя.

Нэг. Хvхрийн давхар оксид SO2 Энэ хийг хvхрийн давхар оксид, хvхэрлэг хий гэж олон янзаар нэрлэдэг. Хvхрийн давхар оксид хэвийн нєхцєлд єнгєгvй, асаасан чvдэнзнийх шиг цоргисон vнэртэй хий юм. SO2 хий галт уулын дэлбэрэлт болон тєрєл бvрийн vйлдвэрийн ажиллагаанаас vvсдэг. Нvvрс, нефьтийн бvтээгдэхvvнд агуулагдана. Нvvрс шатахад хvхрийн давхар оксид, нvvрстєрєгчийн оксид, азотын давхар оксид, агаар бохирдуулагч бусад олон бодис vvсдэг. Хvхрийн давхар оксид их хортой хий юм. Хvхрийн давхар оксидоор хордоход нус гоожих, ханиалгах, хоолой сєєх, хоолой хvчтэй сэрвэгнэх, хачин амт ам тагдах зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ. Нэлээд ихээр хордоход амьсгаа боогдож, хэл яриа ээдэрч, юм залгихад тєвєгтэй болно. Бєєлжинє. Уушигны хурц хаван vvсч болзошгvй. Єнгєт ба хар тємєрлєгийн vйлдвэрvvд, дулааны цахилгаан станцууд жил бvр олон арван сая тонн хvхрийн давхар оксидыг агаарт цацаж байдаг. Энэ vйл хэрэгт Улаанбаатарын нvvрсээр галладаг айл єрх, байгууллага бvгдээр vлэмж их хувь нэмэр оруулж байгаа билээ.

Хоёр. Азотын давхар оксид NO2 Хvчилтєрєгчтэй нэгдсэн азотын органик бус бинар нэгдлийг азотын давхар оксид гэдэг. Азотын оксид олон янз байдаг. N2O азотын дутуу оксидыг мэс заслын эмчилгээнд наркоз болгон ашигладаг. NO хэлбэрт азотын оксид хvчтэй хор бєгєєд тєв мэдрэлийн системд нєлєєлєхєєс гадна цусны гемоглобиныг холбох замаар цусыг гэмтээдэг. NO2-ыг азотын давхар оксид гэх бєгєєд 0,05 мг/л –ээс дээш агууламжтай vед харьцангуй их хортойд тооцогдоно. Энэ хий улаавтар бор єнгєтэй, хурц муухай vнэртэй. Амьсгалын замыг цочроож, уушигны эд эсэд аэроб исэлтийг дарангуйлж, улмаар уушигны хордлогот хаванг vvсгэдэг. Агаар бохирдуулагч гол тєлєєллийн нэг нь энэхvv азотын давхар оксид NO2 юм.

Гурав. Нvvрстєрєгчийн оксид СО Энэ хий єнгєгvй, хорт хий юм. Vvнийг угаарын хий, нvvрстєрєгчийн оксид, нvvрстєрєгчийн монооксид гэж янз бvрээр нэрлэдэг. Хэвийн нєхцєлд амт, vнэргvй. Шатамхай чанартай. Угаарын хийн vнэр нь vнэндээ органик хольцуудын vнэр юм. Байгалийн хий, чулуун нvvрс, модыг шатаахад энэ хий vvснэ. Тэр ч байтугай модны нvvрсийг цогшуулахад vvсдэг. Автомашины яндангаас гарах утаа нь нvvрстєрєгчийн оксид буюу угаарын хийн гол эх vvсвэр мєн. Угаарын хий vнэргvй, маш аюултай, богино хугацаанд амьд амьтныг хордуулж vхvvлэх чадвартай. Нацистын Герман дэлхийн хоёрдугаар дайны vед олзлогдсон хvмvvсийг угаарын хийгээр утаж бєєнєєр нь хордуулан алж байсан.

Євлийн цагт бvтээлэгтэй юмуу эсвэл битvv гарааш дотор машинаа халааж дотор нь байвал дорхноо угаартаж vхэх аюултай. Угаарын хий 0,02 % агуулсан агаартай орчинд туршилтын залуу хархуудын єсєлт саарч, хєдєлгєєн удааширч байв. Тэд спирт глюкозын уусмалтай усыг илvv сонгон ууж байжээ. Туршилтад ороогvй хархууд дан усыг сонгож байсан нь сонин байгаа юм. Угаарын хийн хордлогын шинж тэмдэг нь толгой євдєх, толгой эргэхээс эхэлнэ. Чих шуугьж, амьсгаадах, зvрх дэлсэх, н vд эрээлжлэх, нvvр минчийж улайх, бие бvхэлдээ сульдах, дотор муухайрах, зарим vед бєєлжих, хvндэрсэн vед vе мєч татаж ухаан алдах, оврогын байдалд (кома) орох шинжvvд илэрнэ. Агаар дахь угаарын хийн хэмжээ 0,1 %-иас давсан тохиолдолд нэг цагийн дотор vхэлд хvргэнэ. Нvvрстєрєгчийн оксидод хордсоны улмаас АНУ-д жил бvр 450 орчим хvн нас барж, 2000 гаруй хvн эмнэлэгт хэвтдэг ажээ. Тэднээс гадна 20000-аад хvн vнэр, амт, єнгєгvй энэ хийг санамсаргvй амьсгалсанаас болж тvргэн тусламжийн єрєєнд очдог байна. Нvvрстєрєгчийн оксидод хордож нас барагчдын ихэнх буюу 2/3 н ь єрєєн дотор, суурийн давхарт мотор ажиллуулсанаас болдог ажээ. Байртай залгаа гарааш дотор, тvvнчлэн байрны хаалга, цонхонд ойр мотор ажиллуулах, машин асааж халаахад хvмvvс угаартаж хордох аюултай. Орон сууцнаас 6 метрээс багагvй зайд ажиллуулахыг зєвлєдєг. Єрєєнд модны нvvрсээр шорлог хийхэд бас угаарын хий vvсдэг. Нvvрс шатаж гvйцээгvй vед яндангийн хаалтыг хаахад угаарын хийд хvмvvс хордож амь насаа алдах аюултай.

Том хотын агаарын бохирдлын гол эх vvсвэрийн нэг нь автомашины яндангийн утаа, тvvний найрлагад байх угаарын хий юм. Дєрєв. Автомашины яндангийн утаа 500 000-аас дээш хvн амтай томоохон хотуудын агаарыг хордуулагч гол хvчин зvйл нь автомашины яндангийн утаа болж байна. Том хотын агаарын бохирдлыг автомашины яндангаас ялгарах утааны бvтцэд байх олон тєрлийн хорт бодистой холбож vзвэл зохино. Автомашины утааны найрлагад азот, хvчилтєрєгч, азотын дутуу оксидийн уур (N2O), нvvрстєрєгчийн давхар оксид (СО2), нvvрстєрєгчийн оксид (СО), азотын оксид *, нvvрс-устєрєгчvvд*, альдегидvvд*, хєє**, бензпирен агуулагдана. (Нэг одоор хортой бодисыг, хоёр одоор хорт хавдар vvсгэгч бодисыг тэмдэглэв). Автомашины утааны найрлагад байх азотын оксидууд хамгийн их хортой. Энэ хий vхлийн аюултай угаарын хийгээс 10 дахин их аюултай. Янз бvрийн нvvрс-устєрєгчvvд хорт чанараараа онцгой ялгарна. Азотын давхар оксидтой фотохимийн урвалд орж хvчилтєрєгчийн хорт нэгдэл vvсгэж хотын утаа униартай нийлнэ. Анхилуун vнэрт нvvрс-устєрєгчvvд хорт хавдар vvсгэх аюултай.

Тэдгээрээс бензпирен нэлээд сайн судлагджээ. Антрацен, тvvнээс салбарласан бензантрацен, дибензантрацен, диметил- бензантрацен, нэгдлvvд машины утаанаас vvсдэг байна. Эдгээрээс гадна хvхрийн оксидууд, хар ту галга, бром, хлор, тэдгээрийн нэгдлvvд агаарыг ихэд бохирдуулж байдаг. Хар тугалганд хордсон хvvхдийн тєв мэдрэлийн тогтолцоо болон тархинд эмгэг єєрчлєлт гарч оюун ухаан, бие махбодын хєгжил хоцрогддог. 10 мкг/дл хар тугалга нь оюуны чадамжийг 1-5 хvртэл оноогоор бууруулдаг байна Автомашины утаанд бохирдсон орчинд удаан байхад бие организм сульдаж, дархлалын хомсдол vvсдэг. Тvvнээс гадна яндангийн утааны хийнvvд тєрєл бvрийн євчин vvсэх шалтгаан нєхцєлийг бvрдvvлж єгдєг. Тухайлбал, амьсгалын дутмагшил, гайморит, гуурсан хоолойн vрэвсэл (бронхит), тєвєнх- мєгєєрсєн хоолойн vрэвсэл, гуурсан хоолойн vрэвсэлт хатгаа, уушигны хорт хавдар vvсэх шалтгаан болно. Уушигны эмгэгээр дамжин зvрх-судасны системийн тєрєл бvрийн євчин vvснэ. Автозамын ойр амьдрахад шижингээр євдєж байна Шижин-2 євчнєєр хєдєлгєєн багатай тарган хvмvvс євддєг гэж vздэг. Тэгвэл саяхан Германы эрдэмтэд агаарын бохирдол шижин євчин vvсгэж байгааг тогтоолоо.

Сvvлийн vед хотын иргэдийн дунд шижингээр євдєх тохиолдол эрс єссєн байна. Иймээс Дюссельдорф дахь Германы шижингийн тєвийн эрдэмтэд иргэдийн эрvvл мэнд, хvрээлэн байгаа орчны байдлыг сvvлийн 16 жилийн турш vйлдвэржсэн бохир агаартай дvvрэгт амьдардаг 1775 эмэгтэйн жишээн дээр судалжээ. Автомашин их явдаг автозамын ойр амьдрахад шижин євчин 15-42 % ихэсч байгааг эрдэмтэд илрvvлсэн байна. Их замын ойролцоох агаарт азотын давхар оксид, барамнасын хэмжээ их байв. Автомашины яндангаас гарах угаарын хийгээр агаар бохирдож амьсгалын замын дархлааны эсvvдийг цочроож архаг vрэвсэл vvсгэдэг байна. Vрэвслийнявцад шижин vvсч байгаа нь тогтоогджээ.Энэ судалгаа эрчvvдийн хувьд ч мєн адил байх болно гэж эрдэмтэд vзэж байна. Энэ нээлт хєгжиж буй орнуудын эрvvл мэндийн системд асар их ач холбогдолтой. Хэрэв тэд олон иргэнээ шижингээр євдvvлэхгvй гэвэл агаарын бохирдолттой тэмцэх ёстой гэж судлаачид vзэж байна. Тав. Барамнас Улаанбаатар хотын агаарыг онцгой хvндээр бохирдуулж байгаа бодис бол барамнас юм.

Монголчууд агаарт бужигнах маш нарийн ширхэгт тоосыг барамнас гэж хэлдэг. Англиар particulate matter гэдэг vгийг манайхан нарийн ширхэгт тоосонцор гэж хэлж, PM гэж монгол хvнд ойлгомжгvй товчлон бичиж байна. Монгол хэлний vгийн санд тохирох бэлэн vг байгаа учир тvvнийг хэрэглэх нь чухал байна. Иймээс энд барамнас гэж бичлээ. Барамнасыг хатуу болон хийн тєлєв байдалтай шингэн гэсэн хоёр хэлбэрт ангилан vздэг. Энэ хоёр хэлбэр хамтдаа будан (аэрозол) vvсгэж болно. Галт уулын идэвхжил, шороон шуурга, ой хээрийн тvймэр, ургамлын амьдрал, далай тэнгисийн цацлага зэргээс байгалийн гаралтай барамнас vvсдэг. Барамнасын хоёрдахь эх vvсвэр нь хvний vйл ажиллагаа юм. Автомашины тvлшний шаталт, дулааны цахилгаан станц, тєрєл бvрийн vйлдвэрийн ажиллагаанаас асар их хэмжээний барамнасын саарал будан vvсдэг. Барамнасын хорт нєлєєгєєр амьсгалын з амын болон уушигны бvх тєрлийн євчин, мєн зvрх-судасны бvх тєрлийн євчин vvсч хvн тєрєлхтєнийг зовоож байгаа билээ. Барамнас нь микроноор хэмжигдэх нарийн тоос, утааны холилдон сvлэлдсэн хольц юм. Судлаачид биед шигэж, євчин vvсгэх нєлєє илvvтэй 2,5-10 микрон диаметртэй барамнасын агууламжийг зонхилон анхаарч vздэг.

Энэ хэмжээнээс том ширхэгтэй тоосыг ч анхаарлын гадна орхиж болохгvй. Шороон замын vргэлжилсэн их тоос хvн амьтны амьдралд асар их хохирол учруулж байгааг Ємнєговийн нvvрс тээврийн хvнд даацын автомашины цувааны жишээн дээрээс хар ж болно. Америкийн зvрхний нийгэмлэг (АЗН) “Агаарын бохирдол ба зvрх-судасны євчин” хэмээх шинжлэх ухааны алдарт илтгэлдээ барамнасын бохир агаар зvрх-судасны євчнийг (ЗСЄ) vvсгэж, нас барахад хvргэж байна гэсэн чухал дvгнэлтээ хийсэн юм. Сvvлийн vеийн єргєн судалгааг барамнас зvрх-судасны євчин хоёрын хамаарлыг судлахад чиглvvлснээр агаарын бохирдол зvрх-судсыг уушигнаас дутуугvй, харин ч илvvтэй євчлvvлж байна гэж vзэхэд хvрчээ. Барамнасаар богино хугацаанд амьсгалахад зvрх-судасны хvнд євчин тусна. Удаан хугацаагаар амьсгалахад нэлээд хэдэн жилээ р нас богиносдог ажээ. Б2,5 ихэвчлэн зvрхний булчингийн шигдээс, тархины цус харвалт, зvрхний хэм алдагдах, зvрхний дутмагшилд хvргэдэг байна. Энэ нь олон баримтаар нотлогдсон учир АЗН олон тvмэнд ханддаж санамж зєвлємжийг гаргажээ. Барамнас зvрх-судасны євчний хоорондох хамаарал, биологийн бодит механизмыг бvх талаас нь харгалзан сэрэмжлvvлж байна.

Vvнд:
• Барамнасын орчинд хэдхэн цаг, хэдхэн хоног байхад зvрх-судасны янз бvрийн євчний тохиолдол ихэснэ. Vvнд зvрхний шигдээс, цус харвалт, зvрхний хэм алдагдах, зvрхний дутмагшил, улмаар нас барах тохиолдол ихэснэ. Ялангуяа зvрх-судасны євчнєєр євдєх эрсдэл ихтэй хvмvvс, шижин авчтєн гэх мэтийн бие султай хvмvvст барамнасын бохир агаар нэн хvндээр нєлєєлнє.
• Барамнасын орчинд удаан байхад зvрх-судасны євчлєл ихэсч, нас богиносно.
• Барамнасын бохир агаар зvрхны шигдээсийн хооронд баттай холбоо байна. Энэ бол зvрхний цусан хангамж багасдаг євчин юм.
• Агаарын бохирдол болон зvрхний дутмагшил, шигдээст харвалтын хооронд дунд зэргийн єгсєх холбоо байна.
• Агаарын бохирдол болон захын судасны євчин, зvрхний хэм алдагдах, зvрх зогсох євчнvvдийн хооронд алгуур холбоо байна.
• Эрvvл орчинд нэлээд хэдэн жил тэнхлvvн амьдарч болохуйц зарим хvн барамнасын орчинд хэдхэн цагаас хэдхэн єдєр байхад шууд зvрхний євчин тусах тохиолдол байна. Иймээс бохир агаартай автозамд байх хугацааг аль болох ихээр багасгах хэрэгтэй. Одоо дэлхий дахинд агаар бохирдуулж буй гол эх vvсвэр нь автозам болж байна. (Тайлбар: АНУ болон бусад орны хотуудад автозамаас єєр агаар бохирдуулах ноцтой объект байхгvй бололтой.) Уушигны мэдрэлийн эд эс цочирсоны улмаас биеийн мэдрэлийн системийн тэнцвэрт байдал бvхэлдээ алдагдана. Энэ нь цусны бvлэгнэл, бєглєрлийг ихэсгэж, судасны ажиллагаа, цусны урсгалыг сааруулж, цусны даралтыг ихэсгэнэ. Vvнээс улбаалан зvрхний хэвийн ажиллагаа алдагдаж, зvрхний шигд ээс, цус харвалт, цаашлаад vхэлд хvргэдэг гэж АЗН анхааруулж байна. Америкийн зvрхний нийгэмлэг (АЗН)-ийн дvгнэлтэд барамнасын хувьд зєвшєєрч болох агууламжийн босго тєвшин байх ёсгvй. Барамнас бол зvрхний аюулт дайсан, євчний гол эх vvсвэр мєнийг ойлговол зохино гэжээ.
Америкийн зvрхний нийгэмлэг судалгаа, дvгнэлтээ vндэс болгон дараах зєвлєгєєг єгч байна:

• Тамхинаас гарах, биеийн жин хасах, дасгал хєдєлгєєн хийх, эрvvл хоол хvнс хэрэглэх зэргээр зvрх-судасны євчний эсрэг хvчин чармайлтаа vргэлжлvvлээрэй. Тэгсэнээр агаарын бохирдлоос vvдэлтэй євчлєлтийг сааруулж зєєллєнє.
• Зvрх-судасны євчтэй юмуу бохир агаарт нэрвэгдэх эрсдэл ихтэй хvмvvс бохир агаараас зайлах алхам хийгээрэй.

Энэ мэдээллийг хvмvvст дуулгаарай гэжээ. Дэлхийн эрvvл мэндийн байгууллагын тооцоогоор бохир агаар дахь барамнасын нєлєєгєєр жил тутам 800 000 орчим хvн цагаас эрт нас барж байна. Энэ нь дэлхий даяарх нийт vхлийн 13 дугаарт орох тэргvvлэх vхлийн нэг юм. Нэг шоо метр агаар дахь 70 мкг/м3 барамнасыг 20 болгон бууруулахад агаарын бохирдлоос шалтгаалах vхэл 15 орчим хувиар буурах боломжтой гэж ДЭМБ тооцоолжээ. Агаар дахь барамнас бага насны хvvхдийн уушигны єсєлтєд сєргєєр нєлєєлж байгааг олон судалгаа нотолжээ. Ялангуяа 3 нас хvртэл хvvхдийн амьсгалын нялх эрхтэн єсєж тєлжих маш хариуцлагатай vе учир бага насны хvvхдэд бохир агаар онц их хор холбогдолтой ажээ. Насанд хvрсэн хvмvvс бохир агаарын орчинд нэг жилээс дээш байхад уушигны архаг бєглєрєл хэмээх хvнд євчинд нэрвэгдэх эрсдэл ихэсдэг байна. Улаанбаатар хотын Б10 –ын жилийн дундаж агууламжийн 50 хvртэл хувийг гудамж, замын барамнас бvрдvvлж байна.

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын байдалд єгєх дvгнэлт

• Улаанбаатар хот цунамийн гамшигт єртєєгvй ч агаарын бохирдлын гамшигт нэн ихээр нэрвэгдэж байна.
• Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын гол буруутан нь хvн сvрэг юм. Улаанбаатар хотод байгаа хvн бvр энэ томьёололд багтана. Тэдний тав тухыг хангах зориулалттай дулааны цахилгаан станцууд, байшин барилга, гэр, орон сууц, унаа тэрэгнийх нь яндангаас асар их хэмжээний хорт хий, барамнас, хvнд металлууд агаарт цацагдаж, эргээд хvн сvргийг хордуулж байна.
• Агаарын бохирдлыг бууруулахаар хийж байгаа ажил буруу замаар явж байна. Тиймээс vр дvнгvй байгаа юм. Зуух, пийшингийн утааг єнгєгvй болгочихвол асуудал шийдэгдэх мэтээр энэ чухал ажилд дэндvv хариуцлагагvй хандаж байна. Vvнийг тархи, мєнгє угаасан шоу бизнес гэхэд болмоор санагдана. Энэ бол маш ноцтой алдаа мєн. Олон тvмэнд хvлээлт, найдвар, горьдлого тєрvvлж, vй тvмэн хvний эрvvл мэндээр тоглож байгааг хvлцэхийн аргагvй.
• Хамгийн хортой хийнvvд єнгєгvй, тэр ч байтугай зарим нь vнэргvй байгаа. Тэгэхээр утааг єнгєгvй болголоо ч хорт чанар нь хэвээр vлдэх ажгуу.
• Улаанбаатарынхан утаа угаараас болж хєдєєгийнхний дэргэд єєрсдийгєє доош дорд оруулж байна. Гадаадынхны нvдний булай болж байна. Улаанбаатарын иргэн гэж омогших, бусдаас арай дємєг байна даа гэх юм даанч байхгvй болсноо ойлговол таарна. Улаанбаатар хотыг агаарын бохирдлын гамшгаас гаргах арга зам

НЭГ. ИРГЭДИЙН ОРОЛЦОО
• Иргэд эрvvл мэндээс эрхэм зvйлгvйг ухамсарлаж гамшгийн бvсээс дvрвэн зайлахыг хичээх хэрэгтэй. 90-ээд оны эхээр хотод хоол хvнс ховордохон хотынхон хєдєєгийнхєнд их хайртай болсон. Тэрvvн шиг агаарын сайханд амьдран суугаа хєдєєгийнхнєє дахин санагалзах нь аминд єлзийтэй. Ялангуяа настай хvмvvс, бага насны хvvхэд, жирэмсэн эмэгтэйчvvдэд Улаанбаатарт байх нь эрсдэл ихтэй.
• Хєдєєнєєс хотод хєгшид, нялх хvvхэд ирэх гэж дурлах хэрэггvй.
• Иргэд барамнасаас хамгаалж амны маск зvvх.
• Тоос шороо, утаа угаар vvсгэхгvйг хичээх.
• Гэр орноо дулаацуулахдаа сэргээгдэх эрчим хvч, цахилгааныг ашиглаж, утаат тvлшнээс зайлсхийх.

ХОЁР. ТЄР ЗАСГИЙН ОРОЛЦОО
• Нэн даруй ерєнхий сайдаар толгойлуулсан Агаарын бохирдлын гамшигтай тэмцэх улсын онцгой комиссыг байгуулж ажиллуулах

ГУРАВ. АГААРЫН БОХИРДЛЫН ГАМШИГТАЙ ТЭМЦЭХ УЛСЫН ОНЦГОЙ КОМИСС (АБГТУОК) –ЫН ХИЙХ АЖЛЫН ТОЙМ
1. Улаанбаатар хотын агаарын найрлага дахь хорт хий, барамнасын агууламжийг хvлцэх хэмжээнд хvртэл буулгах ажил АБГТУОК-ын гол зорилт байх болно.
• Давын ємнє автомашины хєдєлгєєнийг шингэртэл хязгаарлах. Одоогийн дугаараар хязгаарлалт хийсэн бvсийн дотор явах автомашинуудаас єдєр бvр єндєр хураамж авах замаар эдийн засгийн аргаар хєдєлгєєнийг шингэртэл хязгаарлах. Зайлшгvй явах хэрэг гарсан vедээ машинаар ажлаа амжуулаад бусад vед машинаа унахгvй байх нь мєнгєнд хэмнэлттэй байхуйц нєхцєл бий болгох. Энэ vед дугаарын хязгаарлалт хэрэггvй. Хэддэх єдєр, хэнд, ямар ажил гарахыг зохицуулах боломжгvй дугаарын хязгаарлалтыг иргэд эсэргvйцсэнгvй. Vvнийг автомашины тvгжрэлээс дээр алх ам гэж vзсэн байна.
• Агаарын бохирдлыг бууруулах зориулалтаар гадаадын олон сангаас єгч байгаа олон зуун сая долларын санхvvжилт, дотоодын эх vvсвэр бvрийг нэгтгэн тєвлєрvvлж, зарцуулалтыг ил тод болгож, сар тутам мэдээлэх.
2. Хvн сvргийг Улаанбаатар хотод тєвлєрvvлэхэд чиглэсэн бvх арга хэмжээ, тєсєл, тєлєвлєлтийг эргэн харж зогсоох
• 5 дугаар цахилгаан станцыг хотын зvvн талд баривал хот утаанд бvх талаасаа бvрэн бvслэгдэх учир сайтар хэлэлцэх.
• Их дээд сургуулийг хєдєє нvvлгэх, салбар байгуулах, эчнээ, онлайн, видео, аудио сургалтыг далайцтай зохион байгуулах замаар оюутны ихэнхийг хєдєєд сургах. Улаанбаатарт зєвхєн оюутны дотуур байрны багтаамжаар хєдєєгєєс оюутан сургахыг зєвшєєрєх.
• Хєдєєд хєдєлмєрєє хорших нєхєрлєл, бvлгvvд vvсч эхэлж байгааг тєрєєс дэмжиж, єргєжvvлэх.
• Хєдєєд ажлын байр бий болгох, ахуйн vйлчилгээ, оёдол, засвар, барилга, хvнс, хєнгєн vйлдвэр эрхлэх хєдєлгєєн єрнvvлэх
• Байгаль орчин, агаарт сєрєг нєлєєтэй бvхнийг Улаанбаатараас нvvлгэх, хаах.
• Хєдєєд амьдрах таатай орчин нєхцєл бvрдvvлэх.
• Хєдєєд шилжин очигсдыг дэмжих.
• Аймгийн тєв, Дархан, Эрдэнэт хотуудыг Улаанбаатарын дараахь бохир агаарын гамшигт орохоос сэргийлэх.
• Монголчууд суурин иргэншилт орнуудыг дуурайж 5 наснаас сурах болсны гайгаар малчид хvvхдээ дагаж сумын тєвд суурьшиж эхлэв.

Суманд гэрийн багш, явуулын сургалтыг бий болгохгvйгээр нvvдлийн мал аж ахуйгаа аврахад улам бvр бэрх болж байна. Сургууль дагасан дараагийн нvvдэл аймгийн тєв, Улаанбаатарыг зорьж байна. Энэ бол маш аюултай нvvдэл, Монголыг мєхєєх нvvдэл мєн. Энэхvv нvvдлийн цунамийн аюулыг гэдрэг эргvvлэхийн тул сумуудад их дээд сургууль, коллеж, ТМС, мэргэжлийн курсууд, тэдгээрийн салбарыг хаа сайгvй байгуулах. Дэлхийн бараг бvх орон ийм замаар хvн амын жигд тархалтыг хадгалж байгаа билээ.

Зургийн тайлбар: Эхний зурагт айлуудын утаа босч амжаагvй єглєє эртийн байдлаас харахад цахилгаан станцын утаа Богд уулыг тэхий дундаас доош бvрхжээ. Богд уулын ар хормойн айлууд тэр утаанд нэрвэгдэх нь илт байна. Дараах зургийг vдийн орчим яг нэг байрлалаас авсан. Барамнас 30 метрийн цаанахь юмс харагдахгvй болгожээ. Нэр томьёоны хувьд хэлэхэд исэл гэдэг vгийг бvх сурах бичигт оксид гэж бичдэг болсоныг баримтлав. Манай эрдэмтэн нєхєд оксид гэх нь зєв гэж vзсэн байна.

Энэхvv материалыг уншсан, сонссон хvн бvр хэвлэх, олшруулах, ярих зэргээр гэр бvлийнхэн, найз нєхдєдєє дамжуулаарай. Хvн бvрийн эрvvл мэндийг хамгаалахад чиглэсэн чухал асуудлыг бичлээ. Та нєхєд санаа оноогоо солилцоорой. Улам баяжуулж ажил хэрэг болгохыг хvсье. Би 1982 онд “ Єглєєг угтан гvйцгээе” гэсэн том материал “Залуучуудын vнэн” сонинд нийтлvvлсэнээс хойш эрvvл мэндийн тулгамдсан асуудлаар vе vе бичих болжээ. Зєвхєн Улаанбаатар хотод тєрсєн хvvхдийн 30-40 хувь хvйний хордлого хэмээх аюулт євчнєєр євддєг байсны шалтгааныг илрvvлж єєрийн хариуцан гаргадаг “Залуу зохион бvтээгч” сэтгvvлд 1987 онд тавьсан юмдаг. Хєдєє тєрєхєд зvв зvгээр байдаг байв. Бараг 20-иод жил vргэлжилсэн Улаанбаатарын хvйний хордлого тэр нийтлэлийн мє рєєр зогсож байв. Хожим “Анагаах арга билиг” сониныг vvсгэн байгуулсан билээ. Миний цахим хаяг: arslny8@yahoo.com Энэ и-мэйл хаягийг спамботоос хамгаалсан. Та үзэхийн тулд JavaScript идэвхжүүлэх хэрэгтэй.

Шинийг санаачлагч Я.Арслан