буюу “нинжа” нарыг нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулж бичил уурхай эрхлэгчид хэмээн нэрлэх болсон. Энэ талаар “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн үндэсний захирал, ахмад дипломатч П.Үржинлхүндэвтэй ярилцлаа.

-Танай төсөл хэзээнээс хэрэгжиж эхлэв, зорилго нь юу вэ?

-Манай улсын бүхий л аймагт иргэд хувиараа ашигт малтмал олборлоод 20 орчим жил болжээ. Тэд эхэндээ ямар ч зохион байгуулалтгүй байсан. Ер нь тэднийг хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүн гэхээсээ илүү “нинжа” гэдэг шүү дээ. Нийгмээс бүрмөсөн тусгаарлагдсан хэсэг хүн энд тэндгүй ажиллаж байхад осол эндэгдэл ч их гардаг байв. 2006, 2007 оны үед мөнгөн ус зэрэг химийн нэн аюултай бодисын хяналтгүй хэрэглээ ихэсч нийгэм, байгальд тооцох аргагүй их хохирол учруулж эхэлсэн. Орон нутгийн захын нэг дэлгүүрээр ороход л мөнгөн усыг пинециллиний шилэнд хийгээд худалдаж байхтай бид олон таарсан. Харин энэ үед Монгол Улсын Засгийн газар манай төслийг хэрэгжүүлэхээр Швейцарийн Засгийн газартай ярьж тохирсны үндсэн дээр 2005 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн юм. Ингээд эхлээд Борнуур суманд, дараа нь Баянхонгор аймгийн Баян- Овоо, Сэлэнгийн Мандал сумдад мөнгөн усгүй аргаар хүдэр баяжуулах цех байгуулсан. Гэтэл тэд өнөөдөр ажиллаж чадахгүй байна.

-Яагаад тэр вэ?

-Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ гаргаж өгөхгүй байгаа учраас ажиллахгүй байгаа юм. Уг нь энэ үнэлгээг Байгаль орчны яам гаргаж өгөх ёстой. Эхний цех 2009 онд ашиглалтад орсон байтал өнөөдрийг хүртэл энэ үнэлгээг гаргаж өгөөгүй. Тиймээс ажлаа эхлэнгүүт нь мэргэжлийн хяналтын байцаагч, цагдаа нар торгоод байгаа тул ажиллах боломж бүрдэхгүй байна. Дэлхий нийтэд мөнгөн усгүй уурхай гэсэн бодлого яваад байхад манайд тийм цехийг нь дэмжихгүй байгаа нь сонирхолтой. Тиймээс бид ямар ч байсан бичил уурхайчдыг зохион байгуулалтад оруулах нь чухал байна.

-Одоогийн байдлаар зохион байгуулалтад орсон хэчнээн иргэн байгаа вэ?

-2010 онд Ашигт малтмалын, Газрын, Албан татварын тухай хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар бичил уурхайг хуульчилж, хувиараа ашигт малтмал олборлох үйл ажиллагааг хуулийн зохицуулалттай хөдөлмөр эрхлэлт болгосон шүү дээ. Манай төсөл тэр хууль, тогтоомжийг бичил уурхайд хэрэгжүүлэхэд голчлон анхаардаг. Өнөөдрийн байдлаар 5000 гаруй иргэн 400 орчим нөхөрлөл болсон. Ингэснээр тэдний дунд осол гараагүй, хүний амь эрсэдсэн тухай бүртгэгдээгүй. Учир нь тэд зохион байгуулалтад орсноор хариуцлагатай байж, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хангаж, нэгнээ хянадаг болж байна. Манай улсын иргэдийн олонхи уул хад уруу, гадаад уруу амьдрахын тулд л явж байна. Тэдний аль нь ч бусдад чичлүүлэх ёсгүй. Өөрсдөө “Бид “нинжа” гэж дуудуулан ард түмний баялгаас хумсалж байна гэж хэлүүлмээргүй байна” гэдэг. Энэ бол тэдний сэтгэлийн үг шүү. Тиймээс бид ард түмнийхээ нэг хэсгийг хаялгүй хамтдаа урагшлах хэрэгтэй байна. Бид нэг хэлтэй, нэг соёлтой, нэг түүхтэй, нэг ард түмэн гэдгийг хэн ч мартаж болохгүй.

-Зохион байгуулалтад ороогүй хувиараа ашигт малтмал олборлодог хүн ойролцоогоор хэд байгаа бол?

-60 орчим мянган хүн хувиараа ашигт малтмал олборлож байна гэсэн тоог АМГ-аас 2010 оны байдлаар гаргасан байдаг. Ер нь хувиараа ашигт малтмал олборлогчдоос хамааралтай амьдардаг олон зуун мянган хүн бий шүү дээ. Сургууль эхлэх үеэр, мөн ямар нэгэн баяр ёслол ойртохоор ийм хүмүүсийн тоо улам нэмэгддэг гэсэн судалгаа ч бий.

-Нэг нөхөрлөл хэдэн хүнтэй байдаг вэ?

-Засгийн газраас гаргасан журмаар бол доод тал нь таваас дээш гэж заасан. Гэхдээ хэт олон бол хурлаа ч хийж чадахгүй байдалд хүрдэг юм билээ. Одоогийн байгаа нөхөрлөлүүд 10-40 орчим хүнтэй ажиллаж байна.

-Бичил уурхайчид татвар төлөхдөө хүн тус бүрээр төлдөг үү, эсвэл нөхөрлөл дундаасаа нэг л төлдөг юм уу?

-Хүн тус бүр төлнө. Сард нэг хүн нөөц ашигласны төлбөр гэж 53 мянган төгрөгийн татвар төлөх хуулийн заалт үйлчилж буй. Энэ бол харьцангуй өндөр хэмжээ. Иргэд ч тэгж үздэг, хөндлөнгийн судалгааны дүгнэлтээс ч тийм гэдэг нь харагддаг. Учир нь бичил уурхайчдын орлого тогтмол биш, огт орлогогүй байх тохиолдол ч бий. Нөгөө талаар ашигт малтмалын нөөц тогтоогдоогүй талбайд олборлолт хийдэг нь тэдний хувьд том эрсдэл. Мөн тэд гэр бүлээрээ ажилладаг. Тэгэхээр гэр бүлийн хоёр гишүүн сард 106 мянган төгрөг үргэлж төлнө гэдэг хэцүү шүү дээ. Үүнийг төр эргэж харах хэрэгтэй.

-Энэ мөнгөн дүнг судалгааны үндсэн дээр гаргасан уу?

-Үнэнийг хэлэхэд ямар ч тооцоо, судалгаа хийлгүй тогтоосон тоо. Хуулийн төсөл, журам боловсруулаад Засгийн газарт оруулж байх үед огт өөр дүн байсан. Гэтэл сүүлдээ 53 мянга болж өссөн. Уг нь нэг хүн өдөрт дунджаар 10-20 мянган төгрөг олдог гэсэн судалгаа бий.

-Нөхөн сэргээлтийг хэрхэн хийдэг юм бол?

-Бичил уурхай эрхлэгчдээс зохион байгуулалтад орсон хэсэг шинэ талбай авсан удаа байхгүй. Уурхайн орхисон, хаясан газарт ажилладаг. Гэхдээ бид нөөц дууслаа гэж үзэхээрээ нөхөн сэргээлт хийж байгаа. Тухайлбал, Заамар, Өвөрхангай, Баянхонгор зэрэг аймагт нөхөн сэргээсэн. Цаашид ч энэ тал дээр анхаарна. Гэхдээ зохион байгуулалтад ороогүй бичил уурхайчид ажиллаж буй хуучин газруудын нөхөн сэргээлтийг хэн хариуцахыг нь мэдэхгүй.

-Хөвсгөл аймгийн Улаан- Уул, Ренчинлхүмбэ зэрэг сумдад “нинжа” нар эрүүл газарт алт олборлоод байгаа талаар мэдээлж байсан. Ургаа мод унагаж, газар ухаж байна гээд л. Танай байгууллага тэнд очив уу?

-Бид холбоотой ажилладаг. Нөхөрлөлийн зохион байгуулалтад оруулах тухай ярилцаж, сурталчилгаа их хийсэн. Тэд доороо цэвдэгтэй газрыг ухаж чаддаггүйгээс ил харагдах ашигт малтмалыг нь аваад дуусч байгаа юм билээ. Ингэхдээ зун очиход зам харгуй нь маш хэцүү учир голдуу өвөл ажилладаг гэсэн. Очиж уулзахад ч хүндрэлтэй. Тиймээс нутгийн удирдлагуудтай нь уулзаж зохион байгуулалтад оруулах тухай ярилцсан.

-Зарим бичил уурхайчид компаниудтай хамтран ажилладаг шүү дээ. Энэ талаар?

-Хууль, журамд нь тусгай зөвшөөрөлтэй компанийн олборлолт явуулж байгаа газар дээр компанитай гэрээ байгуулж, орон нутагтай тохиролцоод ажиллаж болно гэж заасан. Ийм гурван талт гэрээгээр ажил лаж байгаа хүмүүс Заамар, Сэ лэнгэ, Баянхонгорт бий. Мөн орон нутаг нь тусгай хэрэгцээндээ газар аваад түүнээсээ бичил уурхай эрхлэгчдэд ашиглуулахаар тусгаж өгсөн тохиолдол олон. Ийм хоёр талт гэрээгээр ажиллаж байгаа нь Дундговь, Хэнтий, Төв аймаг. Ер нь гурван талт гэрээ буюу компанийн лицензтэй талбайд ажиллуулах л хамгийн зөв хувилбар байгаа юм даа. Гэтэл компани нь оруулах, оруулахгүй гэх асуудал үүсээд байх шиг байна.

-Компани ашиглаж байгаа талбайдаа бичил уурхайчдыг оруулах нь ямар ашигтай вэ?

-Компаниуд нөөц тогтоогдсон газарт ажилладаг шүү дээ. Тэгээд техник хүрч ажиллах боломжгүй газрын ашигт малтмалаа бичил уурхайчдаар олборлуулдаг. Ингэснээр нөөцөө бүрэн авах боломжтой. Нөгөө талаар бүрэн ашиглаад битүүлсэн газрыг бичил уурхайчид дахин сэндийлэхгүй шүү дээ. Тухайлбал, Заамар сумын “Энх мөнх эргэх холбоо”, “Тосон Заамар” ТББ-ын бичил уурхайчид “Мон Дулаан”, “Алтан Дорнод” компанийн талбайд гурвалсан гэрээгээр ажиллаж байна.