УИХ-ын гишүүн асан Ц.Шинэбаяртай ярилцлаа. Тэрээр Монголын түүхэнд анх удаа “салаавч”-ны хэргээр ял сонсоод байгаа юм.

-Монголын түүхэнд “салаавч”-ны хэргээр ял сонсох шиг боллоо. Шүүхийн шийдвэрт ямар дүгнэлт өгч байна?

-Энэ бол улс төрийн захиалгат хэрэг. Өөрийн гэсэн үзэл бодолтой байсныхаа төлөө, намын нэр авах гэж тэмцсэний төлөө, Оюутолгойн гэрээг эсэргүүцсэний төлөө, гадаад өрийн талаар мэдэгдэл хийснийхээ төлөө, гараа шилэндээ авч газар хэвтээгүйнх нь төлөө өгч байгаа шийтгэл юм. Уг нь улс төрийн өшөө хонзонгоо сонгуулиар луйвар хийж аваад дуусчихсан гэж бодсон юм. Гэтэл өнгөрсөн оны долдугаар сард ТЕГ-т дуудаад эрүүгийн хэрэг үүсгэснийг мэдэгдсэн. Захиалгат хэрэг гэдэг нь өнгөрсөн хугацаанд болсон бүх үйл явдлаар тодорхой харагдлаа. Монголын төрийн бодит нүүр царайг илчлэхгүй бол болохоо байжээ гэдгийг мэдэрлээ. Юун 1937 оны хэлмэгдүүлэлт вэ, тэрнээс долоон дор харгис, хорлонтой төр, засагтай орон болсныг бие сэтгэлээрээ амслаа. Өнгөрсөн хугацаанд эрэн сурвалжлах сэтгүүлч шиг ажиллаж, баримт мэдээлэл олж авсныгаа зол боллоо гэж бодож байна.

-Та хэнд, ямар хохирол учруулсан юм бэ. Бодитой хохирол байгаа юм уу?

-Хавтаст хэрэгтэй танилцаж байхад Н.Энхбаярыг баривчлах өдөр буюу өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сарын 13-нд цагдаагийнхан энгэрийн камераар бичлэг хийсэн байдаг юм билээ. Гэхдээ тэр бичлэгт УИХ-ын гишүүд ямар нэгэн эсэргүүцэл үзүүлээгүй болох нь тодорхой харагдана лээ. Цагдаагийн нөхдийн эсрэг эсэргүүцэл үзүүлж цохиж зодсон юм юу ч байхгүй. Харин УИХ-ын гишүүд өөрсдөө зодуулсан юм шүү. Яагаад Ч.Улааны нүдний шил хагарсан юм. Яагаад Д.Тэрбишдагвыг бэртээсэн юм. Яагаад О.Чулуунбатын тархи нь доргисон юм. Яагаад намайг буйдангаар дарж хоолойг минь боосон юм бэ. Зодуулж цохиулаагүй байтлаа Ч.Улааны нүдний шил хагарч, миний хоолой зэрэмдэг болох хэрэг үү. Тэр үед авсан бэртлээсээ үүдэн насан туршдаа сөөнгө хоолойтой болж байх шиг байна. Энэ бужигнасан үйл явдлын дараа АТГ-ын Э.Амарбатаас “Яагаад УИХ-ын гишүүдийн эрх чөлөөнд халдав. Үүнийгээ тайлбарлаж өг” гэсэн юм. Гэтэл өнөөх нөхөр чинь хэлснийг маань мушгиад “Нэгжлэг хийхэд саад учруулсан. Ахар сүүлийг маань цохиж гэмтэл учруулсан” гэж гомдоллосон. Гомдолд нь өмнө хийсэн үйлдлээ цайруулах гэж гүжирдсэн олон зүйл байна лээ. Мөн АТГ-ын нэг ажилтны мэдүүлэгт “Манай байгууллагын үйл ажиллагаанд саад учруулсан. Үүнээс болж АТГ-ын ажилтнууд сэтгэл санааны гутралд орсон” гэсэн байсан. Үйл явдлын үеэр бичлэг хийсэн цагдаа нь “Ц.Шинэбаяр цохиж байсан нь харагдаагүй. Гараа далайж л байсан. Цохьсон нь мэдэгдэхгүй байна” гэж хавтаст хэрэгт мэдүүлсэн байна лээ. Эцсийн дүндээ үйл явдлыг тасалж аваад Э.Амарбатаас тайлбар шаардсан намайг далимдуулаад яллалаа.

-Гүн гутралаа яаж нотолж байгаа юм.Та нотлох баримт шаардсан биз дээ?

- Шаардсан. Хавтаст хэрэгт л гүн гутралд орсон гэж мэдүүлсэн байдаг юм.

-Тэгвэл гутралд орсон тухай эмнэлгийн дүгнэлт бичиг нь байсан уу?

-Байгаагүй.

-Тэгэхээр яллах нотлох баримтгүй хэрэгт ял сонссон юм биш үү. Шүүх хуралдаан ямархуу болсон юм бэ?

-Монголын прокурорын байгууллага 1990-ээд оны хувийн компанитай адил болсон байна. Хуулийн дагуу ажилладаггүй дээрээс өгсөн даалгаврыг биелүүлэх үүрэгтэй гэсэн үг. Өмгөөлөгч маань “Энэ хэргийг хянаж үзээч” гэсэн хүсэлт гаргахад бүх шатны прокурорууд яг адилхан үг үсэгтэй “Хянах боломжгүй” гэсэн хариу өгсөн. Бүгдээрээ ингэж л хариулсан. Энэ юуг хэлэв гэхээр прокурорын байгууллага 1990-ээд оны хувийн компани шиг удирдлагын заавраар ажилладагийг илтгэж байгаа юм. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийг мөрдөнө гэсэн ойлголт байхгүй. Уг нь хуулиараа бол гомдол гаргагчийн хүсэлт үнэн эсэхийг нягталж үзэх ёстой. Гэтэл бүх прокурор нэг ижил утгатай хариулт хэлж байна. Энэ нь прокурор дээрээс өгсөн үүрэг биелүүлэхээс биш хуулийн дагуу огт ажилладаггүйг тод харуулсан үйлдэл боллоо. Энэ ч утгаараа шүүх хэт нэг талыг баримтлах байх гэж бодоод гэрчүүдийг хуралдаанд оруулахыг хүссэн ч хүсэлтийг маань хүлээж аваагүй. Хэрэв оролцуулахгүй бол хурлыг хойшлуулахыг хүссэн ч бас хүлээж аваагүй.

-Гэрч гэхээр УИХ-ын гишүүд гэсэн үг үү?

-Нүүрэндээ масктай залуучууд, ахар сүүлэндээ цохиулсан гэх Э.Амарбат. Мөн УИХ-ын гишүүд, зарим сайдыг байлцуулъя гэсэн юм.

-Нэг зүйлийг ойлгохгүй байна. Таны хохирогч нь салаавч “үзсэн” багтай цагдаа нар юм уу. Эсвэл Э.Амарбат юм уу?

-Э.Амарбат. Ахар сүүл рүүгээ цохиулсан юм байх. Гэхдээ гомдолгүй гэдгээ хэлсэн байсан.

-Та цохьсон юм уу?

-Юу гэж цохих юм. Цохиогүй. Яг үнэндээ, цагдаагийн мэдүүлэг үнэн, гэрчийн мэдүүлэг худал гэх зарчмаар ялласан шүү дээ. Тэгж ярих юм бол ахар сүүл рүү цохиулсан гэх тэр нөхөр шүүх хуралдаанд өөрөө ирж нотлохгүй яасан юм бэ. Миний нүд рүү харж байгаад “Ц.Шинэбаяр миний ахар сүүл рүү цохьсон” гэдгээ хэлэх ёстой.

-Э.Амарбатын ахар сүүлний гэмтлийг тогтоосон эмнэлгийн бичиг нь байсан биз дээ?

-Эмнэлгийн ямар ч дүгнэлт байгаагүй.

-Тэгээд ямар нотлох баримтаар яллачихав?

-Сэтгэл санааны гүн гутралын төлөө яллаж байгаа юм байлгүй. Дээрээс нь төрийн албан хаагчийн үйл ажиллагаанд саад учруулсан гэж.

-Манай улсад сэтгэл санааны хохирлыг барагдуулах хууль, эрх зүйн орчин байдаггүй гэж хуульчид хэлдэг.

-АТГ-ын олон ажилчдыг сэтгэл санааны гүн гутралд орууллаа, үйл ажиллагаанд нь саад учруулсан гэж ялласан. Тэгэхээр надаас эхлээд сэтгэл санааны хохирол тогтоодог болж байгаа бололтой.

-Давж заалдах уу?

-Хууль хяналтын байгууллага ялзарчихсан учраас давж заалдахаас өөр арга алга. Ийм арчаагүй, сул дорой хүнийг л хууль хяналтын байгууллагад ажилд авдаг юм уу. Эсвэл ийм шударга бус болгоод боловсруулчихдаг юм болов уу. Намайг шалгаж мөрдөхдөө байнга хууль зөрчдөг байсан. Ажил амралт, шөнө орой ялгахгүй дуудаж байцаана. Тэр битгий хэл, эмнэлэгт хэвтэж байхад маань хүртэл амралтын өдрөөр очиж зарлан дуудах хуудас гардуулж байх жишээтэй. Тэр өдөр уншиж байсан түүхийн номоо уншаад дуусгачихъя гэж бодоод ойр тойрны хүмүүст “Эргэлт авахгүй” гээд хэлчихсэн байсан юм. Гэтэл нэг цагдаа орж ирээд “Таныг авч явна” гээд дарамталсан. Уг нь намайг тэр эмнэлэгт хэвтэж байгааг гэр бүлийнхнээс маань өөр хэн ч мэдээгүй байсан.

-Яаж мэдсэн юм бол?

-Төрийн ордон дахь өрөөний утас чагнасан юм байлгүй. Орж ирэхдээ тэр офицер ямар гоё инээсэн гээч. Бүр цаанаасаа л инээгээд “Таныг авч явна” гэж байгаа юм. Өнөөдөр түүн шиг сайхан инээдэг дэлгүүрийн худалдагч, рестораны үйлчлэгчтэй таараагүй юм байна. Яг төрсөн өдрийн баярт ирж байгаа хүн шиг баяртай нь аргагүй инээд алдаад сүйд шүү. Гартаа цэцэг л бариагүй болохоос биш бөөн баяртай явна лээ. Одоо ч гэсэн тэр залуугийн инээж байгаа төрх санаанаас гардаггүй юм. Гэтэл өгсөн хүсэлт гомдлынхоо хариуг авъя гэхээр яасан муухай аашилдаг юм бэ. Цагдаа, прокурорын байгууллагын үүдний жижүүрээс эхлээд ааштай гэж аюултай. Энэ нь хуулийн байгууллага үйлчилгээний соёл дагах байтугай хууль сахиж ажилладаггүй гэдгийг нь харуулсан хэрэг. Тэгээд ч хуулиараа амралтын өдөр байцаах нь хориотой байдаг. Зөвхөн ажлын цагаар ирж уулзах ёстой. Харин намайг болохоор шөнө орой ялгахгүй дуудаж байцаана. Яллаж л байвал хамаагүй гэсэн улс төрийн захиалга үүний цаанаас харагдаж байна. Энэ олон сарын хугацаанд “Ц.Шинэбаяр хилээр гарч болохгүй. Улаанбаатар хотоос зөвшөөрөлгүй гарч болохгүй” гэж хаалт хийлээ. Ердөө цагдаа, прокурорт дуудагддаг ийм нэг ажилтай. Гэтэл би жилдээ тэрбум гаруй төгрөгийн татвар төлдөг компани удирддаг хүн. Миний татварт төлсөн мөнгөөр цалин авч байгаа цагдаа нар яаж хууль зөрчөөд шөнө орой, амралт ажил ялгахгүй ажиллаж чадаж байна вэ. Хуулийн байгууллагын энэ ялзралын эсрэг давж заалдах биш тууштай тэмцэж босохгүй бол болохгүй нь. Монголд баялаг бүтээдэг, ажил хийдэг хүнээ барьж иддэг тогтолцоонд шилжсэн байна.

-Нэгэн цагт төр барилцаж явсан хүнтэй ингэж харилцаж байгаа юм бол иргэн хүнтэй хүнлэг бусаар харилцах нь хэвийн үзэгдэл болох нь?

- Монголын төр тэр дундаа хууль хяналтын байгууллага дэндүү арчаагүй байна. Мөн чанартаа төрийн үйлчилгээний байгууллага шүү дээ. Хуулийн дагуу ажиллах байтал дээд даргын хууль бус шийдвэрийг биелүүлээд яваад байна.

-Та хоолойндоо ямар эмчилгээ хийлгэж байна?

-Монголд ямар ч эмчилгээ байхгүй. Лазерын хагалгааг Монголд хийж чадахгүй. Гадаадад очиж дахин хагалгаа хийлгэхээс өөр аргагүй.

-Гадагшаа явж эмчилгээ хийлгэх тухай хүсэлт өгсөн ч хүлээж аваагүй хэрэг үү?

-Хүлээж авахгүй нь ойлгомжтой шүү дээ. Эцсийн дүндээ хэн миний хоолойг ингэж эрэмдэг зэрэмдэг болгосон юм бэ. Үүний эзнийг олж заргалдах ёстой. Түүнд даалгавар өгсөн хүнийг нь ч гэсэн олж хариуцлага тооцох ёстой. Өнөөдөр цагдаа үүрэг биелүүлж байна гээд УИХ-ын гишүүдийг зодчихоод ямар ч хариуцлага хүлээхгүй явж байна. Яагаад хариуцлага тооцоогүй вэ гэхээр тухайн үед УИХ-ын дарга байсан Д.Дэмбэрэлээс болсон юм. Тэрээр “Сонгууль дөхөж байна. Энэ хэрэгт УИХ-ын гишүүд оролцож улстөржүүлэх нь. Та нар битгий гомдол мэдүүл” гээд өргөдлийг маань татуулсан.

-Тэр үед ямар гэмтэл авсан байсан юм бэ?

-Шүдээ хугалуулж, завьжаа яз цохиулсан. Дээрээс нь хоолойгоо болгосноос болж одоо болтол эдгэхгүй явна. Цаашид эдгэх эсэх нь эргэлзээтэй.

-Хууль тогтоогч байсан хүний хувьд хуулийн завхрал, шударга бус байдлыг өөрчилж шинэчлэхэд ямар гарц байна вэ.Таны бодлоор?

-Өнөөдөр хүний эрх зөрчдөг, шударга ёс байхгүй, үнэн үггүй, авлигад идэгдсэн, хууль биелүүлдэггүй зөвхөн тушаал гүйцэтгэдэг, газар нутгаа худалддаг, байгалийн баялгаа цөлмөн хулгайлдаг ийм оронд амьдарч байна. Тэгэхээр ийм үед ардчилал гэж огт байдаггүй юм. Манай ардчилал уруугаа харчихлаа. Өөрөөр хэлбэл, уруугаа харсан “ардчилал” буюу “лаличдра” л байна. Ийм уруугаа харсан “ардчилал” буюу “лаличдра” болсон улс бүр Африкт ч байхгүй. 1990 онд ардчиллын хаалгыг цөм цохиод ороод ирсэн чинь буруу хаалга байж. Бидний үр хүүхэд ийм ялзарсан нийгэмд амьдарна гэхээр санаа зовж сэтгэл түгшиж байна.

Монголчуудын өмнө хоёр сонголт байна.Энэ бурангуй тогтолцооны өөдөөс сөрж зогсох,сөгдөж амьдрах хоёрын нэгийг сонгох цаг болжээ. Нийгмийн болж бүтэхгүй байгаа зүйл болоод улстөрчдийн булхай луйврыг үнэнээр нь хэлдэг хүнийхээ хоолойг боож дуугардаггүй болгоё гэж оролдож байна. Энэ бол улс төрийн захиалгат хэрэг гэдгийг дахин онцолж хэлье.

Д.БОЛОРМАА

ЭХ СУРВАЛЖ: ЗУУНЫ МЭДЭЭ СОНИН

Мэдээний линк: http://polit.mn/Show.aspx?category=1402&code=979