-Таны удирдаж байсан “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн үйл ажиллагаа тун хүнд байдалд орсон бололтой. Таныг ажлаа өгөх үед нөхцөл байдал ямархуу байсан бэ, ер нь компанийн үйл ажиллагаа хэр явж байгаа бол?
-Өнгөрсөн оны аравдугаар сард ажлаа хүлээлгэж өгөх үед хүлээгдэж байсан урсгал ажлуудын төлбөрийг төлөөд санхүүгийн хувьд дансандаа 80 орчим тэрбум төгрөг буюу ойролцоогоор 60 сая ам.долларын үлдэгдэлтэй байсан. Үйл ажиллагаа, нүүрсний олборлолт нь тогтмол явагдаж байгаа, ахисан төвшний санхүүжилтийн олон хувилбар дэвшүүлж хэлэлцээ хийсэн, дөхүүлсэн ийм л байдалтай хүлээлгэж өгсөн. Үндсэн үйл ажиллагаа болох нүүрс олборлолтын хувьд 2011 онд нэг сая тонн нүүрс олборлосон, 2012 онд оны эцэс гэхэд олборлолтын хэмжээ 3.5 сая тонн хүрэх бүрэн боломжтой байсан. Компанийн цаашдын үйл ажиллагаанд онцгой чухал цахилгаан станц болон нүүрс баяжуулах үйлдвэр байгуулах Техник, эдийн засгийн үндэслэлийг нь дуусгасан, Баруун Цанхийн талбай дээр үйл ажиллагааг нь нээж, “Эрдэнэс Тавантолгой” энэ хэсгийн талбайгаас нүүрс гаргах, орлого олох боломжийг нь нээж өгөөд гарсан даа. Зээлийн тухайд жаахан дэлгэрэнгүй хэлье.

Хятадын “Чалко” компанид нийлүүлэх нүүрсний борлуулалтын орлогоос 2011 онд урьдчилж авсан 250 сая ам.долларын үлдэгдэл хэсэг (энэ мөнгө жилийн гурван хувийн тогтмол хүүтэй), 2012 оны хавар тус компаниас жилийн тогтмол тав болон долоон хувийн хүүтэй зээлсэн 100 сая ам.долларын зээл, Монголын Хөгжлийн банкнаас 7.2 хувийн хүүтэй зээлсэн 100 сая ам.долларын зээлтэй байсан.

-Одоо “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн үйл ажиллагааны талаар ямар бодолтой байна вэ, хэцүү байдлаас гарах боломж харагдаж байна уу?
-“Эрдэнэс Тавантолгой”-н төлөвлөсөн ажил, нүүрсний олборлолт хэвийн явагдвал “Чалко” компаниас авсан нийт мөнгөө энэ 2013 оны хавар цаашлаад л тавдугаар сар гэхэд нүүрсээрээ барагдуулах бүрэн боломжтой. Зах зээл дэх нүүрсний үнэ унаагүй бол үүнээс ч хурдан барагдуулах боломжтой байсан. Үүний дараа “Эрдэнэс Тавантолгой” нүүрсний борлуулалтын орлогоо үзнэ. Өөрөөр хэлбэл, зарсан нүүрсний орлогоо өмнө авсан мөнгөний төлбөрт өгч байсан нь дуусаад өөрөө орлого болгоно гэсэн үг. Нүүрсний борлуулалтын орлого 2013 онд доод зах нь 200-300 сая болно, нүүрсний үнэ өсвөл үүнээс илүү болно. 2014 он гээд уурхай өргөжиж 10 сая тоннд дөхсөн нүүрс жилдээ гаргаж чадвал орлого өмнөх оноосоо хэд дахин нэмэгдэнэ. Мэдээж олборлолт үйл ажиллагааны тодорхой зардлууд гарна.

Одоо харин үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах тодорхой хэмжээний нэмэлт санхүүжилтийн хэрэгцээ байгаа байх. Хамтарсан Засгийн газарт улс төрийн амлалтаа биелүүлэхэд нь зориулж их мөнгө олж өгч байсан, одоо засаг нь өрийн бичиг буюу бонд гаргаад өөрөө мөнгөтэй болсон байна. Түүндээ өдөр бүр их хүү төлж байхын оронд тэр бондын мөнгөнөөсөө, эсхүл Хөгжлийн банкны олон улсын зах зээлээс зээлсэн мөнгөнөөс “Эрдэнэс Тавантолгой”-д өгвөл их л хэрэгтэй зүйл болно. Дээр миний дурьдсан “Чалко” компаниас авсан нийт 350 сая ам.долларын нүүрсний урьдчилгаа мөнгөний дийлэнх буюу гуравны хоёр нь УИХ, Засгийн газрын шийдвэрүүд, Сангийн яамны шахалтын үндсэн дээр Хүний хөгжил санд шилжиж, иргэдэд сар бүр 21 мянган төгрөг болж очсон байдаг.

Хэрвээ “Эрдэнэс Тавантолгой”, “Эрдэнэс МГЛ” компаниас Хүний хөгжил санд нийт 400 тэрбум төгрөг оруулаагүй бол улс төрийн хоёр гол нам болох МАН, АН хоёр сонгогчдод амласан мөнгөө өгч чадахгүй байсан. Одоо дарга, гишүүн болсон нөхдүүд сонгогдож, томилогдох, цаашлаад нам нь санал авч, дарга сайд болох ч үгүй байсан болов уу. Хүмүүст мөнгө болон хувьцаа өгнө гэж амласан хоёр нам нь тодорхой. Хамтарсан засаг, түүний парламент ямар шийдвэр гаргаж төрийн өмчит компанийг шахаж байсан нь бүгд ил тодорхой болсон явдал даа.

-“Чалко”-той хийсэн гэрээг цуцлах асуудлыг Ерөнхий сайд хөндөж байсан, анхнаасаа яагаад тийм муу гэрээ хийсэн юм бэ. Таныг удирдаж байх үед хийгдсэн гэрээ шүү дээ?
-Намайг байх үед хийгдсэн. Хятадын төрийн өмчит хамгийн том компаниудын нэгтэй Монголын төрийн өмчит компанийн байгуулсан бизнесийн хэвийн гэрээ. Зарим дарга, сайд нарын ярьж байгаагаас үзэхэд гэрээний доторхи зарим зүйлийг сайн ойлгоогүй юм уу, дутуу мэдээлэл авсан юм шиг байна билээ. “Чалко”-той байгуулсан гэрээ болон хийж байсан хэлэлцээний явцыг компанийн ТУЗ болон Засгийн газарт танилцуулж байсан. Тавантолгой ордыг ашиглахдаа бүтээгдэхүүний урьдчилсан борлуулалт хийж мөнгө олж ирэх нь зүйтэй гэсэн УИХ-ын удирдамж 2008 оны арванхоёрдугаар сард анх гарсан байдаг, Засгийн газрын 2011 оны зургаадугаар сарын 10-ны өдрийн хуралдаанаас ч тийм үүрэг өгсөн байдаг. Борлуулалтын томоохон урьдчилгаа мөнгө эхэлж авах нөхцөлтэйгээр нэлээд хэдэн компаниудтай хэлэлцээ хийж санал авснаас “Чалко”-той тунаж үлдэж гэрээ хийгдсэн. Гэрээ хэлэлцээ хийсэн, зөвшөөрөл авсан, танилцуулагдсан гээд бүх юм номоороо явсан.

-Нүүрсний үнэ хямдрахаар Хятадын тал хямд үнээр аваад, үнэ өсөхөөр монголчууд өссөн үнээр зарах боломжгүй гэрээ хийгдсэн юм биш үү, энэ шударга явдал мөн үү?
-Энэ худлаа мэдээлэл Эдийн засгийн байнгын хороон дээр яригдаж байна билээ. Тийм юм гэж юу байдаг юм бэ. Анх газрын хөрс ухаж эхлээд нүүрсэндээ хүрэх эхний дөрөвдүгээр давхаргын олборлосон нүүрсний эхний нэг сая тонныг тогтмол 70 ам.доллар, энэ нэг сая тонн нүүрсээ нийлүүлсний дараа зах зээлийн үнийн индексийн тохиргоог улирал тутамд хэрэглэнэ. Энэ нь зах зээлийн үнэ өсөх, буурах аль алинд нь хамаатай. 2011 оны эцсээр энэ индексийн тохиргоогоор үнэ жаахан өсч, 71, 72 болж байсан санагдаж байна. Харамсалтай нь 2012 онд олон улсын болон Хятадын нүүрсний үнэ эрс унасан. 2012 оны гуравдугаар улиралд 66 орчим ам.доллар болж байснаа сүүлийн улиралд нь тавин хэд болсон байсан.

“Энержи Ресурс” компанийн угааж баяжуулсан, жилийн өмнө 150 ам.доллараар хятадын хилийн Ганц мод боомт дээр зарагдаж байсан нүүрс 80 ам.доллар хүрэхгүй болж үнэ унасантай харьцуулах хэрэгтэй байх. Яригдаад байгаа 70 ам.доллар гэдэг бол нэгдүгээрт, хилээс 26 км-ын наана байдаг манай дамжин өнгөрөх агуулахад хүлээлгэж өгөх үнэ байгаа юм. Хүмүүс Хятадын хилийн Ганц модны боомтын үнэтэй харьцуулж хутгаад байдаг. Хил хүртэл нэлээд зардал гардаг. Хоёрдугаарт, энэ бол зөвхөн дөрөвдүгээр буюу хамгийн дээд давхаргын түүхий, ямар ч ялгалт, баяжуулалт хийгдээгүй нүүрсний үнэ. Үүнээс бусад бүх давхаргын болон угааж баяжуулсан нүүрсний үнийг харилцан тохиролцох ёстой.

Уурхайн ТЭЗҮ болон уулын ажлын төлөвлөгөө ёсоор уурхайн хөрс хуулалт доошоо улам гүн болж, гуравдугаар давхаргын нүүрсэнд энэ 2013 оны хавар, зун хүрэх учиртай. Тэгээд энэ давхаргын нүүрсний үнээ тохирох бүрэн боломжтой байгаа. Уурхай өргөжөөд бусад давхаргын нүүрс олборлоход мөн адил. Угаасаа нүүрс баяжуулах үйлдвэрээ хурдан ашиглалтад оруулах ёстой. ТЭЗҮ нь үндсэндээ дуусаж байсан одоо дууссан байх ёстой.

Баяжуулах үйлдвэрээ хурдан ашиглалтад оруулаад 2014 оны дундаас угааж баяжуулсан нүүрсээ үнээ сайн тохироод зарвал бүр сайн болно. Зарим улстөрчид хэвлэл мэдээллээр таван жилийн турш нүүрсээ зах зээлийн үнээс бага, тал үнээр нь өгөх гэрээ энэ тэр гэсэн байсан. Тийм юм гэж юу байх вэ. Ер нь гэрээг нээлтэй болгож зөв мэдээлэл өгөх хэрэгтэй байх.

-Та ажлаа өгөх үедээ “Залхсан учраас” гэж тайлбарлаж байсан. Чухам яагаад залхсан бэ гэдэг нь тухайн үед бас асуулт болж байсан, магадгүй компани ийм хүнд байдалд орох нь гэдгийг эртнээс мэдээд, тэр үед ажлаа өгсөн юм биш биз, нэг ёсондоо хариуцлагаас зугтааж?
-Ер нь төрийн өмчит компанийн захирлын ажил их ядаргаатай хэл ам ихтэй. Тэр тусмаа “Эрдэнэс Тавантолгой”-н захирал байх. Миний бие “Эрдэнэс МГЛ” компанийг гурван жил түүнчлэн “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийг үүнээс арай бага хугацаагаар удирдсан байдаг юм. “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийг гардан үүсгэн байгуулалцаж, хоёр жил орчим хугацаанд Гүйцэтгэх захирлаар нь ажилласан. Тавантолгойн орд стратегийн чухал орд бөгөөд төсөл далайцын хувьд том учраас өдөр, цаг, минут тутамд улстөрчид, сайд дарга нар, төрийн байгууллагынхан, хэвлэл мэдээлэл, хөрөнгө оруулагчид, гэрээгээр ажил гүйцэтгэгчидтэй харилцах нь амар биш шүү дээ. Түүн дотроос компанийн хуулиар бол хувь нийлүүлэгч нь болох Засгийн газар, түүний яам, сайд нар, газар хэлтсийн дарга, мэргэжилтнүүдтэй харилцах нь жаахан хүнд дээ.

Улс төрийн өөр нам хүчнүүд, өөр өөр санаа зорилготой, бие биенээ дийлэнхдээ өөлж, үгүйсгэсэн дарга нар, шүүмжлэгч оролцогч ихтэй байх нь бий. Яах вэ төрийн ажлын зохих туршлага, мэдлэг байсан болохоор тухайн үедээ ажлаа амжуулж байлаа. Ар талдаа юу ч гэж хэлж мэдэх, яаж ч мэдэх улстөрчид, бас чөлөөт хэвлэл мэдээлэлтэй болохоор гадны компаниуд, хөрөнгө оруулагчидтай нэг стандартаар ярьж ойлголцох ч бас амар биш. Тавантолгой, Оюутолгой гэсэн энэ том төслийг эхлүүлэхэд гардан оролцсоноо би өөрт ногдсон хувь зохиол гэж үздэг. Түмэн зүйлийн бэрхшээл дунд ажлаа зарчмаар нь, бас нуруутай авч явсан гэж өөрийгөө боддог юм.

-Улстөрчид “Эрдэнэс ТТ” компанийг өөрсдийн сонгуулийн амлалтаа хэрэгжүүлэх зорилготойгоор байгуулсан юм шиг л харагдаад байна. Хүний хөгжил санд мөнгө төвлөрүүлэхийн тулд л энэ компани буй болсон юм шиг. Үнэхээр тийм тал байна уу?
-Улсын Их Хурлын 2010 оны 39 дүгээр тогтоолын дагуу байгуулагдсан компани.

-Ер нь энэ компанийн өдөр тутмын үйл ажиллагаа, стратегийн зорилт гэх мэт зүйлс улс төрөөс хараат бус байж чадсан уу, таныг ажиллаж байх үед тухайлбал?
-Төрийн өмчит компани тул төрөөс хараат байна. Засгийн газрын, эсвэл төрийн өмчийн хорооны шийдвэр гэдэг бол “Эрдэнэс МГЛ”, “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьд хувь нийлүүлэгчийн шийдвэр гэсэн үг. Тэр хувь нийлүүлэгч, эзэн нь дотроо зөрчилтэй, байнга солигдож өөрчлөгдөж байдаг нь энэ компанийн зовлон юм даа. Хөрөнгийн бирж дээр тодорхой хэмжээний хувьцаагаа арилжаалж, олон улсын хөрөнгийн бирж, олон улсын бизнесийн стандартын дор орж, улс төр, засгийн нөлөөллийг тэнцвэржүүлэхгүй бол цаашдаа бүтэхгүй.

-Та одоо хаана ажиллаж байгаа вэ. “Эрдэнэс ТТ”-тай холбоотой байгаа юу?
-Ойр зуурын эмчилгээ хийлгэж байна.

-Я.Батсуурь захирал хэр ажиллаж байх шиг байна, таны харж байгаагаар?
-Урагшаа харж ажлаа амжуулах хэрэгтэй гэж зөвлөмөөр санагдаж байна. Намайг байхад “Эрдэнэс Тавантолгой”-гоос төр засаг нь байнга мөнгө нэхээстэй, бас хажуугаар нь том төсөл уурхай, бусад төслөө явуулах гээд зэрэгцсэн олон ажил явж байсан юм. Болгож л байсан. Одоо засаг нь жаахан дэмжээд, улс төрийн зорилгоор авсан мөнгөө буцаагаад өгчихвөл ажил хийхэд арай амар байж магад.

-Компанийн хувьцааг олон улсын зах зээл дээр гаргах асуудал одоо болтол удааширсаар л байгаа бололтой. Энэ талаар юу гэх вэ?
-Олон улсын хөрөнгийн бирж дээр компанийг гаргана гээд бүхий л шатны удирдамжийг аваад бэлтгэл ажил хийж байсан. Хөрөнгө оруулалтын банкууд, хууль, аудит, текник, нөөцийн зөвлөхүүдтэй хагас жил гаруй маш эрчимтэй ажиллаж байсан. Иргэд, аж ахуйн нэгжийн хувьцаа олголтын асуудлаа цэгцлэх, хувьцааны нэрлэсэн үнийг парламент нь тогтоoсон болон олон улсын хөрөнгийн зах зээлийн байдал муудсан, ашигт малтмалын үнэ унасан зэргээс үүдэж энэ асуудлыг хойшлуулсан. Түр хугацаагаар л хойшлуулсан байгаасай билээ. “Чи тэр IPO энэ тэрээ март” гэсэн зарим сайд дарга нартай мэтгэлцэх явдал миний хувьд тохиолдож байлаа. Ард иргэддээ хувьцаа олгоод, Тавантолгойн үнэ цэн нь нэмэгдэхээр хувьцаагаа зарж орлого олж болно гэж амлачихаад болиулна гэж арай байхгүй байлгүй дээ.

-Ер нь боломж харагдаж байна уу, хувьцааг богино хугацаанд олон улсын зах зээл дээр гаргах?
-Зах зээлийн байдлаа харж байгаад 2014 онд гаргавал зүгээр байх. Төсөл хэр урагшлах, ажил ямар явахаас их зүйл хамаарна.

-Өмнөх Засгийн газар “Эрдэнэс Тавантолгой”-н хувьцааг нэрлэсэн үнэ гаргаж, хувийн хэвшлүүдэд зарсан. Харин одоогийн Засгийн газар энэ бодлогыг үргэлжлүүлэхгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Хувьцааг ийн зохиомлоор үнэлсэн нь компанийн үйл ажиллагаанд багагүй төвөг удах шиг болсон?
-Ялангуяа хөрөнгийн биржид хувьцаа арилжаалах IPO төлөвлөгөөнд төвөг удсан үндсэн шалтгааны нэг энэ.

-Хөрөнгө оруулагчид “Эрдэнэс Тавантолгой”-оос юу хүсэж байна вэ, та ажиллаж байхдаа хөрөнгө оруулагчдыг татах зорилгоор баруун цанхийн уурхайд нээлт хийсэн. Гэсэн хэдий ч энэ төдийлөн үр дүнгээ өгөхгүй байх шиг?
-Тавантолгой ордын коксжих нүүрсний үндсэн гол талбайг нь Цанхи гэж нэрлэдэг. Түүний зүүн хэсэг дээр нь “Эрдэнэс Тавантолгой” үйл ажиллагаа явуулж эхлээд хоёр жил хагас жил болж байна. Тавантолгой эргэлтэд орж эхлээд үр ашгаас нь иргэд 21000 төгрөгөөр хүртэж эхэлсэн. Одоо тэндээс миний мэдэж байгаа 2013 онд зургаан сая орчим тонн нүүрс олборлох төлөвлөгөөтэй. Харин Баруун цанхийн талбайг ашиглаж эхлэх явдал геополитик, улс төрөөс шалтгаалж удаад бүтэхгүй болохоор компани өөрөө санаачилж уурхайгаа нээж эхлүүлсэн. Олборлолт хийх компаниар нь дэлхийд нэртэй АНУ-ын “Пибоди Энержи” компанийг хэлэлцээнд урьж байсан. Одоо гойд ажил хийгдэхгүй байгаа бололтой. Тэнд ажил эхэлбэл компанийн санхүүжилтэд нүүрсний борлуулалт, урьдчилсан борлуулалт ч юм уу хэлбэрээр тустай бөгөөд цаг алдахгүй байхад их сайн зүйл байсан байгаа юм даа.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Л.Энхдэлгэр