байгаа билээ. Тус холбооноос саяхан ардын уран зохиолч, соёлын гавъяат зүтгэлтэн П.Бадарчид хүндэтгэл үзүүлсэн юм. Энэ үеэр ардын уран зохиолчтой цөөн хором хөөрөлдлөө. Түүний олон сайхан сэтгэл хөдөлгөсөн дуу, шүлгийг бид мэдэх билээ.

-Сайн байна уу та. Удахгүй сар шинэ болох гэж байна. Цагаан сарын бэлтгэл хэр байна даа?
-Сар шинийн бэлтгэлээ хангачихсан. Манайд жил бүр ах дүүсээс минь гадна уран бүтээлчид их ирдэг. Энэ жил ч гэсэн уламжлалт сайхан баяраа өргөн дэлгэр тэмдэглэнэ дээ.

-Таны үед зохиолчдын хоорондын харилцаа холбоо ямар байв. Залуу зохиолч, уран бүтээлчдээ хэрхэн дэмжиж ажиллаж байна вэ?
-Би 1960 оноос Монголын зохиолчдын эвлэлийг мэддэг болсон. 1959 онд сураг дуулсан юм. Тэр үед зохиолчдын хороо Засгийн газарт байлаа. Харин би Засгийн газраас нүүгээд промпускийн газарт очиход нь очсон. Би тэр үед утга зохиол сонирхож, баахан цагаан шүлэг бичдэг байлаа. Долгорын Нямаа Хүмүүнлэгийн техникумд, би Холбооны техникумд байхдаа зохиолчдын хороон дээр гурав дахь өдөр болгон залуусыг хүлээн авч зөвлөгөө өгдөг гэж сонсоод тэнд очоод зохиол бүтээлээ уншиж сонсгоё, зөвлөгөө авъя гээд очсон юм. Д.Сэнгээ гуай зохиолчдын хорооны дарга байхдаа залуу зохиолчдоо дэмжиж байя гээд лхагва гариг гэдгийг бий болгосон байдаг. Бидний зөвлөгөө өгдөг цугларалтаас одоо Д.Пүрэвдорж, Ширчинсүрэн, Л.Түдэв, М.Цэдэндорж гээд арав гаруй зохиолчдыг гаргасан байдаг. Нэг жилд Б.Явуухулангийн “Бидний хүсэл”, “Цэнхэр мандлын тэнгэр”, Д.Пүрэвдоржийн “Хаврын дуу”, С.Эрдэнэ “Тал нутгаар явахдаа” шүлгийн ном, Мягмарын “Тугтай жаргал” гээд арав гаруй зохиолчийн ном гаргасан байгаа юм.

Тэр үед чинь ном гаргана гэдэг их хэцүү байлаа шүү дээ. Үзэл суртлын болон уран сайхны цензур, хэвлэлийн төлөвлөгөө гээд л бэрхшээл их байсан. Д.Сэнгээ гуай залуу уран бүтээлч, зохиолчдодоо их анхаарал тавьдаг байсан. Сэнгээ гуайгаас хойш Б.Явуухулан үргэлжлүүлсэн юм. Зохиолчдын эвлэл 40 гаруй гишүүнтэй байсан нь Д.Сэнгээ гуайн үед их өргөжсөн. Утга зохиолын дугуйлангууд энд тэнд ажиллаж эхэлсэн. Гурав дахь өдрийн цугларалт 1990-ээд оны эхэн хүртэл үргэлжилсэн. Олон мундаг зохиолч, яруу найрагчид тэндээс төрөн гарсан. Бид шүлгээ уншиж гайхуулах гэж Улсын их сургууль, багшийн дээд, төмөр замын гээд дугуйлангуудыг хэсчихдэг байсан. Ингэж явахдаа бид долоо хоногийн дотор хэн юу бичсэн, ямар ном уншсан гээд хоорондоо их ярилцаж, том зохиолчдоосоо зөвлөгөө их авдаг байлаа. Дээрээс нь энэ уулзалтын үеэр бидэнд онолын хичээлүүд Горькийн системээр ордог байсан.

Цугларалт бий болно гэдэг чинь багш нарын үгийг сонсоно, мөн өөрсдийнхөө зохиолыг хэлэлцдэг сайн талтай. Хамгийн сүүлд Д.Пүрэвдорж танхим гээчийг байгуулсан. Энэ уламжлал явсаар байгаад 1990-ээд оноос тасарсан. Энэ ажлыг сэргээх гэж байгаа залуу зохиолчдын холбооныхонд их баярлаж дэмжиж байна. Одоо дугуйлангуудыг байгуулах их боломжтой шүү дээ. Тэгвэл хэнээр удирдуулах нь хамаагүй. Тэнд шүлэг судлаад, шүлгээ задлаад, хэрхэн бичсэн талаараа ярилцаж байх хэрэгтэй. Дугуйлангийнхаа ярилцлагад хэнийг урих нь хамаагүй. Урьсан хүний юу хэлж ярих нь л сонин байгаа юм. Төрөл бүрийн салбараас урьж уулзалтуудыг хийх хэрэгтэй. н.Удвал гуай хагас сайн өдөр сонин уншлагын өдөр хийдэг байлаа. Тэр өдөр уулзалтуудыг их хийдэг байсан.

-Наадамд олон жил уралдсан морь өөрийгөө сойдог гэдэг. Ахмад зохиолчид хааяа тайзан дээр олны өмнө шүлгээ уншмаар санагддаг биз. Таны хувьд ямар байдаг вэ?
-Яахав дээ. Хааяа нэг тэгж санагдалгүй л яахав. Гэхдээ яруу найраг бол залуу насны юм шүү дээ. Яагаад гэхээр залуу нас бол ямар нэгэн юманд сэрэхүй их хурдтай байхгүй юу. Нас өндөр болоод ирэхээр юм болгоныг “мэддэг” болчихоод хэцүү юм. Тэгээд ямар нэгэн юм үзэх, унших болохоор “за яахав нэг иймэрхүү юм байдаг” гэсэн хандлагатай болоод сонирхол буурч эхэлдэг шиг байгаа юм. Би одоо телевиз үзэх, ном унших дургүй болжээ. Гадаадын сайхан сайхан орнуудад очоод залуу насандаа гайхан биширдэг байсан бол одоо больжээ. Залуудаа хүн үхсэн гэхээр их айж цочирддог байсан. Харин одоо бол цочирдоно айна гэсэн ойлголт алга болжээ. Тэгээд ийм болчихоор амраар нь дурсамж бичээд л суудаг. Ингэж байгаа чинь гал цог унтраад сонирхол буураад унтаж байхгүй юу. Амьдралд оюун сэтгэлгээний хувьд ханачихсан байдаг юм байна. Гэртээ л сайхан ном уншаад хэвтэж байх дуртай. Би залуу уран бүтээлчдийн гаргасан номыг бол уншаад байдаг юм шүү.

-Танд хадаг барьж шавь орсон хичнээн хүн байгаа вэ?
-Арав гаруй хүн бий байх аа. Номны өмнөтгөлийг нь биччихээр зарим нь багшаа гэдэг л юм. Хадаг барьсан гэхээр Д.Төрбат, түүний хүү Т.Зөнбилэг, М.Билэгсайхан, Л.Сэлэнгэмөрөн гээд нилээд байгаа. Харин Л.Сэлэнгэмөрөн бол их сайн бичдэг юм. Түүний нэг хар хүүхдийн тухай шүлэг байдаг. Хачин муухай хар байлаа ч гэсэн ээж нь түүнд хязгааргүй хайртай гэсэн санаатай. Үүнийг чинь л нөгөө яруу найргийн амин сүнс болох уран санаа гээд байгаа юм.

-Та залуу уран бүтээлчдийн номыг их уншдаг гэж ярилаа. Залуу зохиолчдод ямар дүгнэлт өгч байна?
-Залуу уран бүтээлчид амьдрал мэдэхгүй байна. Амьдрал судал гээд байдаг чинь хоцрогдсон зүйл биш шүү дээ. Аристотель, Урлаг тэр дундаа утга зохиол бол дуурайхуй юм гэж хэлсэн байдаг. Биднийг социализмын үед амьдрал судал. Уран зохиол гэдэг чинь амьдралын толь юм гэж сургадаг байлаа. Одоогийн зохиолчдын номыг үзэхээр амьдралын өргөн дэлгэр, үнэн мөн чанарыг биш дотоод сэтгэлгээгээ л гаргаж тавиад байх шиг харагддаг. Харин бид бол харсан зүйлээ гаднаас нь харж бичдэг байлаа. Тэгээд дээрээс нь дотоод мөн чанараа нэмдэг юм. Ер нь амьдралыг нэлээн үзэж судлах хэрэгтэй. Хэдэн тэмээ хараад тэмээний тухай биш, тэмээ хараад юу бодож байгаагаа л бичиж байна. Бидэнд шүлэг бичихэд гурван зүйлийг чухалчлах хэрэгтэй гэж заадаг байлаа. Нэгт уран санаа, хоёрт үгээр зурах, гуравт хөгжимлөг байх гэж. Энэ ч яах аргагүй үнэн юм шүү дээ. Сүүлийн үеийн хүүхдүүд уран санаагаа олоод үгээр зурж байгаа хирнээ сонсголонгүй, хөгжимлөг мөртлөө үгээр зурж чадахгүй алдаа гаргаад л байгаа юм. Гэхдээ яахав энэ чинь залуу л нас шүү дээ. Б.Явуухулангийн:

“Амар гэдэг нэртэй хөөрхөн хүүтэй болоод би
Аргалчин ээжийнхээ ачийг эргэж нэг дурсав
Аргалчин ээжийнхээ ачийг эргэж нэг дурсахдаа
Тэртээ уулын бэлээс үүрэн ирдэг байсан
Тэмээн тэнгийн арагт нь дарагдах шиг болов” гэсэн шүлгэнд хүүтэй болоод ээж аавынхаа ачийг санаж байгаа талаараа амьдрал, уран санаа хоёрыг гаргаж бичсэн байдаг. Одоо бол бас ингэж бичихэд хэцүү л юм. Одоогийн хүүхэд багачууд аргалчин, араг гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй болохоор амьдрал холдоод байх юм. Миний эхийн сэтгэл шүлгэнд:

Ижий нь хүүгээ их л санах юм даа
Араг савар хоёроо зөрүүлэн байж бодох юм
Аргал чулуу хоёрыг андууран түүж санах юм гэсэн шүлгийг уншаад тэр үеийн хүмүүст сайхан бууна. Харин одооны хүүхдүүд уншаад аргал чулуу хоёрыг андуурч түүдэг тэнэг юм уу л гэнэ. Ээж нь аргал түүдэг байсан үеийн хүмүүсийн сэтгэл нь уярч нулимс гарна. Тиймээс ахуй нь өөрчлөгдөөд ирэхээр дагаад уран сайхны сэтгэлгээ нь өөрчлөгдөх хэрэгтэй юм.

-Тэгэхээр Монгол ахуй холдож байгаагийн хэрээр үг нь ядуу болоод байна гэж ойлгож болох уу?
-Нүүдлийн соёл иргэншил болоод суурин иргэншил хоёр бол бие биенээ устгаж байдаг зүйл шүү дээ. Тэгээд ч цаг үетэйгээ холбоотой юм байгаа биз. Чиний хэлээд байгаа үнэний хувьтай байж мэдэх л юм. Ахуй сайхан зөв байх хэрэгтэй. Одоо цагаан сар хэдэнд болно гээд л хэрэлдэх юм. Ёс заншил гэдэг шашинтай холилдохоороо маш хэцүү юм. Аль л сайхан цэцэн мэргэн үгийг Чингис хаан хэлсэн л гэх юм. Юу гэж хэлж байсныг яаж мэдэж байгаа юм бэ. Би Чингис хааны хоёр дуурь бичсэн. Их ч олон юм уншиж судалсан. Юм л бол Чингис хаан гэсэн байх юм. Монголчуудыг даяарчлалаас авч үлдэх юм нь урлаг, үндэсний ёс заншил нь юм шүү дээ. Гэхдээ үндэсний ёс заншил гээд хэт туйлшрах хэрэггүй санагдах юм. Үндэснийхээ ёс заншлаар амьдрана гээд гэр барьж амьдраад ус зөөгөөд гүйх хүн ховор шүү дээ.

-Энэ жилийн “Болор цом”-ын сэтгэгдлээсээ хуваалцаач...?
-Энэ жилийн “Болор цом” сайхан болсон. Яруу найрагчдын ч шүлэг чансаатай чанартай байсан. Муу байна уу гэж харагдахаар шүлэг байгаагүй. Харин надад шүлгийн төгс боловсруулалт, уран сайхан санаа жаахан дулимаг санагдсан. Үгээр зурахын эрдэм буюу нүдэнд харагдтал бичих чадвар муу байна. Нэг сэдвээр бичиж байснаа гэнэтхэн хазайгаад л улстөр рүү орчих юм.

-Та түрүүн хүн өтлөхөөрөө барагтай юмыг сонирхохгүй болдог юм байна гэсэн. Харин эсрэгээрээ нутгаа санах сэтгэлтэй болдог юм шиг санагддаг. Таны хувь...?
-Тийм шүү. Хүн төрөөд цагираг болдог гэдэг. Уулын орой дээр гараад буцаад буудаг шиг нас ахих тусам нутгаа, ижий, аав, бага насаа санах шинжтэй өвчин тусдаг бололтой. Настай хүмүүс нутаг руугаа нэг явах юмсан гэж ярьдаг бол харин залуучууд хурдан нутгаасаа явж юм үзэж нүд тайлахсан гэцгээдэг. Би Төв аймгийн наана байдаг хаалган дээр очиход л сэтгэл сэргээд сайхан байдаг юм.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Г.Хишигт