1960-1970-аад оны Монголын уран сайхны кино үзэхэд хэзээ ч уйддаггүй

. Учир нь тухай үеийн кино хүний сэтгэл зүрх, хөлс хүчээр бүтсэний дээр “Монгол кино” нэгтгэлд байсан хувцас чимэглэлтэй холбоотой нь тодорхой. Тэгвэл арвин баялаг түүхтэй Монголын кино урлагийн энэ бүх эд зүйл Ж.Солонго захирлын гараар дууссан гэж мэдээлэл байв. Энэ талаар Монголын кино урлагийн зөвлөлийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга, кино найруулагч, СТА Б.Ганболдтой ярилцлаа

-"Монгол кино" нэгтгэл нэлээд "шуургатай " байх шиг?

-Байгалийн шуурга арилдаг, байгууллагын шуурга мөд арилдаггүй юм шиг байна. Би кино үйлдвэрт ачигчаас эхлээд туслах найруулагч болтлоо найман жил ажилласан. Тэгэхээр байдлыг маш сайн мэдэж байна. Туслах найруулагч бол юм бүхэнд гүйдэг. Энэ ажлын ач буянаар их ч юм сурлаа. Тайз анги, зураач, лаборатори, жижиг хэрэглэл, агуулахад ямар ямар хувцас байсан, кино үйлдвэр дээр уран бүтээл яаж явагддаг байсан гэх мэтийг мэднэ л дээ.

Зохиол хаанаас эхлээд кино болох бүх замналыг мэднэ. 1993 онд намайг Орост сургууль төгсөөд ирэхэд кино үйлдвэр маань ихэнх хүнээ "чөлөөт уран бүтээлч" гээд ажлаас чөлөөлчихсөн байсан. Гэвч үйлдвэрлэлээ явуулж, киночид киногоо хийдэг л байсан. Би "Шөнийн яриа" кино 1994 онд хийхдээ нэгтгэлээсээ павильон ашиглаж байв. Түүнээс хойш тэр том павильон ашиглагдаагүй.

Харин 1997 онд Ж.Солонго гэдэг захирал ирсэн. Энэ хүн кино судлаачийн хувьд нэг бичгийн цаасны нүүр шүүмж ч юм уу, киноны тухай бичиж байсныг би мэдэхгүй юм. Ж.Солонгыг захирал болж ирэхэд шинэ залуу хүн даргаар ирэхээр ажлын эрч хүч нэмэгдэнэ гээд би л хувьдаа баярлаж угтсан. Гэвч бүх зүйл орвонгоороо эргэж кино үйлдвэр маань сөнөлөө. Мөн КУДС гэж нэг муухай юм нээчихсэн гэж байгаа.

-Яагаад сөнөсөн гэж?

-Ж.Солонгоос өмнө нь ч кино үйлдвэрт ажиллаж байсан юм шүү дээ. Мань хүн ирээд л юу ч үгүй болголоо. Кино лаборатори бүр балгас болчихсон. Жижиг хэрэглэл, хувцас байхгүй болсон. Хувцас хунар ярилаа гэж хүмүүс гайхаж магадгүй. Үүнийг би яагаад онцлоод байна гэхээр бид "Мандах нарны туяа"-г бүтээхдээ кино үйлдвэрээс 10 хатан, 10 ноён хувцаслаж зургийг нь авч байсан.

Тэдгээр нь жинхэнэ цаг үе, хэв загвараа хадгалсан хувцас байсан юм. Гэтэл одоо нэг ширхэг ч үлдсэнгүй. Ж.Солонго захирал хувцсыг хийчихэж болно гэж яриад байгаа. Үндэсний хувцас хийдэг хүн байгаа ч 1920-иод онд өмсч байсан хувцсыг яг тухайн үеийнх нь хийцээр хийнэ гэж байхгүй. Дууриамал хувцас түүхийг зөв харуулж чаддаггүй. Мөн жижиг хэрэглэлийн агуулахад бүх юм байсан.

Гэтэл одоо хоосорчихсон байгаа. Ж.Солонго телевизээр хоёр гурван юм харуулаад л байна лээ. Хоёр, гурав биш 2000, 3000 юм байсныг л бид яриад байгаа шүү дээ. Үнэн чанартаа Ж.Солонго захирлын харуулж буй зүйлүүд чанартай үнэт эдлэлүүд нь мөн үү, эсвэл дууриамал нь уу гэдэг бас л сонин. Кино хийхэд шинэ дээл хүртэл гологдох үе бий. Тухайлбал өнгөрсөн жил бүтээгдсэн "Богд хаан" киноны хувцас, хэрэглэлийг Цогтбаяр шинээр хийлгэсэн.

Мэргэжлийн хүний нүдээр харахад Богд хааны хуцасны хувьд болж байгаа юм. Харин ноёдын өмссөн дээл, хантааз арай л гоё гял цал харагдаад байх жишээтэй. Түүхэн киног бодит болгохын тулд шинэ хувцсыг нь хуучруулж будаг, шавар хүртэл түрхэх шаардлага гардаг. Үүгээр би юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр "Монгол кино" нэгтгэлд байгаа хуучин дээл хувцас хойч үеийн киночдод үлдэж буй үнэт хөрөнгө юм. Үүнийг л Ж.Солонго мэддэггүй хүн дээ.

-Түүхэн кинонуудад хэрэглэж байсан эртний үнэт эдлэлүүд бүгд байхгүй болсон гэж би сонссон. Энэ талаар Та ямар мэдээлэлтэй байна вэ?

-Мөнгөн хэрэглэл, хаш соруултай гаанс гэх мэт үнэт эдлэл байсан уу гэвэл байсан. Одоо харин байхгүй болсон. Энэ бүхэн Ж.Солонготой л холбоотой. Бид мөнгөн аяга, домбо тэргүүтнийг кинонд хэрэглэдэг байсан. Их хэмжээгээр биш ч гэлээ тав, зургаан иж бүрдэл эртний эдлэл, үнэт зүйл байсан юм. Мөн жижиг хэрэглэл дотор 3000 гаруй цэрэг эмээл байсан. Одоо байгаа үгүй нь мэдэхгүй. Бид "Үхэж үл болно" киног хийхдээ 150 эмээл хувь хүн гуйж захиалгаар хийлгэсэн. Хэрэв "Монгол кино" нэгтгэлд байсан бол тэндээсээ л авч хэрэглэнэ шүү дээ.

-Кино үйлдвэрийн нэг ажилтан "Нарантуул " худалдааны төв дээр гэр зарж байсан гэж сонссон. Үүнийг Та мэдэх үү?

-Мэдэлгүй яахав. "Мөнгөн буйл" кинонд надтай хамт ажиллаж, жижиг хэрэглэлийн нярав хийж байсан Амараа гэдэг эмэгтэйн гараар орсон. Намайг 2000-аад оны эхээр зах дээр явж байтал тэр эмэгтэй гэр зараад зогсч байна. Өөрөө кино үйлдвэрийн жижиг хэрэглэлийн нярав хүн шүү дээ. Учрыг асуусан чинь Ж.Солонго гэр актлаад заруулж байгаа юм гэсэн. Кино үйлдвэрт актлах юм огт байдаггүй. Яахав гэр хуучирч болно, хаядаггүй л байхгүй юу.

Кино зургийн үед шатаж байгаа гэрийн зураг хэрэгтэй болох үед өнөөхийгөө шатаачихна шүү дээ. Хуучирсныг бүү хэл дутуу шатсан гэрийн модыг ч дараагийн кинонд зориулж хадгалдаг. Гэтэл туурга, дээвэр, бүрээс нь ч шинээрээ гэрийг актлаад зах дээр заруулж байдаг. Бид "Мандах нарны туяа"-ны зураг авалтад явж байхдаа акталсан гурван гэр авч шатаачихаад үлдэгдлийг нь түүж авчирсан түүх ч бий.

-Ж. Солонгыг албан тушаал авсан цагаасаа л буруу ажиллалаа гэж байна. Гэтэл яагаад 15 жил "Монгол кино" нэгтгэлийн захирлын албан тушаал дээр суучихав?

-15 жилийн хугацаанд кино үйлдвэрийг айл шиг айл болгож болно шүү дээ. Гэтэл мань хүнд ямар ч сэтгэл байгаагүй. Энэ байгууллага төрийн өмчит аж ахуйн тооцоотой үйлдвэрийн газар гэж явдаг юм. Тийм болохоор Ж.Солонго аль болохоор нурааж, сүйтгэж байж хувьчилж аваад газрыг нь ашиглах л сонирхолтой байсан. Нөгөө талаар Ж.Солонго бол найруулагч биш. Мэдлэгийн хүрээ нь тааруу. Ж.Солонгын эхнэр Засгийн газарт нэлээд том албан тушаал хашдаг.

Тиймээс тэр хүн л өмгөөлж хамгаалдаг байх. Хуулийг давж хувийн ашиг сонирхлоо дээгүүрт тавиад нөхрөө өмгөөлж, хамгаална гэдэг төрийн албан хаагчид байж болохгүй зүйл. Бид Ж.Солонгыг албан тушаалаас нь огцруулах гэж янз бүрийн тэмцэл явуулсан. Даанч эхнэр нь хуулийг өөрийнхөө талд үйлчлүүлж чаддаг болохоор бүгд амжилтгүй болсон. Түүнээс биш Ж.Солонгод "но"-той юм их бий.

-Монголын кино гадаадад зарагдсан гэж сонссон юм байна?

-Үнэн. 1999 онд Японд Монголын уран сайхны хэд хэдэн киног 68 мянган ам.доллараар зараад тэр хөрөнгөөрөө машин авч унаад хувьдаа ашиглаад явж байна. Үүнийг би ганцаараа яриагүй. Кино найруулагч, УГЗ X. Дамдин гуай илрүүлээд шүүхэд өгсөн ч ямар ч хэл амгүй нам дарагдчихсан.

-Кино үйлдвэрийн эзэмшлийн газар дээр баригдсан барилгын асуудал яригдаад багагүй хугацаа өнгөрлөө?

-Бид кино урлагийн зөвлөл байгуулж зохион байгуулалтад орж ажиллая гэж нэгдсэн. Гэтэл өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард Монголын кино урлагийн холбооны ахмадын зөвлөлийнхөн бидэнд хандсан юм. Кино үйлдвэрийн эзэмшлийн газар дээр байшин бариулсан. Гэхдээ гэрээндээ 10 байрыг ажилчдадаа авна гэж тусгасан байгаа юм. Харин Ж.Солонго шинэ байрны гэрэл, ус, халаалтыг гүйцэтгэнэ гэсэн ч чадаагүй.

Тэр компани бүх зүйлээ бүтээгээд байраа барьж дуусангуут гуйж байгаад өөрийнхөө хамаатан "Кино нэгтгэл"-ийн ерөнхий нягтлан Г.Төрбат гэдэг залууд байр авч өгсөн. Үүгээр ч зогсохгүй барилгын компанитай шүүхдэж бүх байрыг өөрөө авах гэж оролдсон. Гэтэл тэд "Ж.Солонгод өгөхгүй ээ. Олон сайхан кино хийсэн ахмад уран бүтээлчдэд өгнө" гэсэн байгаа юм.

Үүнийг нь манай Кино урлагийн зөвлөлийн гишүүд дэмжиж байгаа. Бид гишүүддээ үйлчлэх эрхтэй төрийн бус байгууллага шүү дээ. Үнэндээ байрны төлөө биш. Кино урлагийг авч явж байгаа хүмүүс нь ажлаа хийе. Ж.Солонго 15 жил юу ч хийгээгүй болохоор Кино нэгтгэлээс баяртай л гэж хэлж байгаа юм.

-Cap шинээрЖ.Солонго захирал хуурамч Соёлын тэргүүний ажилтан цол тэмдгийн асуудалд орооцолдоод авах шиг болсон?

-Тийм. Биднийг хөдөлгөөн өрнүүлээд үнэний төлөө яваад ирэхээр Ж.Солонго захирал өөрийгөө өмгөөлөөд л телевизүүдээр ярилцлага өгөөд янз бүр болоод байна л даа. Тэгээд cap шинээр ахмадуудаа хүлээж авсан байгаа юм. Өмнөх жилүүдэд ганц гуляш өгдөг байсан бол энэ жил алгаа овоо тэнийлгэсэн гэнэ лээ. Тэгээд л өөрийгөө өмгөөлүүлэх үүднээс дөрвөн хүнийг Соёлын тэргүүний ажилтан цол тэмдгээр шагнахгүй юу.

Уг нь зургаан хүн шагнагдсан юм. Хоёрыг нь Монголын кино нэгтгэлийн ахмадын зөвлөлийн Цэнддорж гуай Соёлын яамнаас авч өгсөн юм билээ. Үлдсэн дөрвийг нь Ж.Солонго хулхидаад муухай юм боллоо. Энэ асуудлыг манай кино урлагийн зөвлөл, ахмадын хорооны гишүүдтэйгээ ярьж хөөцөлдөөд авдаг газраас нь авч өгөх гэж байгаа. Ингэж л Ж.Солонгын нэг ч гэсэн балгийг арилгахаас. Тэгэхгүй бол кино урлагт муухай хар сэв сууж байгаа юм. Ж.Солонго их тоогүй юм хийлээ. Үүнийг үеийн үед л ярина шүү дээ.

-Авлигатай тэмцэх газар Ж.Солонго захирлыг одоо шалгаж байгаа гэсэн үү?

-Өмнө нь байрны асуудлаар өгсөн юм билээ. Гэхдээ Ж.Солонго кино үйлдвэрийн хашаанд бариулсан тэр олон барилгаас хэчнээн юм авсныг хэн ч мэдэхгүй. Тиймээс манай зөвлөл түүнийг Авлигатай тэмцэх газар бас өгнө. Кино үйлдвэрийн эзэмшлийн хашаанд Татвартай тэмцэх газрын байр, хувийн хэд хэдэн компани барилга барьсан. Тэр бүхнээс Ж.Солонго юм авсан гэх баттай баримт бидэнд бий. Тиймээс ахин шалгуулахаас өөр гарц байхгүй. Хэрэв Ж.Солонго өөртөө байр авсан л байх юм бол ажилчдадаа авч өгнө. Төрийн өмчийн мэдлийг завшдаг Ж.Солонго гэгч одоо.хэн бэ.

-Уран бүтээлч, удирдах албан тушаалтны хувьд цаашид "Монгол кино " нэгтгэлийг ямар сэтгэл, нүдээр харж байна вэ?

-Удирдлагыг солих нь мэдээж. Кино урлагийн зөвлөлд төлөвлөгөө их бий. Зах зээлийн нийгэмд тохирсон үйл ажиллагаатай л болгох хэрэгтэй. Манай кино үйлдвэр хоёр сая хүнийг кино үзүүлэх бүрэн хүчин чадал бүхий технологийн дагуу баригдсан барилгатай. Шинэчилбэл таван сая хүнд үйлчлэх хүчин чадлыг гаргаж болно. Кино үйлдвэрийг шинэчилж, архив бий болгох хэрэгтэй. 1990-ээд оноос хойш кино архив гэж байхгүй болоод хувь хүмүүс дээр л ганц нэг кино хадгалагдаж байна.

Дараагийн асуудал бол хувцас хэрэптэл, камер, павильон түрээслэх. 1987 онд кино үйлдвэр 700 гаруй ажилтантай байсан. Одоо цэвэрлэгч, жижүүр нь ороод 20 гаруйхан мэргэжлийн бус хүн ажиллаж байна. Үүнийг бодлогоор нь өөрчилж, шинэчлэх хэрэгтэй. Мөн кино үзвэрийн системээ шинэчлэх нь чухал. Дээр үед кино үйлдвэр маань Улсын төв номын сан, Соёлын төв өргөө, Дуурь бүжгийн эрдмийн театр, Чуулга зэргийн бүх алдагдлыг нөхдөг байсан. Энэ бүх систем одоо нурсан.

-Уран бүтээлч хүн цаг ямагт олз омог хайж явдаг. Яг одоо өөрөө ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Гурван ч кино зохиол хүнд уншуулах гээд өгчихсөн байгаа. Киноны маань ихэнх зураг зун болохоор цэцэг ургахыг хүлээгээд л сууж байна даа.

-Хаана, ямар албан тушаал хашиж байна даа?

-Монголын кино урлагийн зөвлөлийн ерөнхий нарийн бичгийн даргын алба хашдаг. Кино урлаг өөрөө салбар бүхэнд ордог. Тиймээс оюуны өмчийн газар, Соёлын яамтай хамтарч ажиллаж, хуулийн төсөлд нь манай зөвлөлөөс гурван хүн сонгогдоод байна. Мөн ШӨХГ-тай хамтарч ажиллаж байгаа.

-Та олон сайхан кинонд туслах найруулагчаар ажилласан. Түүнээсээ дурдвал?

-Би 10 дугаар анги төгсөөд л кино урлагтай холбогдсон. Анх "Ард" кино театрт кино үзэж байгаад киноны өмнөх журналыг хараад л киноны хүн болохоор шийдсэн. Тэгээд "Монгол кино" нэгтгэлд туслах ажилчин, ачигч гээд шат шатаар ахисаар найруулагч болсон хүн. Анх "Үүр цайхын өмнө", "Бид мартахгүй", "Мандах нарны туяа", "Амьдралын нахиа" зэрэг кинонд Х.Дамдин гуайн туслахаар, Доржпалам гуайтай "Мөнгөн буйл", Жигжидсүрэн гуайтай "Намар нахиалсан мод", "Үхэж үл болно" зэрэг кинонд туслах найруулагчаар явсан. Дараа нь сургууль төгсч ирээд "Шөнийн яриа", "Ахадсан ачаа", "Дуутын хүрээний сүүлийн хамба" гэж уран сайхны кино өөрөө найруулж, "Цасан шамарга" телевизийн жүжиг тавьж уран бүтээлээ эхэлж байлаа.

Эх сурвалж: unen.mn