хэмээн хэлэлцдэг ёс бий. Гэтэл аль аль төрөлд нь хүч үзэн улсын зэрэг цолонд хүрсэн сайчууд ч нэлээд байдаг. Залуудаа сайн барилдаж явсан хүчтэн хожмоо хүлгээ уяж наадмаа үргэлжлүүлэн сайхан амжилт гаргасан түүх монгол орны нутаг бүрт бий. Миний бие энэ удаа зөвхөн төрийн наадамд морь айрагдуулж түрүүлгэсэн хүчит бөхчүүдийг оруулж байна. Төрийн баяр наадамд морь айрагдуулсан уяачдын дотор аймаг сумын цолтой бөхчүүд үүнээс өөр ч байж болох юм. Бага насандаа барилдаж ноцолдож өсөөгүй монгол хүн үгүй тул энэ олон уяач бүр л ямар нэгэн хэмжээгээр бөх биз ээ. Харин энэ удаа зөвхөн улсын аймгийн цолтнуудыг нь түүвэрлэн авав.

1.    ХХ зууны зартай хурдан азаргануудын нэг Мөнх төрийн мөнгөн магнай хүрэн халзангийн эзэн Залуугийн Даваанэрэн 20 ид оны улсын наадамд тав давж монгол улсын начин цолыг хүртсэн бөх хүн байлаа. Түүний улсад барилдсан тэр жилийн цуваа олдоггүй юм гэдэг. Даваанэрэн начинд улсын наадамд айрагдсан хар азарга нь байв. Түүний төл цагаан гөхөлтэй харагч гүүнээс цуут хурдан халзан азарга, 1954 оны улсын наадамд аман хүзүүдсэн их насны халзан морь хоёр гарчээ. Мөнх төрийн мөнгөн магнай анхлан 1952 онд хязааландаа улсад түрүүлснээс хойш төрийн их баяр наадамдаа гурав түрүүлж дөрөв айрагджээ. ММСУХ ноос ХХ зууны туршид гаргасан амжилт нь манлай уяачийн болзол хангасан боловч энэ цолыг бий болгоход өөд болсон байсан 13 уяачийн гал голомтод дурсгалын мөнгөн судрыг үеийн үед хадгалуулсан юм. Тэдний нэг нь Даваанэрэн начин билээ.

2.    Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын харьяат монгол улсын хүчит арслан боохой хэмээгч Данзан бол 1920 1930 аад оны нэрт бөхчүүдийн нэг юм. 1933 оны улсын их баяр наадамд Завхан аймгийн харьяат урт гарт хэмээх Маамын Лхагваатай үлдэн үзүүрлэж, хойтонгийнх нь улсын улсын наадамд Бор морио уян ирж аман хүзүүдүүлж байлаа. Боохойн ягаан гэдэг энэ зартай морь орон нутгийнхаа наадмуудад тун ч гарамгай хурдалж байжээ. Хан богд Хатан туулын эрэг дээр Боохой Данзан үзүүрлэж, бор морь нь аман хүзүүдэж...

3.    Хуучны их Шавийн Далай ижий отгийн дарга Сүндэв агсаны хүү, улсын заан Жүрмэд гуай нэрт уяач хүн байлаа. 1949 оны улсын их баяр наадамд түүний хар их нас айргийн дөрөвт хурдалсан түүхтэй. Түүний хүргэн Намжилдорж хадам эцгийнхээ уяачийн үйлсийг үргэлжлүүлэн улсын наадамд морьдоо айрагдуулж явжээ.

4.    Түвдэндорж их аврагын үеийн бөх улсын начин Гэлэгийн Дайнаа гуай олон жил морь уясан сайн уяач, бас насан турш шагай харавсан хүн билээ. Уул гарал нь Завхан аймгийн хүн бөгөөд Улаанбаатар хотын Налайх орчимд суурьшин амьдарч хүлэг морьдоо уяж байжээ. Түүний саарал халзан хязаалан 1978 оны улсын наадамд гуравт давхисан. Эдний адууны удамтай Сэдэнваанжилын буурал гэгч хурдан хүлэг даагандаа улсад түрүүлж байв.

5. Төв аймгийн Баянбараат сумын харьяат Даймий начин гэж намхан зузаан биетэй сайн барилддаг бөх байжээ. Түүний бор азарга улсын наадамд дөрөв айрагдсан нь бас гайхамшиг. Энэ азарга 1945 онд даагандаа, 1947 онд хязааландаа, нийлсэн хойноо 1952, 1953 онуудад бас л айрагдаж, Төв аймгийн нэгэн наадамд хоёр түрүүлж байсан ч удаатай гэнэ.
6. 1961 оны улсын их баяр наадамд Булган аймгийн Сайхан сумын харьяат монгол улсын начин уруул хэмээгч С.Бадрах бор даагаа түрүүлгэж байжээ. Бадрах гуай тэр жил Улаанбаатар хотын ойролцоо гүү барьж байгаад уясан нь энэ бөгөөд наадмын цуваанд Улаанбаатар хотоор цоллуулсан байдаг. Бор дааганы эх нь өөрийн нь унаган, эцэг нь Хэнтий чигийн бор халзан азарга байжээ.

7.    ХХ зууны их хүлэгч Данзаннямын Даваахүү аймгийн арслан цолтой бөх хүн юм. 1970 онд Дорнод аймагт цэргийн алба хааж байх цагтаа барилдан их шөвөгт үлдэж уясан морь нь айрагдаж байв. Цэрэгт байхдаа цэргийн заан болж, Төв аймгийн үндэсний бөхийн спартакиад аймгийн аварга шалгаруулах барилдаанд 1972, 1973, 1974 онуудад гурван жил дараалан түрүүлж аймгийн арслан цол хүртсэн, Мөнхбат аваргын нэрэмжит барилдаанд мөн 3 удаа түрүүлсэн. Түүний монголын морин уралдааны түүхэнд гаргасан хосгүй амжилтыг үнэлж уяачдаас анхлан тод манлай уяач, анхны гавьяат малчин, хөдөлмөрийн баатар цолуудыг олгожээ.

8.    Архангай аймгийн Хотонт нутгийн унаган хүү Цэвээнжавын Дуламсүрэн идэр залуу насандаа хүчээ үзэн наадаж, өдгөө хүчтэний дэвжээгээ орхисон ч хүлгийн шандас сорин сайхан наадсаар байна. Түүний хоёр ах нь мөн улсын цолтой бөхчүүд бөгөөд Ц.Юүвээ (1970 онд) харцага, Ц.Ванчигцэрэн начин (1976 онд) нар юм. Харин Дууяа манлай 1982 оны улсын их баяр наадамд Гочоосүрэн заанаар давж улсын начин цол хүртжээ. 1999 оны улсын наадамд анхны айргаа авснаас хойш тэр монгол улсын наймдахь тод манлай уяач болж улс бүсийн наадмаас 11 түрүү 35 айраг аваад байна.

9.    Баруунхараагийн Монгол улсын алдарт уяач Дамбын Болд мөн л аймгийн арслан цолтой бөх хүн. Олноо “Орос” хэмээгддэг Болд армид байхада цэргийн арслан цол хүртэж, 1986 онд Сэлэнгэ аймгийнхаа наадамд Жүрмэдийн Ганзориг арсланг орхин түрүүлж хурц арслан цол хүртэж 1982 оны улсын наадамд гурав давж байжээ. 1987 оны улсын наадамд улсын алдарт уяач Өлзийжаргалтай цуг морь уяж ирэн шүдлэн бор үрээ нь түрүүлж байлаа. Мөн 1989 оны улсын наадмаас хоёр айраг ууж 90 ээд оны дундуур хээр морь тун ч их хурдласан.

10.     Зартай хурдан алаг мориороо нэрд гарсан Монгол улсын манлай уяач Лувсанцэрэнгийн Чойдог гуай мөн л залуу идэр насандаа үндэсний бөхөөр барилдан чамгүй амжилт гаргаж явжээ. Төв аймгийн начин цолтой, начин цолоо баталж ч байсан хүчтэн билээ. Түүний харлаг морь Ишийн бор, Данзаннямын их хээр, Сундуйн шарга, царцаа Дашнямын салхин зэрэг цуутнуудтай уралдаж төрийн их баяр наадамд нэг түрүүлж хоёр айрагджээ.

11.    1980 оны улсын их баяр наадамд дархан аварга Жигжидийн Мөнхбат улсын их баяр наадамдаа дөрөвдэхээ буюу сүүлчийн удаа үзүүрлэхэд түүний хүрэн соёолонг Данзанням гуай уяж түрүүлгэж байлаа. Алдарт уяач Тожил гуай энэ үрээг Мөнхбат аваргад бэлэглэсэн бөгөөд хожмоо Данзанням гуай худалдан авч төрийн наадамдаа дахин гурав түрүүлж нэг айрагдуулан Данзаннямын ажнай хүрэн гэж ар халхын домогт түмэн эхүүдийн нэг болсон.

12.    Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын харьяат монгол улсын алдарт уяач Ламжавын Дэмбэрэл аймгийн начин цолтой. Улсын харцага Пүрэвжавын хамаатан энэ хүн 90 ээд оны дундуур улсын наадамд цөөхөн ирээл улсын алдарт уяачийн болзол хангаж байлаа. 1996 оны улсын наадамд толин хулыг түрүүлэхэд цавьдар халзан азарга нь аман хүзүүдэж, хурдан хээр үрээ нь нэг түрүүлж нэг айрагджээ. Мөн Тамирын хурдад айрагдсан босоо хул гэж сайн азарга байсан.

13.    Монгол улсын алдарт уяач уран дархан Ганхүү монгол улсын начин цолтой хүн. ХХ их хүлэгч Гарамжавын дунд хүү 1990 оны МНТ ны 750 жилийн ойгоор дархан аварга Мөнхбатаар тав давж улсын начин цол хүртсэн төдийгүй Үст хүрэн азарга нь улсын наадамд хоёр айрагдаж, бүсийн наадамд мөн хоёр айрагджээ. Мөн бага адуу хэд хэдийг улс бүсийн наадамд оруулсан байна.

14.    1995 оны улсын их баяр наадамд монгол улсын заан Ч.Амартүвшингийн хул азарга айргийн тавд давхижээ. Тэр жил азарга будилсан бөгөөд Хорлоодойн хар түрүүлж өсгий цагаан хар аман хүзүүдсэн наадам юм. Үлдсэн цөөн азарганаас зааны хул айрагджээ. Ер нь төрийн наадамд морь айрагдуулна гэдэг тэр болгон хүнд заяах эд биш.

15. Монгол улсын манлай уяач Цэндсүрэнгийн Онгуу Дарьгангийн алдарт аварга Пилийн удмын бөх билээ. 1971 онд цэргээс халагдаж очоод төрөлх аймгийнхаа баяр наадамд их шөвөгт шалгарч аймгийн начин цолыг хүртжээ. Харин улсын наадамд хоёр удаа зодоглоод хоёуланд нь Өмнөговийн “Морь” Пүрвээ начинд тахим өгчээ. Онгуу манлай 90 ээд оны сүүлээр улсын наадамд алс Сүхбаатар аймгаас зорин ирж сайн наадсаар, Сүхбаатар адууны хурдныг олонд таниулах дэлгэрүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн хүн юм. 2000 онд Өвгөн ноён Пүрэвжавын нэрэмжит зүүн бүсийн наадамд очоод нэг түрүү гурван авч байсан нь түүний хэр зиндааны уяач болохыг харуулна.

16.    Архангай аймгийн Цэнхэр сумын харьяат монгол улсын начин Д.Дашцэрэн 2000 оны Ардын хувьсгалын 79 жилийн ойн баяр наадмаар тав давж улсын начин цол хүртжээ. Дашцэрэн начин үүнээс хойш үндэсний бөхийн барилдаанаараа төдий эрчимтэй барилдаагүй ч хурдан хээр морь нь тун сайн давхижээ. Хээр морь 2003 онд соёолондоо улсын их баяр наадамд айрагдаж, Архангай аймгийн 80 жилийн ой, Их хурд 4 уралдаануудад айрагдаж, 2006 оны Тамирын хурд төвийн бүсийн даншигт түрүүлжээ.

17.    Уран барилдаанаараа үзэгч олноо баясгасан монгол улсын даян аварга Агваансамдангийн Сүхбат 2006 онд зодог тайлснаас хойш бөхийн дэвжээндээ эргэн гараагүй байна. Харин түүний морьд сүүлийн жилүүдэд тун сайн уралдах боллоо. Хишиг хүрэн азарга 2010 онд төрийн их баяр наадамд айргийн гуравт хурдлав. Хишиг хүрэн нийт улс бүсийн наадамд тав айрагдаад байна. Мөн хонгор халзан даага нь 2010 онд улсын наадамд аман хүзүүдсэн.

18.    Аймгийн арслан Готовын Нямсамбуугийн хавчиг халтар морь 2008 оны төрийн их баяр наадамд дөрөвт давхижээ. Халтар морь урд жил нь соёолондоо Боржгин наадамд тэр жил гүйцэгдэхгүй байсан Адъяасүрэнгийн хонгорын ард ирж аман хүзүүдэж байв. Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын харьяат Нямсамбуу 1995 онд Дархан-Уул аймгийн баяр наадамд Увсын Отгонбаатар арслантай үлдэж үзүүрлэж байжээ. Нямсамбуу уул гарал нь Увс аймгийн хүн юм.

19.    ММСУХ үндэслэгч Пунцагбалжир агсны хүү Энхмөнх үндэсний бөхийн аймгийн харцага цолтой бөх юм. 2006 онд Төв аймгийн баяр наадамд 256 бөх барилдахад Баярсайхан заантай их шөвөг шалгарч энэ цолыг хүртжээ. Тэр жил Төв аймагт Даваабаатар харцага түрүүлж аймгийн арслан цолонд хүрч байв. Харин түүний морьд улсын наадамд тун гарамгай амжилт үзүүлж байна. 2002 онд түрүүлсэн хар даага нь шүдлэн хязааландаа айрагдаж, бага гурван насандаа төрийн их баярт айрагдсан арван хэдэн үрээний нэг болжээ. Мөн 2006 онд хүрэн хязаалан нь түрүүлж, 2008 онд хул хязаалан нь айрагдаж, хонгор халзан даага нь аман хүзүүджээ. Бүсийн наадамд ч олон морь айрагдуулаад байна.

20.    Хэдийгээр үндэсний бөхөөр олон жил барилдаагүй ч мэргэжлий сумогийн 68 дахь аварга Д.Дагвадорж, Кёкшүзан Д.Батбаяр нар улсын наадмаас айраг уугаад байгаа. Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар гавьяат тамирчин Д.Дагвадорж 1996 онд ах Сумьяабазарыгаа улсын заан цол хүртэх тэр агшинд улсын наадмын хүүхдийн барилдаанд долоо даван түрүүлж улсын шонхор цол хүртэж байсныг энд дурдая. Д.Дагвадоржийн бор соёолон 2010 айрагдсан бол, Кёкшүзаны хонгор халзан соёолон 2007 онд айрагджээ.

21. Шинэхэн тод манлай уяач Хадбаасангийн Бат-Эрдэнэ 1995 оны улсын их баяр наадмын хүүхдийн барилдаанд их швөвгийн дөрөвт шалгарч байжээ. Тухайн үед улсын наадмын өсвөрийн барилдаанд их шөвөгт үлдсэн хөвгүүдэд "улсын гарьд" цол олгодог байжээ.

Эх сурвалж:hiimori.mn