жилийн сүүлчийн дуулиан болсон гэлтэй. Гадаадын түншүүддээ хатуурхсан аястай эл мэдэгдлүүдийг хэвлэл мэдээллийнхэн шүүрэн авч эрдсийн баялаг "цөлмөгдөх" хаалгыг хааж буйг талархан дэмжив. Монгол нь төрт ёсны олон мянган жилийн уламжлалтайг Оюутолгойн хувь нийлүүлэгчдэдсануулаад авснаа Эдийн засгийн хөгжлийн сайд сайрхан мэдээлэв.

Сэтгэлийн хөөрлөө дарж орчин цагийн олон улсын эрх зүйн үүднээс тунгаавал Оюутолгойн "хөрөнгө оруулалтын гэрээний хууль, тогтоомжтой нийцэхгүй байгаа заалтуудыг эргэн харах" чиглэлээршинэчлэлийнЗасгийн газрын хийж буй алхмын оновчтой эсэхэд эргэлзэхээс аргагүй. Тухайн гэрээг "тогтвортой байддын гэрээ"-ний хэлбэрээр байгуулсан.Чухамхүү хөгжиж буй орнуудын хууль тогтоомж хувирамтгай,

Засгийн газар нь савламтгай, түшээд нь авлигад өртөмтгий байдаг тул эдгээр эрсдэлээс хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах зорилгоор ашиглагддаг хуулийн хөшүүрэг нь ийм гэрээ болой. Монголын хууль тогтоох хийгээд гүйцэтгэх засаглал дээрх гэрээг тухайн үедээ сайшаасан, гурван жилийн дараа ийнхүү "эргэж харах"-аар болсон нь манай хөрөнгө оруулалтын орчин тогтворгүйг л нотолж буй хэрэг.

Гэрээг тухайн үед зөвшөөрөн хүлээн авсан нь МАН+АН-ын Засгийн газар. Төрт ёсыг үнэхээр хэрэгжүүлдэг, уламжлалыг хүндэлдэг л юм бол гэрээг дараагийн Засгийн газрууд дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Орчин үеийн олон улсын харилцааны дэг жаяг нь тийм юм. Тэгэх тусмаа эл гэрээг Ардчилсан нам "эвсэн засаглаж буй ахуйдаа" сайшаасан тул хэрэгжүүлэх хариуцлагыг нь мөн үүрэлцэх ёстой.

Хэрвээ энэ зарчмыг биелүүлж эс чадвал "найдваргүй түнш"-ийн статус бидэнд бэлхнээ олдоно, харин итгэж хэлцэл хийх түнш олдохгүй болно. "Рио Тинто"-гоос шаардаж буй өөр нэг зүйл нь "Монголын талд зөвлөх үйлчилгээ үзүүлсэн компани сонирхлын зөрчилтэй эсэхийг нягтлах" аж. Бид олон улсын гэрээний хариуцлагатай тал мөн бол зөвлөх үйлчилгээ авсан компаниа өөрөө шалгаж нягталмаар юм.

Бүх юмыг түншдээ үүрүүлэхийг хүсч байгаа нь эрхийн чадамжтай, бие даасан оролцогч тал мөн үү гэх сэтгэгдлийг хөндлөнгийн шинжээчдэд төрүүлэхүйц байна. Айлын талд тавьж хариу тайлбар нэхэж буй зарим асуудал, тухайлбал, төслийн хөрөнгө оруулалт хэтэрсэн шалтгаан, менежментийн зардлыг ил тод болгох зэрэг шаардлага зөв зүйтэй, гэхдээ түншлэлийнхээ суурь зарчмыг, хөрөнгө оруулалтын гэрээг хянаж үзэх гээд байгаа нь өөрөө зарчимгүй байр суурь юм.

Эрдсийн баялгаас шимийг хүртэхүндсэнхэлбэрньтөсвийн орлого л байдаг. Иймээс ч ашиг орлого хуваах зарчмыг дотоодын ч бай, гадаадын ч бай хөрөнгө оруулагчтай хатуу тохирдог. Төр, олборлогчийн хооронд дээрх ашгийг хуваах зарчим, аргачлал, хувь хэмжээ дэлхий дахинаа нэгэнт тогтчихсон, энэ тухайд бидэнд "дугуй шинээр зохион бүтээх" гэж тархиа гашилгах хэрэгцээ байхгүй.

Гадаадын оролдоотой аж ахуйн нэгжүүд манай иргэдийг ажиллуулан тэдэнд цалин өгч, манай зах зээлээс бараа, үйлчилгээ худалдан авах, дэд бүтцийн ачааллыг өсгөх зэргээр үндэсний бизнесийн хүрээг тэлэхэд хувь нэмэр оруулж байдаг ч эдгээр дайвар өгөөжийг гэрээнд үүрэг болгож оруулдаггүй.Яагаадгэвэлүндсэн үйлдвэрлэл хэвийн явагдах нөхцөлдхүссэн, хүсээгүй эдгээр үйлчилгээ өргөжиж байдаг.

Хот байгуулах, сургууль эмнэлэг барих, орон сууцаар хангах зэрэг шаардлагыг хөрөнгө оруулагчаас шаардах нь төдий л үндэслэлтэй биш. Учир нь үйлдвэрлэлийн бус зардал хөрөнгө оруулалтын гол сэдэл болох ашгийг бууруулдаг. Ижил ажил гүйцэтгэж буй канад хүнд илүү цалин төлөхөөс аргагүй, тэр нутагтаа авдгаас илүүг хүртэх нөхцөлд л Оюутолгойд ирнэ.

Монгол хүнд багыг төлөх эдийн засгийн хөшүүрэг нь үйлдвэрлэлийн зардлаа бууруулахад оршино, харин түүний шар арьстай нь доогуур цалин авах шалтгаан биш. Монголын баялгийг барьцаалж гадаадынхан мөнгө босгоод буйд халагласан эрхэм гишүүд цөөнгүй байх юм. Энэ төсөл гарцаагүй ашигтай гэх итгэл төрүүлж баймааж л хувьцаагаа борлуулна. Уул уурхайн төслийг хэрэгжүүлэх механизм нь дэлхий дахинаа ийм л юм.

Оюутолгойг үндэсний компани ашиглалаа ч "баялаг хүдэр-баталгаат ашгаар" нь даллаж байж л мөнгө босгоно. Харин "төрт ёсны уламжлалтай Чингисийн үр садын компани" гэж хэчнээн хашгираад нэмэргүй. Хувьцаа худалдан авах сэдэл болж чадахгүй. Дотоод Азийн өндөрлөг дэх дэд бүтэцгүй, зэлүүд уурхайд хөрөнгө босгоход учирч буй бэрхшээлийг бид ухаарч мэдэхгүй л байгаа даа...

Хувьцаатай холбогдсон хариуцлагыг хувьцаа гаргагч үүрдэг. Нарийндаа бол хувьцаа гаргагч гэхээсээ түүнийг эзэмшигч илүү эрсдэл хүлээдэг, түүний тухайд хувьцаа нь бараг л "азын сугалаа". Оюутолгойд оруулж буй хөрөнгийг эргүүлж төлөх үүргийг Монголын тал, тэгэх тусмаа Монголын төр хүлээхгүй байгаад бид олзуурхах ёстой. Бид их л бодоход хариуцлагын 34 хувийг л үүрнэ.

Луу жилийн сүүлчийн хуралдаанаараа Засгийн газар "Эрдэнэс Тавантолгой" ХК болон "Чалко Трэйдинг Хонконг" ХХК-ийн хооронд байгуулсан Нүүрс худалдан авах тухай гэрээ хуульд нийцсэн эсэх талаар хууль зүйн дүгнэлт гаргаж, илэрсэн зөрчлийг хууль, хяналтын байгууллагаар шалгуулж шийдвэрлүүлэхээр болсныг зарлав. Ард олон бид ч үүнд сэтгэл ханав. Харамсалтай нь бид гэрээний дагуух урьдчилгааг "эх орны хишиг" болгоод хүртчихсэн.

Зүй нь энэ мөнгийг "Чалко"-гоос авахын өмнө уул хэлцэл хуульд нийцсэн эсэхийгнягталсан бол хариуцлагатай "хэлэлцэн тохирогч тал" байх байв.”Газар нутгийнхаа төлөө" эрслэн босогч өнөөх олон иргэний хөдөлгөөнийхөн, "Бэлэн мөнгөний амлалт"-ыг үзэн ядагч бидний сонгогчид бүгдээр хамсаад алдагдалтайг нь тогтоогоод "Хишиг"-ээс татгалзсан бол "эх орончоо" хэрэг дээрээ нотлох байв.

Төр засаг маань ч, иргэд бид ч тэгж чадсангүй.гэхдээбуруугбусдаас хайдаг зангаа ч тавьсангүй. Урт хугацааны гэрээ нь хэлэлцэн тохирогч талуудад давуу боломж, бас нэмүү хариуцлага ногдуулдаг. Чухам иймээс гэрээг цуцлах нь зам тээврийн болон борлуулалтын сүлжээ бүрдүүлэх, боловсруулах хийгээд экспортын хүч чадал байгуулахаар хийсэн ажлуудыг нь талаар болгох тухайд "Чалко"-гоос хийж буй тайлбар үндэстэй.

Хоёр тэрбум шахам долларын хөрөнгөтэй, "Рио Тинто", "Би Эйч Пи Билитон" зэрэг уул уурхайн томчуудын хувьцааны тодорхой хэсгийг эзэмшигч энэ корпорацийн нэр хүнд, бизнесийн сүлжээг бид ашиглах ёстой. Тэд ч мэдэгдэлдээ Тавантолгойн нүүрсийг Хятадын зах зээлд их хэмжээгээр нэвтрүүлэх, мөн гуравдагч оронд экспортлох бат суурийг тавьчихаад байгаагаа дуулгаж буй.

"Чалко"-гийн хүлээснээс гарчихвал олон худалдан авагчтай болж нүүрсээ илүүүнэ хүргээд борлуулчих юм шиг "Эрдэнэс Тавантолгой" компанийн удирдлагуудын яриад байгаад үнэмшил нэг л төрж өгөхгүй байгаа юм. Учир ньХятадхомсдолдорсныулмаас биш, харин арай хямдыг нь бодож Монголоос нүүрс авдаг. Хоёрт, урд хөршийн нүүрсний нөөц нь Өвөр Монгол, Шанси зэрэг хойд, баруун бүс нутагт төвлөрсөн, гэтэл төмөр замынх нь өмнөд рүү нэвтрүүлэх өртөг өндөр тул урд нутгууддаа Австрали, Индонезиос хямд нүүрс авч байгаа юм.

Таван-толгойн нүүрсэнд Япон, Солонгост худалдан авагч оллоо ч дамжуулан тээвэрлалт дэх техникийн боломжоос хамаараад ойрын 5-10 жилд бодит нийлүүлэлт хийгдэх бололцоогүй юм. Багануур(15 дол), Шивээ овоо(13 дол), Шарын гол (15 дол) гээд манай дийлэнх уурхайд нэг тонн нүүрсний олборлолтын өртөг 15 орчим долларт багтдагийг Ашигт малтмалын газрын 2011 оны тайлангаас харж болно.

Тавантолгойгоос улсын хил хүрэх автозамын тээвэр 30 орчим доллар гэвэл 45 орчим доллар босго үнэ байхаар тооцоо гарч байна. Харамсалтай нь Ганц модны боомт дахь түүхий нүүрсний үнийг "Чалко" энэ улирадд 40 ам доллар гэсэн нь үнэхээр доогуур үнэ мөн. Энэ үнэ Хятадын нутгаарх транзит тээврийн зардлыг 100 доллар гэсэн тооцоонд тулгуурласан аж. Энэ зардал ч НҮБ зэрэг олон улсын шинжээчдийн тооцоолдгоос бараг хоёр дахин өндөр байна.

Гэсэн хэдий ч гэрээг цуцлах тухай ярихаасаа өмнө нөхцөл байдоыг "Чалко"-той ойлголцохын тулд үргэлжлүүлж аумлах л ёстой болов уу. Учир нь урд хөршийн нутгаарх дамжин тээвэрлэлт, шилжүүлэн ачилтыг төрийн өмч давамгайлсан энэ корпораци хэнээс ч илүү зохицуулж чадна. Хятадын эдийн засгийн идэвхжлийн дагуу нүүрсний үнэ сэргэх хандлага гарч байгааг шинжээчид тэмдэглэж буй.

Тэгвэл гэрээний дагуу "Чалко"-д нийлүүлэх нүүрсний үнэ ч ойрын хугацаанд сэргэж болох. Оператор компанийн хөлсийг бууруулах боломжийг ч хайх ёстой байх. Гадаадын түнштэй харилцааг зохицуулахад давамгайлах үүрэгтэй нь гэрээ контракт байдаг. Гэрээгээр зохицуулагдаагүй нь үндэсний хууль тогтоомжоор, харин аль алинаар зохицуулагдаагүй харилцаанд зан заншил, уламжлалын эрх зүйг хэрэглэдэг. Эл түгээмэл зарчмыг зөрчсөн л бол үндэсний нэгдмэл байр суурь ч мугуйдлал болох ажгуу.

Доктор Ж.Гөлгөө