Dr. Лувсанноровын Эрдэнэчимэг, (Indiana University), echimeg2002@yahoo.com

ХҮIII зууны тэргүүн хагасын Монголын дуун урлахуй ухааны томоохон төлөөлөгч, уран сэтгэгч “Чин сүзэгт номун хан” өргөмжлөлт гэгээнтэн Лувсанноровшарав (1701-1768) нь буддын шашны хөгжимт утга зохиолын дуун урлахуйн[1]гүн ухаан, түүний гүн увдисын мөн чанарыг шашин сүм хийдийн дуу хөгжмийн уран бүтээл, түүний монгол хувилбарт тэмдэглэл, ая шүлэг сэтгэлгээ бясалгалын нийлэг зангилаагаар нүүдэлч монголчуудын ахуй сэтгэлгээний өвөрмөц онцлогийг тусган гаргахыг эрмэлзсэн дуун урлах ухааны  нэрт төлөөлөгч бөгөөд долоон боть зохиолтой ажээ.  Номун хан Лувсанноровшарав нь Хуучны Сайн ноён хан аймаг, одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг болох тухайн үедээ “Чин сүзэгт номун ханы хүрээ хийд” хэмээн алдаршиж байсан, Халхын Засаг Шаарын хошуунд Энх Амгалангийн 40 он буюу 1701 онд төржээ.  Тэрээр бага наснаас лам болж шарын шажны ном номлолд нилээд сайн мэргэшсэн учир Өндөр гэгээн Жавзундамба хутагт түүнд “Эрдэнэ ноён цорж” хэмээх цол хэргэмээр шагнаж хутагт хувилгаадын зэргэд оруулсан байна”[2]. [Я.Ц. 1990.124].  Түүнээс хойш Лувсанноровшарав нь олны дотор хүндийг олж, нэр нь алдаршиж байсан учир Ордос их зуугийн чуулганы олон хошуудын засаг, тайж ардууд хүсэж түүнийг нутагтаа урин залж, багш болгон тахиглаж, гуч гаруй жил өнгөрсний дараа Найралт төвийн 10-р он буюу 1732 онд Ордос их зуугийн Хангин бэйсийн хошууны  нутагт тэдний засгуудтай эвсэж, “Шар зуу” хэмээх сүм байгуулж лам банди нарыг ном эрдэмд сурган хурал ном хуруулж байжээ. Тэнгэр тэтгэсний 10-р он буюу 1745 онд Лувсанноровшарав нь Ордосын нутаг дахь “Шар зуу” хэмээх сүмээ орхин, Халхын нутагтаа эргэж ирээд Одоогийн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын нутаг Ханхарын Өвөр Цагаан Цэцэрлэг хэмээх  голын тус газар сүм дуган  суварга хэд хэдийг бүтээжээ. Хэдэн жилийн дараа шавь нар ард нийтдээ 200 гаруй өрх болон  өргөжсөн байна.  Түүнчлэн Тэнгэр тэтгэсний 16-р он буюу 1751 онд хязгаар орныг тогтоож, зүүн этгээдийн туслагч жанжин Цэрэн, Лувсанноровшаравт “Халхын эрдэнэ ноён цоржийн шавь нар бүгдийг захирах тамга” хэмээсэн үг үсэг бүхий тамга олгож, Шанзодва [3] байгуулжээ. Үүний дараа “Тэнгэр тэтгэсний 20-р он буюу 1755 онд Манжийн хаанаас Эрдэнэ ноён цорж Лувсанноровшаравыг Амарсанаагийн хутагт хүрээнд очиж, ном уншиж олныг тохинуултугай! хэмээн даалгаж, тусгайлан “Чин сүзэгт номун хан цол”-оор өргөмжлөн, тамгын үсэгт оруулан мөнгөөр цутгаж, Манж, Монгол, Төвд үсгээр сийлсэн тамгыг олгож, томоохон хутагт хувилгаадын зэрэг дэв олгож байжээ. Тэр цагаас эхлэн Лувсанноровшарав нь тамга бүхий хутагт хувилгаан болж, хошууны эрхтэй болсон цагаас хойш, ардын хувьсалын үе (1924 он хүртэл) нийт  200-д жилийн дотор бүгд зургаан үеийн хувилгаан дүр зөвхөн  энэ газар оронд тодорч “Чин сүзэгт номун хан хутагтын шавь”  хэмээн шавь нарын албатыг захирч байсан байна” [Я.Ц 2.1990.125]. Эдгээр хутагт хувилгаадын талаар “Зарлигаар тогтоосон олон аймгийн хутагт хувилгаад нарын шастиp[4]” дээрд доорд дэвтэрт тэмдэглэснээс иш татан, эрдэмтэн Я.Цэвэл өөрөө тэр нутгийн хүний хувьд Лувсанноровшаравын удаа дараагийн дүрүүд болон ялангуяа сүүлийн дүрүүдийн талаар тодорхой дэлгэрүүлэн бичжээ. Чин сүзэгт номун хан хутагтын зургаан дүр тодорсон гэж үздэг байна.

 Анхдугаар дүр     Лувсанноровшарав   (1701-1768) нийт  68 ,

 хоёрдугаар дүр   Лувсандандарванчиг (1768-1827) нийт  59,

 гуравдугаар дүр  Бадамдорж                (1830-1882) нийт   52,

 дөрөвдүгээр дүр Лувсанданзан            (1884-1893) нийт    9,

 тавдугаар дүр      Цэдэнбалжир            (1896-1921) нийт   25,

 зургадугаар дүр Галсан-Ёндон         (1922-1967) нийт 45 насыг тус тус насалсан байна[5]. [Л.Э 1990.10-16] “Дээрх хутагт хувилгаад нарын захирамж мэдлийн дор “Чин сүзэгт’ буюу “Номун ханы хүрээ” гэж алдаршсан тэр газарт нэг бага шиг хүрээ хийдэд 500 орчим лам нар шавьлан суудаг байжээ. Газар нутгийн хувьд баруун этгээдээр 160 газар буюу 85 орчим км газраар Сайн ноён хан аймгийн  Эрдэнэ ван Жамъяндоржийн хошуутай, өмнө этгээдээр 80 гаруй газар буюу 40 км газраар Дашдорж гүний хошуутай зах нийлсэн 5000 гаруй ам дөрвөлжин нутгийг эзэмшиж байжээ. Номун  ханы хүрээ нь Баруун, Зүүн, Күшиг, Пилва хэмээх дөрвөн том дацантай, Цогчин, Жүд, Чойр, Мамба хэмээх тусгай мэргэжлийн дацангуудтай, бүх лам нар өөрсдийн дур сонирхлын дагуу эмнэлэг, гүн ухаан, одон орон, зурхай, утга соёлын хурал номын сургууль үйлдэж байдаг байв”.  [Я. Ц 1990. 127] Номун ханы хүрээ бол зарим том хүрээ хийдийг бодвол бага ч гэсэн шашны ёс заншил, шашны дуу хөгжим бусад зүйлийн талаар дутуу юмгүй, маш өвөрмөц уламжлалтай хийд байжээ.

Одоогоор бидэнд Чин сүзэгт номун хан Лувсанноровшаравын  “Гүр[6]дууны бичиг” нэртэй найман гар бичмэл бясалгалын дууны дэвтэр олдоод байна. Эдгээр дууны гар бичмэл дэвтэрт нийт 64-108 дуу орсон байх бөгөөд 2-р гар бичмэл дэвтрийн дотор ятга хөгжмийн үүслийн тухай  домог болон гүр дууг ятгаар хэрхэн хөгжимдөх тухай хөгжмийн ноот “рол-ег[7]” ноот бичлэг орсон бол 4-р дэвтэрт 96 дууг нийт 40 бүлэг болгон бүлэг бүрийг нэгэн аялгуунд хамруулсан 36 зүйлийн  “ян-ег[8]” ноот бичлэг оруулсан байгаа нь монгол  дуу хөгжмийн түүхэнд шинэлэг зүйл болсон юм. Номун хан Лувсанноровшарав  ба түүний дараагийн дүрүүд нь шашин сүм хийдийн номын найрт зориулсан Гүр дууг янз бүрийн газар орноор аялж явахдаа зохиосон талаар тэмдэглэсэн байна. Үүнд:

1742 онд 41 сүүдэр дээрээ Ордосын газар “Диваажингийн орон” , 1753 онд 52 сүүдэр дээрээ “Гадаад их далай”-г Бээжин Датун орох замд, “Ногоон Дарь эхийн залбирал”, “Цагаан дарь эхийн залбирал”, “Намрын саран”, “Мөнх бусын дурдатгал”, “Илбийн заан”, “Бурхны зохиол”, “Ламын ач” хэмээх дуунуудыг Ордос нутгаар аялж явахдаа зохиожээ. Үүнээс үзэхэд Чин сүзэгт номун хан Лувсанноровшаравын туурвисан гүр дууны агуулга, зохиомж болон түүний зохиогдсон газар орныг нягтлан үзэхэд маш өргөн орон зайг хамарч байгаа  юм. Гэвч энэ удаад бид “Гүр дууны бичигт” буй тайлбар мэдээг үндэс болгон Ордос нутагт зохиосон дуунуудыг тусгайлан авч үзэхийг хичээв. Эх бичгийн 14 /а/ талд:

1. “Бас дөчин нэгэн сүүдэр дээрээ Ордосын газар байгуулсан шинэ сүмд олон ноёд Ламын гэгээнтэнд тансаг мандал өргөн найр наадам бэлэглэн үйлдэн байх цагт Ламын гэгээнтэн бээр их хамаг амьтан Сухавадийн оронд төрөл авах болтугай хэмээн Авид бурхан ба Сухавадийн орны эрдмийг дурдаж “Диваажингийн орон” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гэжээ.  Жич: шүлэгт “Их Сухавади” буюу “Сухавадийн орон” хэмээн гарчиглаж байгаа боловч тайлбар дотроо “Диваажингийн орон” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй хэмээн бичсэн байна. Иймээс эл дууг Сухавадийн орон буюу Диваажингийн орон хэмээн нэрлэжээ.

1. Зээ, Газар зүгийг цардаад[9]

2. Элдэв цэцэг дэлгэж

3. Сайхан үнэр шатаан

4. Шүхэр дувазыг босгоод

5. Эрдэнийн лавир татвай

6. Эндээс баруун зүгт

7. Зуун мянган

8. Түг түмэн

9. Галт ертөнцийн цаана

10. Сухавадийн оронд

11. Абид бурхан суумой. 14 б тал:

12. Арван зүгийн ордыг

13. Гэрлээр гийгүүлэн

14. Цаглашгүй бодисад

15. Хягаарлашгүй шарванууд

16. Хүрээлэн суумой.

17. Эрдэнийн бодь модны

18. Гол салаа навч цэцэг

19. Алтан мөнгөн биндэръяа

20. Сувд болор бадмаараг

21. Мөн чанар болой нь

22. Зөөлөн салхи хөдлөв.

23. Эрдэнийн бовь модны

24. Номын дуу гаргаад

25. Хуучин цэцэг гүвж

26. Шинэ цэцэг ургамой.

27. Эрдэнэс лянхугаас

28. Элдэв гэрэл гараад

29. Гэрэл бүрийн үзүүрт

30. Бурханы хувилгаан сууж

31. Эгшиглэн номловой.

32. Арван зүгийн бодисад

33. Абид бурханы гэгээн нь

34. Үзэх ба мөргөх

35. Тахил өргөхийн тулд

36. Хуран цаглаж ирмүй.

37. Тэнд төрөл авагчид  15 а тал:

38. Эрдэнэсийн лянхуагаас

39. Хувилж төрөл аваад

40. Хүчин буян

41. Зөн билэг

42. Хотол төгс болой нь

43. Хатан сүйх бугуйвч

44. Морин чимэг хуулавч

45. Алтан тоорт бүс ба

46. Жиргэхүй дуутай

47. Хонхын тоороор чиммүй.

48. Эрдэнийн харшийн доторх

49. Үзэсгэлэнт тэнгэрийн

50. Зуун мянган охидоор

51. Хүрээлүүлэн цэнгэж

52. Баясалцан жаргамуй.

53. Хүжсийн үнэр үнэртэм

54. Самдын идээгээ эдэлюү.

55. Хувцас чимэг сүршилгэ

56. Ийм сайхан таван хүсэл

57. Ханаш үгүй эдэлмүй.

58. Сайнхан үнэр үнэртэм

59. Элдэв цэцэг удвал,

60. Бадамлянхуа, гумуда,

61. Үелж ургаад

62. Найгалзаж хийснэ

63. Хүчит мөрөн урснам

64. Тунгалаг нуурын дотор

65. Элдэв лянхуа ургаад

66. Галиванга, тогос, тоть 15 б тал

67. Эгшиглэн донгодном

68. Элдэв үүл гараад

69. Хүжисийн хур ороод

70. Луугийн дуу хүрхэрээд

71. Тэнгэрийн охид бүжиглэн

72. Элдэв тахил өргөмүй

73. Сухавадийн орны эрдэм хийгээд

74. Жаргалан нь галваас

75. Галав дор өгүүлж

76. Сэтгэж баршгүй болой нь

77. Цаглашгүй гэрэлт

78. Абид бурхан логшир

79. Очирваань нөхөр сэлт

80. Их нигүүлсэхүйгээр

81. Энд ирэн соёрх

82. Өөд болж ирэх нь

83. Одон дунд саран мэт

84. Аюул үгүй арслан

85. Алтан сүмбэр ууланд

86. Явах мэт болой нь

87. Бодисад хүрээлэн

88. Шарвануудаар жигдлэн

89. Баруун этгээд эсрүүн

90. Зүүн этгээд хурмаст

91. Тахисаао суумой.

92. Тэнгэрээс чуулган мандаад  16 а тал:

93. Хинарын хаан дагуулан

94. Тэнгэрийн охид эгшиглэн

95. Элдэв цэцэг цацаад

96. Цэнгэсээр дагамуй. 

97. Элдэв хүжисийн саванд

98. Агар зандан шатаан

99. Элдэв чимэг бариад

100. Зуун мянган хөг дуун

101. Хүнгэнэтэл дэлдвэй

102. Охид болж ирвэй

103. Мутар өлмийн лянхуад

104. Оройгоороон тулгаж

105. Залбирч мөргөмүй.

106. Адистэдлэн соёрх,

107. Номын хэнгэрэг дэлдээд

108. Номын хур буулгаад

109. Номын лавай татаад

110 Номын зул шатаан

111. Удирдан соёорх

112. Абид бурханы нэр ба

113. Сухавадийн орон нь

114. Зуун галав боловч

115. Сонсохуйяа бэрх нь

116. Удамбар мэт лэ

117. Их хамаг амьтан

118. Буян сайтар үйлдэн  16 б тал:

119. Хоёр чулган  хураан

120. Сухавадийн оронд

121. Бүгд хүрэх болтугай

122. Бурханы шажин дэлгэрч

123. Богдосын өлмий батдаад

124. Эх хамаг амьтан

125. Туулсан бүгдийг

126. Түргэн олох болтугай.  “Диваажингийн орон гэнэм” гэжээ.  

2. “Бас Ордосын нутагт ахуй ялгуусан нэг түг Лимаа Дарь эхийн суумал гэгээнтний бие баруун зүг дор өөрөөн хандаж байсныг үзэж айлдаад “Шарын зүгт” миний үйлс дэлгэрч, шажин амьтны тус үйлдэхийн дохио ажгуу хэмээн дарь эхийн гэгээнд маш хэтэрхий  сүжиг төрмүй хэмээн айлдаж, “Дарь эхийн залбирал” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” .“Ногоон дара эхийн залбирал” 14-р дууны шүлэгт: 22б тал:

1. Зээ, Хонсимбодисадва
2. Нигүүлсэхүйн хувилгаан
3. Гэтэлгэгч дара эх
4. Бадам саран дээр
5. Маргадын өнгөтэй
6. Идэр залуу дүртэй
7. Үзээд ханашгүй
8. Мишээсэн царайтай
9.  Дэлгэрсэн саран ла

10.   Аврагч дара эх

11.   Амирласан болоод нигүүлсэхүй

12.   Мөн чанар энэрч үзэгч

13.  Лянхуан тал нүдтэй

14.  Найлзуур модон мэт

15.  Зөөлөн сайхан мутартай

16.   Гилбэлзсэн хөөрхий

17.   Оройн чимэг дара эх

18.  Гурван цагийн бурхадыг үүсгэгч

19.  Эхээр бадмаарагийн өнгөтэй

20.  Абид бурхан  титэмтэй

21.  Хөхөмдөг үнэрийг

22.  Асуутал унжуулан

23.  Үзэсгэлэн хөөрхий

24.  Гэтэлгэгч дара эх

25.  Сайхан үнэр ханхлахуй

26.   Хөхөмдөг удвал

27.  Баруун зүүн этгээдэд   23 а тал

28.  Үзэсгэлэн найгалзан

29.  Тэнгэрийн хөвүүдийг

30.  Асуутал амсаж

31.  Үзэсгэлэн хөөрхий

32.  Энэрэгч дара эх

33.  Чандмань эрдэнийн

34.  Элдэв сайхан чимэгтэй

35.  Солонгод адил

36.  Элдэв хэвийн шамдалтай

37.  Эх бурхан чамдаан

38.  Зүрхнээс залбирмой

39.  Адистэдлэн соёорх

40.  Олдошгүй аврал

41.  Лагшин төгс биетэй

42.  Эсрүүн эгшиг зарлигтай

43.  Нигүүлсэхүй сэтгэлтэй

44.  Чиний өлмийн

45.  Лянхуа дор

46.  Залбирч мөргөмүү

47.  Адистэдлэн соёорх

48.  Нигүүлсэж удирд

49.  Хамаг төрөл тутамд

50.  Гэтэлгэгч чамайгаа

51.  Хагацал үгүй дагаж

52.  Сухавадийн оронд

53.  Сайтар төрөл аваад

54.  Гэтэлгэгч чамай юугаан

55.  Үргэлжид баясган   23- б тал:

56.  Бурхан болох болтугай.  Ногоон дара эхийн залбирал гэнэм.   

3. “Бас Ордосын ноён түшмэд Гэндэн ахай Гонгор ба олон ард дор Ламын гэгээнтэн бээр Цагаан дарь эхийн үүдсэнээс насны шид бумба бүтээж төгсөөд  цагаан дарь эхийн дан соёрхол хайрлаж, дарь эх дор сүсэг төрмүй хэмээн айлдаж, Намрын саран хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” 25 а талд:

1. Зээ, гурван цагийн бурхадыг
2. Үүсгэгч дара эх та
3.  Мянган талт цагаан бадма
4.  Саран дэвсгэр дээр
5. Болор сүмбэр ууланд
6.  Нарны гэрэл туссан
7.  Арван тавны сар мэт
8.  Тунгалаг сайхан нүдтэй
9.   Үзэсгэлэн товгор хөхний
10.   Гэгээ  нь  илхэн
11.   Хөхөмдөг үсний
12.   Үзэсгэлэнг унжуулна
13.   Баруун мутар дээд өглөг
14.   Зүүн мутарт удвал барьсан
15.   Элдэв эрдэнийн чимгээр
16.   Маш сайхан чимсэн
17.   Тэнгэрийн элдэв хээг
18.   Нар гартал өмсөн
19.   Дэлгэр саран түшлэгтэй
20.   Очир завилан суумой.
21.   Үзвэл нь ханашгүй
22.   Дагшин төгс биетэй
23.   Сонсвол нь ханашгүй
24.   Жаран гишүүн зарлигтай  25 б тал
25.   Шагшавадын сайхан үнэр
26.   Хамаг зүгт түгээмэл
27.   Зовлонгоос гэтэлгэгч
28.   Эх дара эх тань дор
29.   Бие хэл сэтгэлээр
30.   Залбирч мөргөмү
31.   Элдэв тахил өргөөд
32.   Өөрийн биеэ өргөсү
33.   Элдэв хилэнц бүхнээ
34.   Гэмшин наминчилмуй
35.   Хамаг буян зүрхнээс 
36.   Үнэхээр даган баясмой
37.   Өргөж номыг дурьдмой
38.   Орчлон хоосон болох инару
39.   Бат суун соёорх
40.   Хамаг төрөл тутамд
41.   Хагацал үгүй болтугай
42.   Их хамаг амьтан
43.  Бурхан болох болтугай.    “Намрын саран гэнэм” .

4. “Бас Гэгээнтэн тавин хоёр сүүдэр дээрээ Бээжинд заларч урьд шүтсэн Далай ламын Галсан Равнайтнаас олон зүйлийн Ван жонон сонсож тэндээс Ордосын[10] ван Жамъяндоржийн ордон дээр залрахын замд Да-тун[11] хэмээх хотын дундуур заларч явсны нэгэн этгээдэд нэгэн хятад хүмүүн хуур[12] хөгжимдөж дуулсаар суухын аялганд нийлүүлэн “Гадаад их далай” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гээд.   

1. Зээ, гадаад их далай
2.  Лусын хааны ордонд
3.  Хүслийг хангагч
4.  Чандмани эрдэнэ
5.  Амьтны тусад
6.  Хотол төгссөн
7.  Хан хөвгүүн тэрбээр
8.  Асрахуй хүчин бээр
9.  Агч тэр богд нар
10.  Өглөгийг бүтээвээ 39 б тал
11.  Эртний маш сайхан
12.  Ерөөлийн хүчээр
13. Хааны орд харш
14.  Дэлгэр их Бээжинд
15.  Саадгүй хүрээд
16.  Дээд Очихдарь ламдаан
17.  Учраад нүссэн номуудыг
18.  Ханатал сонсвоо
19.  Бодьсад минь лэ
20.  Тунгалаг огторгуйд
21.  Үүлни йдотор
22.  Хүрхэрэхүй дуут
23.  Олон луугийн
24.   Дуун бээр
25.   Тачигнан донгодон
26.   Сайхан хурын ус
27.   Асгартал ороод
28.   Дэлхийн үр жимс
29.   Арвижин дэлгэрээд
30.   Боловсон болмуй
31.   Амьтны тусад
32.   Дээд их богд нар
33.   Хувь лугаа төгссөн
34.   Амьтны оронд
35.   Элдэв үйлээр хувилан
36.   Дээд номын хурыг 
37.   Маш сайтар буулган        40 а тал
38.   Жаргалант үрс нь
39.   Боловсон болмуй
40.   Ачит богд нар минь.
41.   Зуны цагийн
42.   Дэлхийн өнгшө нь
43.   Сайхан болоод
44.   Олон өнгийн цэцгүүүд
45.   Үелж ургаад
46.   Найгалзаж хийснэ.
47.   Тунгалаг нуурт
48.    Элдэв зүйлийн шувуу
49.   Сонсохуйяа зохимжтой
50.   Яруу дуун гаргаад
51.   Сэтгэлд сэрхийтэл
52.   Хааны их төр
53.   Маш бат болоод
54.   Олон иргэн ард бээр
55.   Зохиодож,  зуд үгүй
56.   Энх сайхан болоод
57.   Дээд ном буян
58.   Хичээж үйлдэн
59.   Амтат номуудыг
60.   Үргэлжид сонсон
61.   Хүсэхүй мэт лэ
62.   Аяа намар болоход
63.  Өвс мод шарлаад    40 б тал
64.   Ирсэн шувуу бүгд
65.   Мөнх бусын дуртгал
66.   Ганганасаар харьмуй
67.   Сайхан элдэв цэцэг
68.   Хувирч унамой
69.   Сэрүүн хүйтэн салхиар
70.   Үргэлжид салхилан гуних мэт
71.    Сайхан идэр залуу нас нь өтлөн
72.    Өнгө сайхан царай атирч
73.    Өнгөгүй муухай болоод
74.   Сайхан хар үс
75.   Хөх цагаан болмуй
76.   Жигдэлж ургасан шүд бээр унамой
77.   Эрхгүй нөгцмүй
78.   Энэхүү бие бээр мөнхгүй тул
79.   Эрдэнэт бодь сэтгэл үүсгэн
80.   Хичээж оюуныг судлан
81.   Бусдын тусад
82.   Чуулганыг хураан
83.   Үзэгдэхүүн  бүгд
84.   Үнэнгүй хоосон
85.   Номын чанар ла         41а тал
86.   Бурханы шажин бээр
87.   Арван зүгт дэлгэрээд
88.   Шажныг баригчдын
89.   Өлмий лянхуа батдан
90.   Үйлс дэлгэр болтугай
91.   Төрөл тутамд
92.   Лам юугаан баясган
93.   Их хамаг амьтан
94.   Бурхан болох болтугай
95.   Хүсэл тэр буй . “Гадаад их далай гэнэм”. 

5. “Гэгээнтэн тавин зургаан сүүдэр дээрээ Ордосын нутагт заларч байх цагт Ван Жамъяндорж тус орноон ажирсан бөгөөд Ламын гэгээнтнийг залсан ажгуу. Тэр үед Вангийн хатад Ага нарт сургааль зарлиг хайрлаж, “Мөнх бусын дурдатгал” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй”гэжээ. Мөнх бусын дурдатгал,

1. Зээ Ач төгөлдөр ламаа санаж
2. Зүрхнээс залбирмой.
3. Орчлон бүгд хүрд мэт
4. Урвахын ёсыг санаад
5. Сэтгэл минь тэсэлгүй
6. Уяран гийгүүлж одно.
7. Хайрлан санасан амрагаас
8. Эцэст салах нь магад л
9. Бүтсэн цогц бие нь
10. Бууран орхих нь магад л  45 а тал
11. Харамлан хураасан эд мал нь
12. Зөгийн бал адил
13.  Зээл дээрээ хурсан амьтан мэт
14.  Эцэст тархаж одно.
15. Хилэнцийн үйл хор адил
16. Аминдаа хүрэвч тэвчилтэй.
17. Буяны үйл рашаан мэт
18. Хоёр чуулган хураасу.
19. Амьтнаа тус
20. Эх дор адил
21. Бусдын тусад зүтгэсү.
22. Бодь сэтгэл үүсгэж
23. Бурхны хутгийг олъё. “Мөнх бусын дуртгал гэнэм” гэжээ.

6. “Бас Ордосын газар олон шавь нартаа ном хайрлаж суутал Дүү Засаг Андабоди нас нөгчсөнийг сонсон,  ноён ижийн илгээсэн бичгийг үзвээс:

            Ижий чинь би гагцхүү

Сайн хүлгээн гүйлгэн орхивой,

Чандмань мэт чамаасаан холдов,

Нэгэн сайн үрээсээн хагацав,

Хоёр нүд буй атал  балай мэт болов

Үнсэнд хөлбөрсөн аалз  мэт

Аргаан барсан гаслахуй нулимсаар

Нүүрээн угаасан эжийгээн энэрэн

эмгэнэн ирж золгосугай! чи минь,  чамайг, гэсэн бичгийг бүгдээр үзэж дагасан шавь нар ихэд эмгэнэн уйлахад: . . Норвшарав:  Та нар бүү гаслагтун! номоон чээжилсээр суу! хураан үүдсэн мөнх бус намрын үүлэн адил! хэмээн айлдаад “Илбийн заан” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гэжээ.

1. Зээ дээд гурван эрдэнэ дор
2. Бодь дор хүртэл итгэмүй.
3. Гурван сансар
4. Мөнх бус
5. Намрын үүл адил
6. Зуны цагт
7. Ургасан цэцгүүд
8. Намар бүгд унамуй.
9. Нүдэнд бодит мэтээр
10. Илбийн заан дор адил
11. Эдүгээ дэх хамаг үзэгдэл
12. Зүүд мэт болно.
13. Энэхүү бүтсэн бие
14. Эвдрэн одох магад л
15. Чанад ертөнцийн
16. Их нүүдэл     60 б тал
17. Егүүтгэхүйн цаг нь орй л
18. Мөнхгүй энэ хайран биеийг
19. Юунд алсан адил
20. Эвдрэн одохын урьд
21. Өрсөж буян үйлдсү.
22. Эдүүгээгээс  бодь хүртэл
23. Дээд гурван эрдэнэ
24. Өдөр шөнө тасралгүй
25. Буяны үйлэнд хичээлтэй.
26. Бурхны шажин
27. Машид дэлгэрэн
28. Өнөд орших атугай.
29. Ламын өлмий батдан
30. Үйлс дэлгэрэх атугай.
31. Эх болсон амьтан
32. Бурхны хутгийг олтугай.  Илбийн заан гэнэм.

7. “Бас гучин найман сүүдэр дээрээ Ордосын нутагт удтал заларч байгаад буцах замдаа Онгийн гол /32/ таарч, дүү Тойн ану Говь газрын их халуунд яваад хангайд хүрч ирэхэд хамаг газар хөхрөн байв. Ийм сайхан газарт таныгаа залж сууваас юутай хэмээхэд Ламын гэгээнтэн Янагуухын үзэгдэл бүхэн эвдрэх тул мөнх юм үгүй хэмээн айлдаж “Арван зүгийн бурхад” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гэжээ.  Гучдугаар бүлэг, 62-р дуу “Арван зүгийн бурхад”

1. Зээ арван зүгийн бурхадын
2.  Мөн чанар
3. Ламдаа залбирмой.
4. Ямар үйлийн хүсэлд
5. Дээд чухаг гурван эрдэнэ
6. Шажин лугаа уулзсан
7. Хүнийтөрөл олох бэрх
8. Чухаг энэ насыг
9. Хэрэгтэй үйлээр нөхцөөлтэй.
10. Зуны цагт ургасан цэцгүүд
11. Жигдэлж ургаад
12.  Намар өвөл болоход урваж
13.  Ямар болохыг санагтун
14. Маний энэ нас ч бууран
15. Элдэв зүйлээр урваж
16. Эцэст нь гагцаар одоход, 74 б тал
17. Гагц буян тустай.
18. Салалгүй суухыг хүсэв.
19. Үл болохын тулд
20. Хамтдаа төрөхийн ерөөлийг
21. Бас бас тавилтай,
22. Ач үрийн үнэн дор хянаж
23. Хилэнцийг тэвчилтэй.
24. Олон санааг алгасан бууж
25. Ганц сэтгэл барилтай,
26. Янагуухын үзэгдэл бүгд
27. Зүүдэн дор адил
28. Өөрийн сэтгэлийг сургаж
29. Зургаан бармдыг эдлэлтэй,
30. Хамаг сэтгэлийг
31. Хураан зохилдон
32. Дөрвөн номоор явалтай,
33. Өөрийн сэтгэл онов,
34. Бурхны чанар лугаа
35. Нэгэн би
36. Хамаг сав ертөнц
37. Эрдэнийн орд харш болоод, 75 а тал
38. Хамаг шим амт бүгдээр
39. Эцэг эх болоод
40. Амгалан жаргалангийн
41. Өлзий хутаг орших болтугай.  “Арван зүгийн бурхад” гэнэм.

8.“Бас Ордосын нутаг дахь сүмд нэр олсон ба шажныг дэлгэрүүлсэн зэргийн гүн таалалд нийлсэнээн санаж, мөнх үгүй энэхэн бяцхан наснаа хэдэн жилийн дотор эдүй чинээ олон амьтанд ном номлосон ба энэ мэт маш дэлгэрэгч нь лам хийгээд Шигмуни 35 бурханы ач ажгуу хэмээн айлдаж “ Бурханы зохиол” хэмээх нэгнийг шүлэглэчихүй” гэжээ. Жич энэ дууг “Ханасан сэтгэл” буюу “бурханы зохиол хэмээнэ” гэж нэрлэсэн боловч, дууны тайлбарт “Эртний дивангар” гэжээ. “Гучиннэгдүгээр бүлэг, 64-р дуу “Бурхны зохиол”

1. Зээ, Шагжамуни бурхан бээр
2. Түвдийн орноос бууж
3. Ариун идээт хааны хүүхэн
4. Сайтар болон хувилвай
5. Үлэмж тэгшгүй тэрбээр
6. Хааны хамаг жаргал орхиод
7. Залуухан хорин есөн насандаа
8. Тэвчиж муухайгаар гарвал
9. Хэтэрхий лагшин төгс
10.  Бие бээр алжаан
11. Зургаан жилд хатуужин
12. Эцэс бодь хутаг олоод
13. Шулмасыг сайтар номлон дарав, 77 б тал
14. Хотол төгс
15. Их амьтнытусад
16. Үлэмж орон бодисад
17. Дээд номын
18. Хүрдийг эргүүлэн
19. Хамгийг сайтар барин жолоодов.
20. Сүүдэр наян тав хуртлээ
21. Олныг маш сайтар тонилгоод
22. Үлэмж очир мэт биеэ эвдэж
23. Нирваан болох болвол
24. Тийм цаглашгүй бие гээж
25. Нирваан болох болвоос
26. Бид бээр юун мөнх болмуй.
27. Өршөөж буяныг үйлдээ
28. Хүний төрлийг олоод
29. Шажнаар уулзсан цагтаа
30. Шажин ба амьтны тусад
31. Үнэхээр сайтар зүтгэсү.
32. Аливаа эд таваар бүхнээ, 78 а тал
33. Буянд барагдтал зараад
34. Дээд төрөл олхын тул
35. Чуулган маш сайтар хураа,
36. Бүгд эх хамаг амьтан
37. Бүрнээ гэмүүдийг тэвчээд
38. Бурханы дээд бодь хутгийг
39. Шамдан түргэн олох болтугай.  Бурхны зохиол гэнэм. Гэгээнтэн Норовшарав Ордос Их зуугийн  Хангин бэйсийн хошуунд “Шар заа” хэмээх сүмийг байгуулалцаж олон шавь нарыг сургаж байх үестээ эдгээр дууг зохион уурвиж байжээ. Лувсанноровшарав хэдийгээр буддын шашны зүтгэлтэн байсан хэдий ч дуу хөгжмийн зүйлээ монгол хэл дээр зохион туйрвисан явдал нь монгол хөгжмийн онол түүхийн хуудаснаа шинэ дэвшилтэт үйл болсон юм. Ялангуяа  Номун хан Буддын утга зохиолт дуу хөгжимд “ухааны арван орны” ном эрдмийн дотроос хөг эгшгийн дуун ухааны аймаг салбарт хамаарах “Сайн оюунтны хоолойн чимэг”, “Ролмойн данчой” хэмээх эртний Энэтхэг Төвдийн хөгжмийн шастирын сонгодог бүтээлүүдтэй танилцан, дорно дахины хөгжмийн эгшгийн эвсүүлэн найруулах зарчим, эгшгийн жим, дууны таван магад, дуулан эгшиглэх долоон магад, дууны зургаан жүр хөг, жаран эгшгийн зарлигийн онол сургаалийн үндсэнд тулгуурлан монгол дуу хөгжмийн онол сургаалийн сонгодог хэлбэр, гүр дууллын шинэ монгол хувилбарыг зохион туйрвижээ. “Гүр дууны бичиг”-н бүтцэд гоцлол дуу, ятгаар ая хавсрах хамсраа хөгжим (аккомпанимент), найрал дууны урлаг дэг сургуулийг анхлан байгуулж, дууны уран бүтээлийн дан найрал дуу (акапелла), шашин сүм хийдийн мөргөлийн  магтуу дууны төрөл (кантата) хөгжих эхлэлийг тавьж, ятга зэрэг иргэний урлагийн зүйлийг шашин сүм хийдэд нэвтрүүлэн шашны болон иргэний чиглэлтэй соёл боловсролыг хөгжүүлэх үүдэл санаачлагыг гаргажээ. Номун хан буддын дуун ухааны эгшгийн дуурьслыг дүрсжүүлэн танин барих асуудалд гол анхаарлаа чиглүүлж монгол дууг шашин номын уншлага, дуудлага, бясалгалтай нягт шүтэлцүүлсэн эгшгийн дохио тэмдгийн дүрслэлийг дорнын гүн ухааны тав, зургаан махбодын тулгуур дээр буй болгох үүдэл санаачлагыг гарган,  гурван зүйлийн ноот тэмдэглэл “дан ег”- уншин дуудах хэлбэр, “ян ег”- дуулах хэлбэр, “рол ег”- хөгжимдөх хэлбэрийн ноот тэмдэглэлийг зохион гаргасан нь монгол хөгжмийн  түүхэнд чухал ач холбогдолтой болсон юм. Номун хан гүр дундаа монгол урт аялгуут дууны уртлаг хэмийн сэтгэлгээний онцлогийг шашин номын бясалгалын гүн ухаарлын шүлэглэлийг монгол бичгийн хэлний сонгодог жишээн дээр авч тэдгээрийн холбоон дээр “Гүр дуу” хэмээх өвөрмөц нэгэн бясалгалын дууны төрлийг зохион буй болгожээ[13]”. [Л.Э 2001.270-276]. Норовшаравын гүр дууны зохиомж агуулгын онцлог нь: бодит ертөнцийн юмс үзэгдлийг хийсвэржүүлэн түүнээсээ эргээд бодитойруу шилжих утгын гүн хэлхээ холбооны үйл үр дүнг, дууны оргил хэсэгт илрэх хүний сэтгэлгээний дотоод ертөнцийн гүн бодролын дээд шүтэлцэлт хэлбэрийг аялгуугүй аялгуу, хэмнэлгүй хэмнэл, дүрслэлгүй дүрслэл, дүргүй дүрээр баяжуулан, тасархай ба үл тасархайн нэгдлээр эгшгийг холбон найруулж шүтэлцүүлсэнд оршино. 

Дүгнэлт

Монголын дуун урлахуйн ухаан болоод нийгэм, ёс суртахууны сэтгэлгээний түүхэнд уг сэтгэгчийн гүйцэтгэсэн үүрэг, байр суурийн талаар доорхи хэдэн зүйлийг дүгнэлт болгон үзэх байна. Чин сүзэгт номун хан Лувсанноровшаравын дуун урлахуйн гүн ухаан, нийгэм ёс суртахууны үзэл нь өөрийн эх судлагдахуун, авч үзсэн цар хүрээ, тэдгээрийг боловсруулсан байдал зэргээрээ тухайн цаг үеэсээ төдийлөн халиагүй ч эртний дорно дахины Энэтхэг Төвдийн буддын шашны дуун ухааны үлэмж хөгжингүй байсан “Танин мэдэхүйн сэтгэлгээ”, “юмсын гүн утгыг номлох”, “хоосон чанар”-ын сэтгэлгээг өвлөн авч, шашин сүм хийдийн амьдралд жирийн иргэн ардын монгол зан үйлийг тохируулан шинэ нөхцөлд, шинээр боловсруулан гаргажээ. Номун хантан үзэхдээ хүний сэтгэлийг хөдөлгөгч хүч нь дуу хөгжмийн эгшигт нуугдаж байдаг, эгшгээр дамжуулан хүний сэтгэлийн уйтгар гуниг, баяр баяслыг авчрах тэр хүч нь сэтгэл хөдлөлийн үр дүнд байдаг тул сэтгэлийг сэтгэлээр судлах бус сэтгэлийг ухаанаар жолоодохын чухлыг заан гаргаснаараа өмнөх сэтгэгчдээс давуу талтай байв.  Гүр дууллын урлалыг  сэтгэл ухаанаар танин  мэдэж болох боловч хөг эгшгийн дуурьслын эх сурвалж нь ямар нэгэн биетэй бодтой, тасархай, нийлмэл, хязгааргүй,орчил, цэг, шугам, маш нарийн хэмжээст квант, энерги, эгэл бөөмсийн хөдөлгөөн, авиа чимээ, анир нь бодит байх албагүй, хийсвэр хийгээд хийсвэр дотор бодитой байж болно гэх үзэл юм. Өөрөөр хэлбэл дууны мэдрэгдэн хүртэгдэж байгаа  нь материаллаг тал нь мөн боловч, түүнд хийсвэр шинж байна, тэрхүү хийсвэрлэлийн доторч “далд мэдрэхүй”, (нууцлаг биет) “далд биет” (матери) байна гэж үзсэн. Иймч учраас буддын дуун урлахуйн ухаанд дуун эгшиглэн бол хүний сэтгэлийн хүчээс шалтгаалан хүний дотоодоос түрэгдэн гарах “амьд-эрчим”-ээс үүснэ, иймд хөгжмийн мэргэд юун түрүүнд хүний сэтгэлийг булаан түүнийг эзэмдэж байж сая сэтгэлээр дамжуулан ухааныг судлахын чухлыг заажээ. Дээрхээс дүгнэн үзэхүл: илт байх юмс-шалтгаанаас учирч бүтэх тул шүтэн барилдахуй шинжтэй, далд байх юмс-илтийн харгацаанд байх бөгөөд өөрсдийн хувьд харгацаж байж мөн чанарыг олдог, илт далд юмсын шүтэлцээнд байх юмс нэгдэн нэрийтгэсэн утгыг олдог. Иймээс юмс үзэгдэл бүхэн “ гурамсан шүтэлцээ” тэдгээрийн далд оршино, учирна, харгацна, нэгдэнэ, хөгжинө, мөхнө, төрнө, төлжинө, хөдлөнө, үргэлжилнэ. Энэхүү үргэлжийн бүрдлийн тасралтгүй чанар нь үйл үрийн холбоонд байна гэсэн диалектик санаагаа хөгжил хувьсал нь аяндаа бус тусгай хууль ёсоор гарч байдаг“ хэмээн ёртөнцийн зүй тогтолт хөдөлгөөн болгон зоргондоо гарахгүй, юмс бүхэн өөрийн шалтгаан хуультай тул хөдөлгөөн ч атугай шалтгаантай ажээ. Шалтгаан үр нь үйл үрийн холбогдлоор илэрнэ. Иймээс үйл үрийн холбоо нь хоосон чанараар илэрч болно. Иймд “хоосон чанар гэдэг нь: бодлог ил-далд юмсын шүтэлцлээс ч ангид, нийлбэрээс ч ангид, орчлон ёртөнцийн юмс үзэгдлийн “дотоод гүн мөн чанар” хүний гурав дахь чих, гурав дахь сонор, гурав дахь нүдний хуран нэгдэх долоо дахь мэдрэхүй, найм дахь ухамсар мөн” [Л. Э]. Танин мэдэхүйн ертөнц дэх хүний аливаа үйл ажиллагаа нь эцсийн дүндээ хүний оюун ухаан, ухамсар сэтгэлээс хамаардаг гэсэн нь Чин сүзэгтийн хөгжмийн гүн ухааны үзлээс урган гарч буй дүгнэлт юм. Ийнхүү Гүр дуу гэдэг нь: уг сэтгэгчийн дуун эгшиглэнгийн гүн ухаарлын үндэс аялгуугүй аялгуу, гүн бодрол дахь гүн нууцын заллага хэмнэлгүй хэмнэл, гүн эгшиглэнгийн увдис үр дүн хэмээн үзэж байна.   

Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай!