хөгжим азийн цээжинд байдаг" хэмээн алдаршсаар дэлхийн биет бус өв соёлд бүртгэгдсэн морин хуурын чуулгын тулгын чулууг тавьсан Морин хуурын чуулгын удирдаач, ардын жүжигчин Ц.Батчулуунтай ярилцлаа.

-Морин хуур хөгжмөөрөө бид бахархан хөөрдөг ч морин хуурчиддаа зориулсан танхим байхгүй юм. Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Гадныханд тоглолт хийж сонирхуулах хэцүү. Аргагүйн эрхэнд хөдөө гадаа очиж тоглолт хийх вэ дээ. Салхинд ус голын дэргэд мэргэжлийн ур чадварыг нь танина гэдэг учир дутагдалтай. Дэлхийн том сайхан танхимд тоглолт үздэг хүмүүст гологдож л байна.

Монгол Улс морин хуурын чуулгын танхимтай болох зайлшгүй шаардлагатай боллоо. Гадаадын улс оронд бид уригдаж очоод л ирдэг болохоос биш дэлхийн том том тайзанд очиж тоглолтоо зохион байгуулах хэмжээнд хүрээгүй байна.

-Ийм болоход ямар арга зам хэрэгтэй гэж?

-Гол нь төрийн бодлого дутагдалтай. Шинэ Засгийн газар болоод Соёл спорт аялал жуулчлалын яам анхааран ажиллах байх гэдэгт найдаж байна. Мэргэжлийн уран бүтээлчдийг төрийн бодлого удирдамжаар гадаадад тодорхой хугацаагаар сургаж, явж ирсэн үр дүнг нь тайлангаар гаргуулах гэх мэтээр ажиллах хэрэгтэй байх гэж бодож байна.

Ер нь бодлогоо л сайн тодорхойлох хэрэгтэй. Тухайн орны урлаг соёлд зүтгэж байгаа гадны болоод өөрсдийн хүмүүстэй уулзаж мэргэжлийн судалгаа хийвэл сайн сан. 1930-д онд Нацагдорж Намдаг, Наваанюндэн гээд хүмүүсийг бодлогоор сургасан нь эх нутагтаа ямар их хувь нэмэр өгч түшиг болсныг бид мэднэ. Мөн орон нутгийн урлаг соёлд ч адил анхаарах цаг болжээ. Төвд мэргэжлийн сургалтад хамруулахгүй бол тэд зэврээд байна.

-Морин хуур хөгжмийн стандарт гэж байх уу?

-Манайд тийм стандарт байхгүй. Морин хуур хөгжмийн зэмсгийг нэгдсэн нэг стандартад хүргэх ёстой юм. Стандарчлагдаагүй зүйлийг дэлхийд хүлээн зөвшөөрөхөд хэцүү шүү дээ. Үүний тулд бас л судалгаа хийнэ.

Уран бүтээлч хүн дэлхийн хөгжилтэй танилцан, холбогдох ном бүтээлийг сайн унших шаардлагатай. Би 2010 онд Япон улсад судалгааны ажлаар байсан. Тэгэхэд томоохон номын сангаас гадна Азийн хөгжмийн зэмсэгээр дагнасан музей байгуулсан байна лээ.

-Морин хууранд зориулагдсан бүтээл хэр байдаг вэ?

-Энэ талаар санаа зоволтгүй сайн байгаа. Хангал, Шарав, Жанцанноров, Нацагдорж гээд олон хүн аялгуу зохиож байна.

-Таныг хүмүүс морин хуурын Батчулуун гэж яридаг. Ийм нэр автлаа 20 жил та зүтгэжээ. Энэ хугацаанд мэдээж зовлон бэршээлтэй тулгарч л байсан байх?

-Амаргүй жилүүд ард үлджээ. Анх морин хуурын чуулга байгуулах гээд хөгжмийн сургууль төгссөн хөдөөний хэдэн хүүхдийг аваад үлдсэн юм. Учир нь хөдөөний хүүхдүүд хатуужилтай элдүүр даана гэж тэр. Төгссөн хүүхдүүд маань гэр орон байхгүй, ажил дээрээ хонодог, идэх уухаар хомсхон хэцүүхэн байлаа.

Энэ дүр төрхийг хараад кинонд гардаг Богд шиг би юу хийчих вэ, гэж бодох үе гарч байсан шүү. Зах зээлийн шилжилтийн тэр үед Урлагийн байгууллагууд хаалгаа хааж, Урлагийн томчуудыг тэтгэвэрт нь гаргасан хүнд цаг үе байлаа. Энэ үед харин зөрж сөрөөд морин хуур чуулга байгуулж байлаа.

Хөпжим байтугай хоолоо яах вэ гэсэн үед морин хуур чуулгыг байгуулан хөл дээр нь босгох гэж надтай хамт олон сайхан хүмүүс тэр дундаа тухайн үеийн төр засгийн удирдлагууд дэм сайн өгсөн юм. Хэцүү жилүүдийн хөгтэй явдлууд бас бий.

Ямар сайндаа л морин хуурын хүүхдүүдэд тоглолтын хувцас олдохгүй арга ядаад оёдлын нэгдлийн үйлдвэрийн цонхоор даавуу гаргаж байгаад баригдаж байхав дээ. Уламбаяр Байгалжав хуур хийж, Жанцанноров аялгуу зохиож өгдөг байлаа.

-Морин хууранд нот гэж байсан уу?

-Ер нь XIII зууны үед тусгай тэмдэглэгээ байсан байна лээ, тэр үед төрийн хөгжим ятга байсан юм. Морин хуурт нот байгаагүй уламжлалт аргаар шавь сургалт гэрийн сургалтаар зааж ирсэн түүхтэй. Хамгийн нарийн нандин зүйлээ шавьдаа заасан байдаг юм тэр нандин холбоо одоо алдагдсан.

1937 онд анх морин хуурт нот заахад том нэртэй хөгжимчид хүлээж аваагүй ажлаасаа гарч байсан юм билээ. Энэ нь уламжлалт аргаараа тоглож ирсэн хүмүүст хэцүү байлаа.

-Морин хуурын судлаач хэр гарч байгаа вэ?

-Энэ бол гүйцэгдэхгүй их ухаан. Бараг нээгдэж амжаагүй атар байгаа урлаг гэж хэлж болно шүү. Хялгас, иш, цар дөрвөн янзын хөг гээд маш их зүйл бий. Багш маань морин хуур барьсан хүн насаараа өлсөхгүй дандаа айлын хойморт залагдна гэж хэлдэг байж билээ. Би залуу байсан болохоор аяга хоолны тухай л ойрхон бодож байж дээ.

-Танд гадаадын олон шавь байна уу. Өндөр мэдрэмжтэй гадаадын хүмүүсийг морин хуур гаргуун сураад монголчуудаас илүү болох бий гэсэн харам төрдөг үү?

-Үгүй ээ. Тэртэй тэргүй Монголоор овоглон дэлхийд бүртгэгдсэн хойно хэн нь илүү сурах нь хамаагүй асуудал. Японы жүдо бөхөд манай Түвшинбаяр аварга болох л дөхлөө аварга боллоо гэхэд япончууд дургүй болохгүй шүү дээ.

-Та анх морин хуурыг яаж сур ч байв. Өнгөрснийг эргэн сөхвөл?

-Үндэсний хөгжмийн ойлголт огт байхгүйгээр Хөгжим бүжгийн сургуульд анх орж байсан юм. Бүтэн хоёр жил болоход олигтой юу ч сураагүй муу оюутан байлаа. Г.Жамьяан гэдэг агуу хүнд шавь орж байгаагаа ч мэдээгүй юм.

Хоёр жилийн төгсгөл дээр нэг өдөр Г.Жамьяан багш маань "Цонхон дээр суусан ялаа" гэдэг дуу тоглохыг зааж өглөө. Түүнийгээ гайгүй сураад шалгалт өгөөд гарч иртэл С.Цэвэлмаа багш гарч ирээд сая нэг хүүхэд яг багш шигээ сайн тоглолоо гэж миний дэргэд магтаад чи хичээгээрэй сайн сураарай гэсэн.

Би тэр үед маш их урам орж билээ. Түүнээс хойш хичээнгүйлэн сурсан. Гурван жилийн дараа С.Цэвэлмаа багш төрийн шагнал авч нэг их гоё өлзий хээтэй тэмдэг зүүж ирээд биднийг ангайтал хөгжим тоглож өгөв.

Тэгээд та нар сайн сурвал ийм гоё тэмдгээр шагнуулна бас гадаад явна гэж хэлсэн юмдаг. Хүүхэд байсан болохоор энэ миний мөрөөдпийн сайн хөтөч болсон доо.

-Хүнд урам их хэрэгтэй байх нь ээ. Та хүнд хэр урам өгдөг вэ?

-Нэг сонин явдал ярих болох нь. Намайг гурван жилийн өмнө Японд явж байхад хоёр авгай заавал таниар морин хуур заалгана гээд болдоггүй. Богино хугацаанд явсан тэгээд ч хувиараа хүмүүст бизнес маягаар хичээл заах дургүй байлаа. Шавь маань та заагаад өгчих гэж гуйсаар байгаад зөвшөөрүүллээ.

Хэд хоногт юу сурах вэ дээ гар хөл нь эвлэж өгдөггүй ээ. Гэтэл нэг өдөр Жанцанноровын "Цагаан суварга"-г суръя гэж байх шиг байна би япон хэл муу мэддэг болохоор итгэж ядаад шавиа дуудаад асуулгатал үнэн гэдэг байгаа. Миний уур хүрээд явчихлаа шүү.

Морин хуурыг тийм амар гэж бодоо юу гap хөлнийхээ эвийг олоогүй байж яасан том ярьж байна гэтэл шавь та заагаад өг л дөө таныг яваад өгөхөөр энэ хүмүүст хэн заах вэ дээ таниар бас бахархаж хүндэлж байна гээд гуйгаад болдоггүй ээ. Ингээд цагаан суваргыг нотлоод өгчихлөө бас утсандаа аялгууг нь бичээд авлаа.

Би их л басангуй үлдсэн юм. Хэд хоногийн дараа шалгуулья гэж ирээд тоглоллоо доо. Салгалаад нэг юм ямартай ч танигдахаар тоглож байна шүү. Өөрсдөө их баярлаж хөөрч байгаа гэж жигтэйхэн. Би бас гайхаж байлаа. Ингээд олж хараагүй зүйлээ олсон юм. Хүн ер нь хүссэнээ л сурдаг юм байна гэж бодлоо.

Дараа нь нэг тоглолт хийж тэнд лимбэтэй нийлээд тоглосон бичлэгээ надад үзүүлсэн. Би дандаа мэргэжлийн өндөр шаардлага тавьж үргэлж л хүн загнахаас биш байхаас, хүнийг урамшуулж баярлуулахаа мартсан байж.

Намайг саяхан өвчтөй хэвтэж байхад нөгөө хоёр маань бид "Цагаан суварга"-аа мартаагүй гээд захидал хэдэн төгрөгтэй явуулсан байна билээ. Хүний үнэхээр хүссэнийг зааж өгөх л хэрэгтэй юм байна лээ. Яадаг юм хүн насаараа ганц ая сураад цагаан cap болгоноор л тоглодог байж болно шүү дээ.

А.Байгалмаа

Эх сурвалж: