улсын судалгааны байгууллагын судлаач, Чингис хааны онгоныг идэвхтэй хайгч ноён Альберт Лин сүүлийн үед олон нийтийн анхаарлыг татаж байна. Бурхан Халдун орчим хийсэн богино хэмжээний киноныхоо оршилд тэрээр “Би дорно зүг эцэг, өвгөдийнхөө онгоныг хайхаар ажлаа эхл үүлээ” хэмээн мэдэгджээ.

Интернэт дэх тэрхүү бичлэгийг цахим хуудсууд татаж тавиад зогсохгүй Оросын сайтууд орчуулан хүргэсэн байна. Түүнээс улбаалан Чингис хааны өлгий нутаг Хэнтий аймгийн иргэд, уншигчид манай редакцид хандан үзэл бодлоо илэрхийлж байв. Дуулианы мөрөөр бид “Бурхан Халдунд халдах эрхийг Альберт Линд хэн олгов” гэсэн мэдээллийг өмнөх дугаартаа хүргэсэн билээ. Түүнийг үл нуршин нэг зүйлийг онцолъё.

Тэр бол “Хаадын хөндий” шинжилгээний анги Монголд ажиллах зөвшөөрөл авсан эсэхэд итгэж ядсан олон нийтийн эргэлзээ. Нэгэнт зөвшөөрөл аваагүй бол юу ч хийж мэдэх юм биш үү гэсэн хардлага юм. Магадгүй судалгааны багийн зүгээс олон нийтэд хандаж мэдээлэл хийдэггүй. Эсвэл тэгэх шаардлагаг үй гэж үздэгээс ийм байдал үүссэн байж болох. Нөгөөтэйгүүр, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар дархалсан төрийн тусгай хамгаалалттай газар Бурхан Халдунд хэн ч дураар авирлах эрхгүй.

Мэргэжлийн байгууллагууд, эрдэмтэн судлаачид ч тандалт судалгаа хийхдээ зөвшөөрөл авах ёстой. Түүнийг авахын тулд салбарын яам, холбогдох байгууллагуудад зохих бичиг баримт бүрдүүлэхээс эхлээд багагүй зам туулдаг нь нууц биш. Гэтэл “Хаадын хөндий” төслийн удирдагч, АНУ-ын иргэн Альберт Линд тэр эрх бүгд нээлттэй. Дуртай үедээ Монголд ирж, Бурхан Халдуны оройд багаж төхөөрөмж зоон дүрс авч, кино хүртэл хийгээд буцсан нь асуулт дагуулах нь ойлгомжтой. Бас нэг зүйл нь дээр дурдсан киноны оршилд “Би дорно зүгт эцэг, өвгөдийнхөө онгоныг хайхаар ажлаа эхлүүллээ” гэсэн төслийн удирдагчийн үг монголчуудын үндэсний үзлийг хөндсөн болов уу. Энэ бүхнээс үүдэн хятад гаралтай америк эр Альберт Лин гэж хэн бэ гэдэг асуулт гарна. Түүний өвөг Чингис хаан юм бол хятад хүн байсан болж таарч байна уу, эсвэл Альберт Лин өөрийгөө монгол гаралтай гэж итгүүлэх гээд байна уу, түүнийгээ юугаар баталж нотлох юм бэ гэх зэргээр асуудал өрнөнө.

Энэ нь цааш зарлигаар дархалсан ууланд зоргоор аялах дархан эрхийг хэн түүнд олгож ирэв. Бурхан Халдуныг судлах “Хаадын хөндий” шинжилгээний ангийн Монголд үйл ажиллагаа явуулах албан ёсны зөвш өөрөл хаана байна. Төсөл хэзээ эхэлсэн, хэзээ дуусах вэ. Судалгааны ажлын тайлан, үр дүнг тооцсон дүгнэлт байна уу. Байгаа бол манай улсын мэргэжлийн байгууллагуудад албан ёсоор танилцуулсан уу. Мэргэжлийн болоод салбарын ямар байгууллага, эрдэмтэн судлаачидтай хамтарч ажилласан бэ гэсэн асуултыг дагуулж байна. Одоогоор бидний олж авсан мэдээллээр “Хаадын хөндий” төсөлд Ш.Бира, Ц.Ишдорж нарын эрдэм тэд оролцжээ /Сүүлийн үед залуу судлаач Э.Мижиддоржийг оролцуулжээ/.

Ингэхдээ Монголын төр, засаг, шинжлэх ухааны мэргэжлийн байгууллагуудын ямар ч оролцоог үй, хувийн шугамаар “Олон улсын Монгол судлалын холбоо” гэх ТББ-ын нэрээр ажиллаж ирсэн байдаг юм байна. Мөн олон нийтэд зөв ойлголт өгөх нь бүү хэл танин мэдэхүйн үүднээс судалгааны ажил Монголд ямар ашигтайг мэдээлж байсанг үй. Мөн Бурхан Халдун руу нууц байдалд очиж, “Зөвшөөрлөө үзүүл” гэсэн байгаль хамгаалагчийн шаардлага, иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулгарч байсан гэх мэдээлэл дуулддаг.

Тухайн үед Ц.Ишдорж “Зөвшөөрөл бий” гэчихээд гаргаж үзүүлээгүй. Харин Улаанбаатар руу утас цохиж БОАЖЯ-ны төрийн тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын газрын дарга А.Намхайг яриулж байсан тухай иргэд хэлдэг. Мөн Бурхан Халдуны тэрхүү судалгааны ажил хэдхэн улстөрчийн аман зөвшөөрлөөр явдаг гэсэн ам дамжсан яриа дуулддаг. Түүгээр зогсохгүй тэр үеийн Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн, хуучны эд зүйлийн нэртэй цуглуулагчдын нэг оролцсон гэх сураг ч сонсогддог. Академич Ш.Бира гуайн талаар ч таагүй зүйл олны дунд яригддаг юм байна. Зарим нь түүнийг түүхч биш, мөн археологич ч бус түүх бичлэгийн хүн атлаа шинжилгээний ангиудтай хамтран мөнгө босгох ажил хийх юм. Одоо нас өндөр боллоо үзэл бодол нь өөрчлөгдөнө гэж найдъя даа хэмээн шүүмжлэх, хүндлэх хоёрыг хослуулан ярьж байсан. Учир нь 2000- 2003 онд Чингис хааны онгоныг хайх, судлах АНУ-ын “Чингис хаан” экспедицтэй Монгол судлалын холбоо гэсэн нэрээр гэрээ хийж, Ш.Бира ахлан Ц.Ишдоржийг бүрэлдэх үүндээ ажиллуулжээ.

Бурхан Халдуны ойролцоох Өглөгчийн хэрэмд Чингис хаан, Есүхэй баатрын булш бий хэмээн ойлгуулж гадаадын шинжилгээний ангийг оруулж ирсэн. Хэнтий аймгийн Батширээт сумын нутагт дүнзэн байшингууд барьж амралтын газар байгуулсныг иргэд эсэргүүцэж багаг үй хэл ам таталж байсан. Эцэст нь Өглөгчийн хэрэмийн ойр ормныг ухаж сэндийлсэн асуудал Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн хурлаар яригдаж байсан гэнэ. Үнэндээ Өглөгчийн хэрэм дотор булш бий юу гэвэл бий. Их төлөв хаад, ихэс дээдсийн шарил байгаа гэлцдэг. Тэнд шарил байгаа нь шинэ мэдээлэл биш.

Мөн тэр нь Чингис хаан болон Есүхэй баатрынх биш. Үүнийг нэрт археологич Х.Пэрлээ, түү- ний шавь С.Бадамхатан нарын олон судлаач Бурхан Халдуны судалгааны ажилдаа дурдсан байдаг. Ийм байтал Өглөгчийн хэрэмд Чингис хаан болон Есүхэй баатрын булш байна гээд гаднаас экспедиц авчирч байгаагаас хүмүүст янз бүрийн ойлголт төрдөг байж мэднэ. Тэгээд ч өнөөг хүртэл Өглөгчийн хэрэмийн орчим байгаль орчныг сүйтгэж олон нүх ухчихаад түүнийгээ булааг үй байгааг иргэд ярьж байгаа юм.

Мөн сүүлийн үед Бурхан Халдуны амуудад жуулчны бааз, амралтын газар бий болж, жуулчид уул руу явганаар цувж байдаг тусгай жим гарсныг ч зарим хүн хэллээ. Энэ үнэн бол Ерөнхийл өгчийн зарлигаар дархлагдаж, төрийн тусгай хамгаалалтад орсон Бурхан Халдун бусдын хөлд талхлагдаж байгааг холбогдох байгууллагууд анхаарах биз ээ.

Ч.Үл-Олдох