Талаас ниссэн дуу үл цуцам

2013-03-30

Буурал найрагч ах маань нэгэнтээ “Энэ Ш.Чимэдцэеэ дуугаа сонгохдоо их гаргуун.

Чи мэдэж байна уу, тэр үг сонголт бол ярихгүй, муу шүлэгтэй дууг бол хэзээ ч авахгүй. Наадхи чинь олон найрагчийг дурлуулж, өөрөө тэдэнтэй ойр явсан хүн. Өөрөө ч бас шүлэг бичих санаатай, тэдэнтэй үерхэж явсны хамгийн дээд олз энэ юм шүү, түүнээс биш нэг муу компанийн захиралтай үерхэж явсан бол нохой долоо” гэж билээ. Уран бүтээлийн жаргал зовлонг туулсан буурал найрагчийн үг надад ч ихийг бодогдуулсан юм. Хоолой бүү хэл хүсэл цуцам энгүй их талын дундаас л дуучин төрдөг юм болов уу гэсэн гэнэн ч юм шиг бодол надад төрөөд уджээ. Энэ бодлыг
“Толгодын оройгоор үүлэн нүүнэ
Тооройн сүүдэрт ботго минь буйлна” хэмээсэн сайхан дуу надад санагдуулсан юм. Нэгэн цагт монголын олон аавын хүүгийн зүүд болж явсан энэ дуучны энгэрээс ниссэн бүх дуун шувууд тэдний хайрын гэгээн гуниг шиг атлаа хүний сэтгэлд ирээд үүрээ засчих тийм л хөг дантай. Чимээгүй алсын будангаас алгуурхан огших, уул үүл эеэлдсэн тэр л ертөнцийн орчлоос, эцэс төгсгөлгүй их талын уудмаас, эгэл амьдралаас гээд түүнийг дуулж дуусахад бүх орчлон цээжинд багтаж, ямар нэгэн зүйлийг хэлэх нь эгэл бус дуучны авьяас билиг.
           Монгол Улсын Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ гэх энэ бүсгүй нэгэн цагт монголыг байлдан дагуулж байв. Баргийн зүйлд хөл алдахгүй Бавуугийн Лхагвасүрэн ахайтан түүнд хөл алдав. Хүн нь Лхагвасүрэн учраас хөл дээрээ тэнцсэн түүхийг өдгөө олон хүн мэдэх. Нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар нутгийн дуучин бүсгүйд дурлаад цаадхи нь тоохгүй болохоор төрөлхийн араншингаар түүнтэй тангараг тасрав. Өнөө Д.Цоодол ахын
“Оны сайхан бүсгүйд сэвж
Цаадхи нь тоохгүй бол бүр сайхан бичиж” гэдэг шиг олон сайхан найрагчдын уран бүтээлд нөлөөлсөн гэхээр түүний орон зай харагдана. Сэтгэл цагаахан найрагчид л нээлттэй дурлаад байсан болохоос биш далд хичнээн хэн байсныг хэрхэн мэдэх билээ. Чимэдцэеэ нэгэн цагт араг үүрч,
            “Асах галынхаа дөлийг
             Ар нуруундаа бадруулж” явсан амрагхан бүсгүй, адуунд явсан айлынхаа хархүүг битүүхэндээ ирэхийг нь хүлээхдээ хайр гэж юу байдгийг мэдэрсэн жаал охин, аргамжаандаа эрэгцсэн ботгон буйлааг сонсоод уярч суухдаа дуун эгшиг гэж юу байдгийг улам мэдэрсэн хүн, олон хүн хорвоогоос ирж буцахыг хараад орчлонгийн утга учрыг таних гэж ядсан гэнэн охин, талын өвсөнд хярсан салхи хэрхэн хөг ороод урсдагыг мэдэхдээ, тэгээд хэрхэн шүлэг төрдгийг танихдаа гээд таагдашгүй хэрнээ амьдрал, ертөнцийн аугаа ихийн дундаас төрсөн аугаа их дуучин.
            Хэн ч дунд нь байсан эгэл бүхэн мэт сонсогдовч дээр дурьдсан бүхэн дэндүү гайхамшигт зүйлс. Тиймдээ л уянгат дуучныг төрүүлсэн хэрэг. Гагцхүү энэ бүгдийг мэдрэх, сэтгэлдээ шингээх чадварыг түүнд бурхан бусдаас илүү өгсөний гэрч нь өнөөдрийн олон сайхан дууг хоолойны уянгаар амилуулсан түүх. Энд зөвхөн уянга гэвэл багадна, тэр хоолойны утга учраар, авьяас билгээр уянглуудаг гэдгийг олон хүн хэлж байхыг сонсноо дурьдахад таатай байна.
          Энд юуг хэлэх гээд байна уу гэхээр тэр байгалиас заяагдсан дуучин гэдгийг л хэлэх гэж энэ бүгдийг дурьдсан хэрэг. Одоо бол тэр дээр дурьдсан шиг биш, амьдрал бүү хэл ертөнцийг таньсан хүн. Дуучны хувьд бол оргилдоо хүрчихсэн, уран бүтээлийн жаргал зовлонг яс мах, зүрх сэтгэлээрээ мэдэрсэн нэгэн болчихсон. Эхний бодлыг энд өрнүүлэхэд нүд алдам талд өссөн хүний сэтгэл баргийн зүйлд үл чилдгийг би гадарлана. Харин бодол чилмээр талын дунд өссөн дуучны хоолой үл цуцам, утга учиртай хэрнээ бодлогширсон байдгийг сая л мэдлээ. Түүний дуулж байгаа бүхий л дуунд талын хүний араншин нуугдаж байдгийг ажиглах хүн бол ажигласан байх ёстой. Үүнийг сэрж мэдрээгүй бол түүнийг дуучин гэдгийг ч мэдрээгүй гэхэд хэтийдсэн хэрэг болохгүй.
          “Билүүтэй уулынхаа овоонд чулуу ганцыг нэмлүү дээ
           Биеэ хувааж төрүүлсэн ижийнхээ ачыг яалаа даа”… дуулсан дууг нь ажаад байхад шүлэг аянаасаа эхлээд түүнд зориулагдсан аугаа байдаг. Энд санамсаргүйгээр хоёрхон дуу шүүрч аваад тэмдэглэхэд хоёулаа Ардын яруу найрагч Б.Лхагвасүрэнгийн шүлгээр нэрт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг агсан аялгууг нь тааруулсан байх юм. Энэ бол түүний байгалиас авч төрсөн мэдрэмж юм. Ийм утга уянгын яруу шүлэг, тийм тансаг аялгууг тэр дуулахаар сая жинхэнэ дуу гэж хэлж болмоор. “Дуу гурван жигүүртэй” гэдэг. Гэтэл өнөөдөр гурван жигүүр нь төгс дуу ховордсон. Хоёр нь байхгүй ч байж магад болсон. Энд хэн нэгнийг дайрах гэсэнгүй, өнөөх л мэдрэмжийн асуудал яваад байгаа юм. Тэгэхээр өнөөдрийн дуулж байгаа залуучууд дууныхаа шүлэг аяыг тун бодолцож дуулаарай. Хэзээ нэгэн цагт хойч үедээ “мэдрэмжгүй юм” хэмээн хараалган суух вий гэдгийг их дуучны нэрийг барьж байгаад дуулгачихая.
            Магадгүй дээрх хоёр дуу бол Б.Лхагвасүрэн найрагчийн түүнтэй дотносох гэсэн нэгэн хувилбарын хэлтэрхий ч байхыг үгүйсгэх аргагүй. Тухайн цагт найрагч маань дуучин бүсгүйтэй танилцах шалтгаар Чинзориг агсантай уран бүтээлийн ганзага нийлсэн ч байж магад. Идэр залуу тэр л цагтаа найрагч маань өчнөөн том бүтээл хийснээ мэдэхгүй дурлалын мананд шатаж, түүнтэй танилцахын хүслэн болж явснаас он жилийг даасан бүтээл хийчихсэн гэдгээ мэдээгүй байх аа. Эрхэм уншигч та энэ дуунуудыг амандаа аялах ч юм уу, сонсох бүртээ энэ бяцхан түүхийг санаж яваарай. Дуу бүхэн түүхтэй, ер нь уран бүтээл бүхэн өөрийн гэсэн ариун нандин дурсамж, түүхийг дагуулдаг. Тиймдээ л бүтээл төрдөг шүү дээ.
             Ийм гэгээн дурлал, дурсамжаас он цагийг даасан бүтээл үлддэг гэдэгтэй баргийн уран бүтээлч ам зөрөхгүй байх аа. Энд би гэгээн хайрын түүх ч юмшиг, аугаа дуучны тухай ч юмшиг, алдарт найрагчдын тухай ч юм шиг, эсвэл бүр яруу найргийн тухай ч юм шиг элдэв зүйл дурьдаад байгаа боловч хэрэг дээрээ утга учрын тухай өгүүлсэн хэрэг. Хөгжмийн ертөнцийнхний дунд бол миний яриад байгаа шиг “утга учрын” гэсэн онол байхгүй нь лавтай. Гэхдээ яадаг юм. Тийм ээ, Ш.Чимэдцэеэ бол үнэхээр утга учрын уянгат дуучин аж.