Эрхэм зорилго: Байгалийн түүхийн музей нь Монгол орны болон дэлхийн гол бүс нутгийн нэрийн хуудас болсон ховор дээжсийг цуглуулж, үзмэрээр дэлгэн сурталчилилж үзэгчид судлаачдыг урин дуудах чадвартай байгалийн тэргүүлэх зэрэглэлийн төв музей болгоно.

Монголын Байгалийн Түүхийн музей нь 1924 оноос үйл ажиллагаагаа явуулж ирсэн монголын анхны музей.
Монголд музей хэмээх байгууллага байгуулах тухай анхны шийдвэр 1921 онд Засгийн газрын хуралдаанаар тухайн үеийн "Номын хүрээлэн", "Судар бичгийн хүрээлэн" хэмээн нэрлэгдэж байсан одоогийн Монголын Шинжлэх Ухааны Академийн суурийг үүсгэн байгуулах тухай яригдаж, мөн түүний салбар байгууллагууд болох музей, номын сан, архивын тухай асуудал шийдвэрлэжээ.

Музей байгуулах энэ үүргийг тухайн үед "Судар бичгийн хүрээлэн"-нд ажиллаж байсан Монгол, Зөвлвлтийн /хуучнаар/ судлаачид, ажилтнууд гүйцэтгэж ирсэн. Горхитын болор, Налайхын чулуун нүүрс, Дарьгангын унтарсан галт уулын хүрмэн чулуу мөн зарим нэг өвс ургамал, ганц хоёр шувууны чихмэлтэй болж эдгээрийгээ "Судар бичиг"-ийн хүрээлэнгийн нэр дээр Жамъян гүний хашаанд байсан байшинд нь цуглуулж байжээ.

1924 онд одоогийн Улаанбаатар зочид буудлын суурин дээр байсан нэгэн жижиг байшинд "Судар бичгийн хүрээлэн"-гийн шийдвэрээр музейг албан ёсоор нээж Жамъян гүнг даргаар нь томилжээ.

Музейг байгуулах үзмэр цуглуулах дэглэх үйлсэд тухайн үеийн Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж байсан Н.Дэндэв их зүйлийг хийжээ. Тэрбээр маршал Чойбалсангаас даалгавар авч зөвлөлтийн мэргэжилтэн П.К.Козлов, А.Д.Симуков, Б.Я. Владиморцов, В.И Лисовский нарын хамт Монгол орны байгаль ашигт малтмал ургамал амьтан мөн түүнийг судлах удаа дараагийн экспедицэд оролцон олон арван үзмэр цуглуулж, түүнийгээ музейн үзмэр болгох талаар их юм сурч туршлагатай ажилтан болж чаджээ.

Музейн үзмэр өдрөөс өдөрт нэмэгдсээр олон арван үзмэр хуримтлагдаж, хуучин байшиндаа багтахаа больсон тул 1926 оны намар Богдын ногоон сүмд музейг нүүлгэн аваачсан түүхтэй, Энэ үед музейн дарга, тайлбарлагч, сэлбэн засагч, галч цэвэрлэгчийн үүргийг мөнөөх Н.Дэндэв хийж байжээ.

Музейг байгалийн болон түүх угсаатны зүйн материалаар хамгийн их баяжуулсан хүмүүс бол тухайн үед Монголд ажиллаж байсан Зөвлөлтийн судлаач П.К. Козлов, Е.В Козлова, А.Д Симуков, В.Я Владимирцов, В.И Лисовский нар юм. Ийнхүү Монгол оронд "Үндэсний музей" нэртэй анхны музей байгуулагдахад эх орныхоо байгалийн баялгын дээжээр үзмэрийн үндсэн хэсгийг бүрдүүлэн жил тутам үзмэрээ баяжуулсаар 1956 онд Улсын Төв Музей байгуулагдахад байгалийн тасаг болон өргөжиж физик газарзүй, геологи, ургамал, амьтан, палеонтологийн цогцолбор үзмэрүүд бий болсон юм.

1990-ээд онд Улсын Төв Музейн үзмэрүүд үндсэн байрандаа багтахгүй болж, бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийх шаардлага гарсан тул Засгийн газрын шийдвэр гарч 1991 оны эцсээр Улсын Төв Музей татан буугдаж, үзмэрийн түүх угсаатны зүйн хэсэг нь Үндэсний Түүхийн Музей болж салбарлан байгуулжээ. Улмаар 1992 оноос Улсын Төв Музейн байранд үлдсэн байгалийн тасгийн үзмэрүүдэд суурилсан шинэ музейг байгуулах ажил эхэлсэн.
Энэ шинэ музейг байгуулахдаа алс хэтийн хөгжлөөр еөрийн оронд тэргүүлэх байгалийн төв музей бий болгох, олон улсын тавцанд сонирхогдох цархүрээгньбодолцон зөвхөн Монголын байгаль судлалын музей байгуулах нь хангалтгүй гэж үзэн одон гаригуудын байршил, дэлхийн үүсэл тогтолцоо зэрэг геологийн түүхийг өргөн утгаар нь харуулж, дэлхийн онцлог бус нутгийн бйологийн хөгжил хөдөлгөөнеөс үзүүлэх зорилготой байхаар Байгалийн Түүхийн Музей хэмээн нэрлэсэн юм.

Байгалийн Түүхийн Музейн хамт олон Төв музейд байсан байгалийн тасгийг өргөтгөх замаар музейгээ сэргээн шинэчлэхдээ палеонтологийн тасаг бүтэн байсан болон бусад үзмэрээр сэлбэн үзвэрээс орлого олох зорилт тавьж жил тутам сан хөмрөгөө баяжуулж, шинэ танхим диорамуудыг ашиглалтанд оруулсаар өнөөдөр 3000-аад м.кв талбайд 40-өөд өрөө танхимаар үзүүллэгээ үзүүлдэг монголдоо хамгийн том талбайтай, хамгийн олон үзэгчидтэй, улс орондоо төдийгүй олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй музей болж чадсан.

Байгалийн Түүхийн музей нь дэлхийн үүслээс эхлүүлээд ургамал амьтан, хүний үүсэл хөгжлийг хамарсан ойролцоогоор 4,7 миллард жилийн түүхэн процессийг үзмэрээр тодотгон харуулж сурталчилж, хүмүүсийн мэдлэгийг нэмэгдүүлж байдаг цар хүрээ, харуулах объектороо аугаа их цаг хугацаа явдлыг гэрчлэн илэрхийлдэг юм.

Өнөөдөр манай музей нь сан хөмрөгтөө цуглуулсан 6000 гаруй үзмэрийн 37 орчим хувийг үзмэрт дэлгэн харуулдаг. Үүнд дор дурьдсан найман үзмэрийн хэсэгтэй.

Физик газарзуйн тасаг
Энд Монгол орны физик газарзүйн онцлог, хур тунадас ба агаарын температур, олон жилийн ба улирлын цэвдэг, байгалийн бүс бүслүүр Монгол орны ус зүй болон байгалийн үзэсгэлэнт газар, түүх соёлын дурсгалт газруудын тухай үзмэрүүд байдаг. Эдгээрийг үзүүлэхдээ энгэмэл карт, газрын зураг, фото зураг ба слайд, макетаар үзүүлэхийн зэрэгцээ зарим нэг биет үзмэрийг дэлгэн үзүүлдэг.

Жишээ нь: 1924 онд хэвлэгдсэн А.Д.Симуковын ногоон хэмээн нэрлэгддэг Монгол орны газарзүйн карт, Дарьгангаас авч ирсэн галт уулын бөмбөгөн чулуу, Горхитын утаат болор, Өвөрхангай аймгийн Арцбогдоос авчирсэн 13.8кг жинтэй гартааман мана зэрэг 70 гаруй сонирхолтой дээжүүд байдаг.

Монгол улсын хосгүй үнэт үзмэр болох 582,2 кг жинтэй Аж богд-2, 166,8 кг жинтэй Манлай солир болон 1981 оны Зөвлөлт-Монголын сансарын хамтарсан нислэгтэй холбоотой үзмэрүүд нь гадаад дотоодын үзэгчдийн сонирхолыг гойд татдаг.

Геологи ашигт малтмалын тасаг

Геологи, ашигт малтмал гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэнэ. Түүхэн геологийн танхимын үзмэрүуд нь дэлхий үүссэн үеэс хүн үүсэх хүртэлх түүхэн урт удаан хугацааны геологийн процессийг товч бөгөөд тодорхойгоор оновчтойгоор харуулдаг. Энд дэлхий дээр эртний далай тэнгисийн ёроолд үүссэн анхны амьд организмууд, архей, протерозойн эриний үед үүссэн чулуулагууд, палезоин эринии усны амьтад, ашигт малтмал, металлийн хүдрүүд, чулуун нүүрс, мезозойн үеийн галт уулын чулуулагууд, далайн ёроолын нялцгай биетэн, үлэг гүрвэлийн чулуужсан яс болон кайнозойн эриний чулуужсан савагт хирсний толгойн яс зэрэг монгол орны нутгаас олдсон олон сонирхолтой үзмэрүүдийг түүхэн дэс дараалалаар нь дэлгэн үзүүлдэг.

Монгол орны ашигт малтмалыг музейд хүдрийн ба хүдрийн бус ашигт малтмал гэсэн 2 танхимаар харуулдаг 240 орчим дээжтэй. Энд тавигдсан молор эрдэнэ, усан биндэръяа, анар эрдэнэ, утаат болон уулын болорын том том друзууд, 182 кг жинтэй ногоон хаш, оюу номин, гартаам, чүнчигноров, үүр цайх зэрэг монголын ард түмний ахуйн хэрэглээний болон гоёл чимэглэлийн зүйлс хийж ирсэн чулуулагийн дээж байна.

Шувууны тасаг
Энэ тасгийн үзмэр нь их баян цуглуулгатай онолын хоёр танхим, мөн цуглуулгын хоёр танхимд шувуудын 370 гаруй чихмэл байдаг. Монгол орны нутагт байдаг 470 гаруй зүйлийн шувуудын ихэнхийг баг багаар нь ангилан харуулахын зэрэгцээ амьдрах орчинтой нь дуу чимээтэй нь үзүүлдэгээрээ онцлог.

Палеонтологийн тасаг
Энэ тасгийн үзмэр үзүүллэгүүд нь олон сая жилийн өмнөх Монгол орны байгалийг бодит материал дээр сэргээн дүрслэх бүрэн бололцоог үзэгчидэд олгодог. Монгол орны нутгаас олддог эртний тэнгис, далайн ул мөр болон үлдсэн усны сээр нуруугүй амьтдын чулуужсан үлдэгдлээс /мөр хөлтөн, шүр, трелобит, археоцит гэх мэт/ эхлэн шим ертөнцийн хөгжлийн түүхэн дэх гайхал төрүүлэм олон амьтдын нэг үлэг гүрвэл, эртний хөхтөний чулуужсан яс хүртэл шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн асар их ач холбогдолтой үзмэр цуглуулагуудыг эндээс үзэж болно. Монгол орны үлэг гүрвэлийн олдворууд нь ангилал зүйн хувьд баялаг бөгөөд ялангуяа махчин үлэг гүрвэлийн олдвороор дэлхийд дээгүүр байр эзэлдэг.
Энд 200-аад ховор нандин үзмэрүүд байдаг бөгөөд шинэ олдвороор үргэлж баяжуулж байна.

Ургамлын тасаг
Музейн ургамлын хэсэг нь эртний ба одоо үеийн ургамал гэсэн 2 хэсгээс бүрддэг.

Эртний ургамлын танхимын үзмэрүүд нь ургамлын гарал үүслийн тухай өгүүлдэг бол одоогийн Монгол орны ургамалжилтын танхим нь онолын болон цуглуулгын хэсгээс бүрдэнэ. Монгол орны 3000 гаруй зүйл ургамлыг музейд үзүүлэхдээ унаган ургамал, эмийн ургамал, эфирийн тост ургамал, хүнсний ургамал гэсэн ангиллаар дэлгэн үзүүлдэг. Мөн өвслег ургамалуудыг говийн, тал хээрийн, ойн гэж байгалийн бүс бүслүүрээр нь ангилан дэглэсэн ба энд Монгол оронд тариалдаг ургамлуудын дээжүүдийг өас дэлгэн харуулдаг.

Амьтны тасаг
Амьтны аймгийг харуулахдаа шавьж, загас, хоёр нутагтан, хэвлээр явагч, хөхтөн гэсэн дарааллаар үзүүлдэг. Нийтдээ 4000 гаруй шавьж үзмэрт нь байдаг.

Тул, хилим цурхай, монгол хадран, алгана, дархадын цагаан, улаан живэрт, зантага, цулбуурт зэрэг Монгол орны гол мөрөн нууранД байдаг 70 гаруй зүйл загасны төлөелөгчидтэи энд танилцана. Монголын байгалийн түүхийн музейн хехтөний аймгийн үзмэр нь онолын танхимаас эхэлдэг бөгөөд тундр, тайга, ой, ойт хээр.уулын хээр, говь цөлийн амьтад гэж байгалийн бүс бүслүүрээр нь амьдардаг орчинтой нь дэглэн харуулсан. Мөн амьтдын 230 гаруй чихмэлийг амьдардаг орчинд нь дэглэн үзүүлсэн.

Хүний гарал уүслийн танхим
Энэ тасгийн үзмэрүүд нь хүний гарал үүслийн тухай товч өгүүлдэг. Приматуудын ангилал зүй, хүний хөгжлийн түүхэн үе шат, арьстны тархалт, эртний хүмүүсийн хөдөлмөрийн болон биеэ хамгаалах багаж зэвсэг, амьдарч байсан агуй, хадны сүг зурагууд зэрэг үзмэрүүд бий. Музей нь дэлхийн бүс бүслүүрүүдээс тропика, саванна, антрактидийн байгаль цаг уур, ургамал амьтдыг харуулсан үзмэртэй. Мөн имж, лама зэрэг Австрали, Өмнөд америкийн амьтдын төлөөлөгчидийг харуулсан.

Үзмэр сан хөмрөгийн баяжилт
Тус музей нь 8000-аад үзмэр сан хөмрөгтэй, эдгээрийн 45 орчим хувь нь үзмэрт байдаг. Жил бүр олон арван үзмэрээр баяжигдаж байдаг, Эдгээрээс хамгийн үнэ цэнэтэй үзмэр гэвэл Монгол улсын хосгүй үнэт үзмэрт бүртгэгдсэн 582.2 кг жинтэй Ажбогд-2, 166.8 кг жинтэй Манлай зэрэггтөмөр солирууд, Баянхонгор аймгийн Талуут сумаас авч ирсэн 182 кгжинтэй ногоон хаш болон палеонтологийн олдворууд байдаг. Үзмэр сан хөмрөгийнхөө ихэнхийг /90 гаруй хувийг/ хээрийн экспедиц хайгуулаар цуглуулдаг. Үлдсэн хэсэг нь худалдан авах буюу солилцоогоор орж йрдэг. Музейн үзмэрийн тодорхой хэсгүүдийг сэргээн засварлах, сэлбэх шинэчлэх, солих, баяжуулах ажил жил бүр тодорхой төлөвлөгөөний дагуу хийгддэг.

Эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил

Музейн эрдэм шинжилгээ аргазүйн тасгийн ажилтнууд өөр өөрсдийн мэргэжлийн болон музейн чиглэлээр эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлыг хийхийн зэрэгцээ их дээд сургуулиуд, гадаад орнуудын мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран хайгуул, судалгаа, цуглуулгын ажлууд хийж ирлээ.

Сүүлийн 3 жилийн байдлаар МУИС-ийн геологийн болон МУБИС-ийн биологийн тэнхэм, Америкийн музейн холбоо, Америкийн Байгалийн Түүхийн Музей, Смитсоны их сургуулийн дэргэдэх байгалийн музей, Японы Каназовагийн их сургууль болон Германы мэргэжлийн судлаачидтай хамтран Монгол орны 10 гаруй аймгийн нутгаар судалгаа шинжилгээ хийж, эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавих, хичээл сургалт явуулах зэрэг ажил хийж ирсэний зэрэгцээ өөрийн музейн сан хөмрөгийг 500-аад үзмэрээр баяжуулсан байна. Эдгээрээс гадна сүүлийн жилүүдэд өөрсдийн боловсон хүчний мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх зорилгоор гадаад орнуудад тодорхой хугацаагаар туршлага судлуулах, сургах ажлуудыг хийж ирлээ: Одоо тус музейн нэг ажилтан Японы Танто хотын музей дээр зургаан сарын хугацаагаар мэргэжил дээшлүүлж байна. Музейн ЭША-нуудаас нэг хүн доктрантурт, хоёр хүн магистрантурт суралцаж байна.

Их дээд сургуулийн оюутан, Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдад өөрийн музейн үзмэрт тулгуурлан олон хэлбэрийн сургалт зохион байгуулж оюутнуудын музей дээр хийх дадлага, диплом, курсын ажлыг удирдах ажил тогтмолжсон.

Мөн үзэгчид, оюутан, сурагчдын дунд төрөл бүрийн уралдаан тэмцээн явуулж илтгэл тодорхоилолт бичүүлж шалгаруулаж, дүгнэх ажлыг явуулдаг. Музейн танилцуулга, ховор нандин үзмэр, дархан цаазтай ан амьтан, ургамлын төрөл зүйлээр нугалбар танилцуулгуудыг хэвлүүлж үзмэрээ тогтмол сурталчилахаас гадна дотоод, гадаадын хэвлэл, мэдээллийн хэрэгсэл, радио, телевизүүдээр музейн сурталчилгаа танин мэдэхүйн цуврал нэвтрүүлэгүүдийг явуулж ирлээ. Сүүлийн гурван жилийн байдлаар нэг жилд дунджаар 10-60 удаагийн сургалт, сурталчилгаа, танин мэдэхүйн цуврал нэвтрүүлэгүүдийг явуулсан байна.

Байгалийн сэдэвтэй түр үзэсгэлэн, нүүдлийн үзэсгэлэнгүүдээр сүүлийн хоёр жилд "Монголын ан агнуурын шилдэголзвор", "Цэцгийн гайхамшиг" тасалгааны цэцгийн үзэсгэлэн худалдааг зохион байгуулж зарим аймаг, хотуудаар нүүдлийн үзэсгэлэн аялуулж, музейгээ сурталчилж, сургалт явуулдаг. Музей нь өөрийн гэсэн байгалийн чиглэлийн төрөлжсөн номын сантай болж сургалт сурталчилгаандаа тогтмол ашиглаж байна. Музейн ажилтнууд хээрийн хайгуул цуглуулганд явж олж ирсэн дээжүүдээ боловсруулан амьтдын чихмэл, ургамлын гербари хийж, геологийн дээжүүдийг өнгөлж ирсэн. Музейн дэргэдэх үзмэр сэргээн шинэчлэх лабораторийн үйл ажиллагаа эхэлсэн цагаас түүхэн хугацааны явцад улам өргөжсөөр өнөөдөр шинжлэх ухааны үндэстэйгээр байгаль дээрээс хайгуул цуглуулга хийдэг, тэдгээрийгээ тусгай зохих технологийн дагуу боловсруулж, үзмэр бэлтгэдэг мэргэшсэн чадварлаг ажилтангуудтай, аймаг хотуудын музейн байгалийн хэсгийн үзмэрийг өндөр түвшинд бэлтгэн өгдөг, музейг сэргээн шинэчилдэг, байгалийг музейд амьдруулдаг цорын ганц лаборатори болж чадлаа.

Энд чихмэлчин Н.Эрэгдэндагва, Монгол Улсын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн Л.Цэвэл, дээж бэлтгэгч Ч.Цэнд, Н.Долгор Н. Амар зэрэг ахмадуудаасаа ажлын арга туршилгыг нь өвлөн авсан чихмэлийн мастер Д.Дагиймаа, лабораторын эрхлэгч Ж. Цогтбаяр нар ажиллаж байна.

Орчин цагийн музейг үүсгэн байгуулж, өргөтгөн хөгжүүлж, өвлүүлэн үлдээсэн үе үеийн ахмадууддаа хүндэтгэл
илэрхийлж, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

НИЙСЛЭЛ ТАЙМС