Тухайлбал, тус улс 2009 оноос эхлэн хяналтын камер, ухаалаг төхөөрөмжүүдийн тусламжтай “Mass Surveillance” буюу нийтээр нь тандалт хийх замаар жирийн иргэдийн зан төлөв, нийгэмд биеэ авч яваа байдалд үнэлгээ хийх, улмаар хариуцлага тооцох “Social Credit System”-ийг тодорхой хотуудад туршиж эхэлсэн байдаг. Улмаар Хятадын Засгийн газрын захиалгаар “иргэдийн зан байдлыг үнэлэх найман онооны систем”-ийг 2018 оноос нэвтрүүлж, улс даяар туршиж эхэлжээ. Одоогоор “Social Credit System” нь Хятадын төв банк, шүүх, цагдаа, тагнуул болон татварын мэдээллийн нэгдсэн сангуудад холбогдоод байна. 

Товчхондоо, хиймэл оюун ухаанд суурилсан энэхүү систем нь гудамжны хяналтын камерт бичигдсэн иргэдийн үйлдэл, замын хөдөлгөөний зөрчил, иргэдийн банк болон интернэт хэрэглээний түүх, гэмт хэргийн тэмдэглэл зэрэгт дүн шинжилгээ хийж “иргэдийн зан байдалд үнэлгээ өгөх” замаар хар ба цагаан жагсаалтад автоматаар оруулдаг. Ингээд хар жагсаалтад орсон иргэдийн банкны зээл болон төрийн зарим үйлчилгээ авах эрхийг хязгаарлаж, гэмт хэрэгт холбогдсон этгээдүүдийг хууль сахиулах байгууллагын хяналтад оруулах бол цагаан жагсаалтад орсон иргэдийг банк, төрийн үйлчилгээ авах зэрэгт урамшуулах зарчмаар ажилладаг байна.

“Social Credit System”-ийг улс даяар туршиж эхэлсэн 2018 оны есдүгээр сарын байдлаар хар жагсаалтад орсон БНХАУ-ын 14.6 сая иргэдийн онгоцны тасалбар худалдан авах эрхийг хязгаарлажээ. Харин мөн оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар 3.5 сая иргэн нийгэмд тустай хөдөлмөр эрхлэх замаар өөрсдийн нэрээ хар жагсаалтаас хасуулжээ. Тухайн иргэн өөрөө мэдээгүй байхад хариуцлага хүлээх болдог энэхүү хяналтын тогтолцоог “Агаарын шорон” гэх нь ч бий. 2019 оны судалгаагаар тус улсад 200 сая орчим гудамжны хяналтын камер бий гэх тооцоо гарчээ.

Хятадын эрх баригчид энэхүү “Social Credit System”-ийг улс даяар иргэд, төрийн албан хаагчид болон аж ахуй нэгжүүдийг хянах, тэдэнд хариуцлага тооцох албан ёсны механизм буюу дижитал засаглал хэлбэрээр ашиглаж эхлээд байна. Үүний хүрээнд Эх газрын Хятад дахь хяналтын камерын тоог 2020 он гэхэд 626 саяд хүргэхээр “Huawei”, “Hikvision”, “ZTE”, “Dahua Tech”, “SenseTime”, “ByteDance”, “Megvii” зэрэг Хятадын технологийн тэргүүлэх компаниудтай хамтран ажиллаж байгаа талаар Засгийн газрын зүгээс мэдээлжээ. Энэ бол АНУ дахь нийт хяналтын камеруудтай харьцуулахад дөрөв дахин их буюу Эх газрын Хятадын 2.5 иргэн бүрд нэг хяналтын камер ногдох асар өндөр үзүүлэлт юм.

Товчхондоо, Хятадын төрийн албан хаагчдын хувьд тушаал дэвших эсэх нь тэдний ажлын гүйцэтгэлээс гадна, ажлын бусад цагаар биеэ хэрхэн авч явах нь хяналтад байх,  “Засгийн газраас тогтоосон стандартын дагуу хэрхэн зөв иргэн” байсан бэ гэдгээс давхар хамаарах болжээ. Мөн иргэд гадаад улсад аялах, бизнесүүдийн хувьд банкны зээл авах зэрэг нь тэдний өөрсдийн үйлдлээс шалтгаалах юм.  

БНХАУ-ын Засгийн газрын зүгээс иргэд ямар буруу үйлдэл хийснийхээ төлөө найман онооноос нь хасуулахыг одоогоор нууцалж байгаа. Гэхдээ “Social Credit System”-ийн хяналт нь тухайн хүний амьдралд бодитоор нөлөөлөхүйц хэмжээний үр дагавартай байх нь тодорхой аж. Тухайлбал, Хятадын Засгийн газраас нийгмийн сүлжээнүүдэд байршсан хуурамч мэдээлэлд онцгой ач холбогдол өгдөг. Тиймээс наад зах нь хуурамч мэдээллийг түгээсэн хувь хүний оноог хасах журам хэрэгжих юм. Үүнээс гадна төрийн өндөр албан тушаалтан албан хэрэгцээний автомашинаар хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгт зөөх зэргээр дүрэм журамд заагдсанаас бусад шалтгаанаар хувийн хэрэгцээнд ашиглах, казинод тоглох зэрэгт шууд хариуцлага тооцох төдийгүй их хэмжээний сэжигтэй гүйлгээ хийх гэх мэт үйлдэлд шуурхай хяналт тавих боломжтой.

Үндсэндээ БНХАУ-ын удирдлагууд хиймэл оюун ухаан, технологийн тусламжтайгаар авлигатай зарласан дайндаа ялалт байгуулж, төрийн бүх шатны албан хаагчдын хүнд суртлыг үгүй хийх боломж бүрджээ. Технологийн энэхүү шийдэл нь өнөөгийн улс төр болон хууль засаглалын уламжлалт тогтолцоонд гардаг хүний оролцоотой гажуудлыг үгүй хийх боломж гэж үзэх нь ч цөөнгүй. Тиймээс Хятадаас гадна дэлхийн бусад хэд хэдэн оронд энэ төрлийн, тэр дундаа хууль засаглалын цахим тогтолцоог хөгжүүлэх ажлууд тодорхой төвшинд хийгдэж буй.

Үүнээс гадна “Social Credit System” нь Бээжингийн эрх баригчдад Хятадад үйл ажиллагаа явуулж буй гадна, дотнын бүх компаниудад хяналт хийх боломжийг бүрдүүлж өгчээ. “Тэвчишгүй зан байдлын” жагсаалтад заагдсан хэм хэмжээнээс давсан компаниуд бизнесээ алдахгүйн тулд эрх баригчдын шийдвэрийг дагахаас өөр сонголтгүй болж буй. Үүний нэг бодит нотолгоо бол нийгмийн сүлжээгээр дамжуулан Хонконгийн ардчиллыг дэмжсэн утга бүхий сэтгэгдэл илэрхийлсэн багийн менежер болон тамирчдын үйлдлийн хариуд Хятадын эрх баригчид тус улсад “NBA”-г шууд дамжуулахыг хориглосон шийдвэр гаргасан явдал юм. Мөн Хятадын эрх баригчид уг системийг хөрш орнууддаа нэвтрүүлж эхлээд буй.

БНХАУ-ын Гадаад хэргийн яам, Худалдааны яам болон Үндэсний хөгжил, шинэчлэлийн хорооны зүгээс “Бүс ба зам санаачилга”-ын хүрээнд хамгийн анх 2015 оны гуравдугаар сард “Дижитал торгоны зам” гэх хөтөлбөрийг танилцуулсан. Уг хөтөлбөрийн хүрээнд “Бүс ба зам санаачилга”-ын орнуудын интернэтийн дэд бүтцийг сайжруулах, сансар судлалын хамтын ажиллагааг бэхжүүлэх, технологийн нэгдсэн стандартыг бий болгох, хил дамнасан хууль бус гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлын үр бүтээмжийг дээшлүүлэх зорилгоор цагдаагийн мэдээллийн системийг бий болгох гэх зэрэг үндсэн зорилгуудыг дэвшүүлж байв.

“The Diplomat”-д дурдсанаар 2019 оны нэгдүгээр сард БНХАУ-ын Хууль зүйн яамны зүгээс “Social Credit System”-ын давуу талыг танилцуулах сурталчилгааны семинар зохион байгуулах үеэр Казахстан улсын шүүгчид болон хууль зүйн салбарын хэд хэдэн төлөөлөгч оролцсон аж. Мөн 2018 оны аравдугаар сард Хятадын “бүс ба зам санаачилга”-ын хүрээнд Монгол, Мьянмар, Тайланд, Саудын Араб зэрэг орнуудыг хамарсан “Social Credit System”-тэй ижил төрлийн мэдээлэл солилцох платформ бий болгохоор тохиролцсон гэжээ.

Дээрх улсуудаас гадна хууль эрхзүйн тогтолцоо харьцангуй султай хэд хэдэн орон Бээжингийн энэхүү туршлагыг хуваалцах хүсэлтэй буйгаа илэрхийлжээ. Хятадын эрх баригчдын хувьд ч “Social Credit System”-ийн суурь болдог “Mass Surveillance” технологиудаа дэлхий дахинд аюулгүй хотуудыг бий болгох шийдэл гэж цохон тэмдэглэн, бүс нутаг дахь тэр дундаа Төв Азийн тогтвортой байдлын төлөө хөрш орнууддаа үнэгүй болон хөнгөлөлттэй үнээр нийлүүлэхээс татгалзахгүй гэдгээ илэрхийлж буй. Тухайлбал, Хятадын эрх баригчид 2012 онд ердөө хүн амынх нь ганцхан хувь интернэт сүлжээнд холбогдсон байсан Мьянмар улс даяар 2025 он гэхэд “5G” сүлжээг нэвтрүүлэх том төслийг хэрэгжүүлж байна. Гэсэн ч энэ төрлийн технологи нь замын хөдөлгөөний зөрчлийг илрүүлж, торгууль ногдуулахаас илүүтэй иргэдийн дата мэдээллийг цуглуулах, тэднийг тагнах, магадгүй үүнийг хялбар байдлаар БНХАУ олж авах эрсдэлийг бий болгохыг үгүйсгэх аргагүй.

Оросын гадаад бодлогын тэргүүлэх зөвлөхүүдийн нэг, ОХУ-ын Гадаад бодлого, Батлан хамгаалахын зөвлөлийн гишүүн, доктор Владимир Овчинский өнгөрөгч арванхоёрдугаар сард “Komsomolskaya Pravda” сэтгүүлд ярилцлага өгөх үеэрээ БНХАУ 2020 онд Казахстан, Киргизстан, Монгол зэрэг улсуудад “Social Credit System”-ийг хөгжүүлэх үүднээс техник эдийн засгийн үндэслэлийг хийхээр төлөвлөж байгаа талаар дурджээ. Хэрэв үүнийгээ хэрэгжүүлбэл Хятадын эрх баригчид өөрсдийн программ хангамж, серверүүдийн тусламжтайгаар хөрш орныхоо иргэдийг цонхоор харж буй мэт хянах боломж бүрдэнэ гэжээ.

Өөрөөр хэлбэл, Бээжингийн эрх баригчид хөрш орнуудаа ажиглаж, тэдний бодлогыг эсэргүүцсэн улсуудад хөнгөлөлттэй зээл олгохгүй байх, экспортын хориг тогтоох зэрэг арга хэмжээг уламжлалт дипломат арга замаар бус технологи хэрхэн үнэлсний дагуу авч болох юм. Энэ утгаараа Дижитал торгоны зам нь эдийн засаг болон улс төрийн хувьд Бүс ба зам санаачилгаас дутуугүй чухал төсөл.   

Судлаачдын үзэж байгаагаар үүнийг бодит болгохын тулд Хятадын эрх баригчдын хувьд хоёр хүчин зүйл шаардлагатай аж. Эхнийх нь улс төрийн ойлголцол. БНХАУ-ын тэргүүлэх оролцоотой “ШХАБ”-ын гишүүн орнууд уг технологийг бүс нутаг дахь терроризмтой тэмцэх нэгдсэн санаачилгын хүрээнд хамгийн ихээр сонирхож буй. Мөн эдгээр орнууд нь засаглалын хувьд нэг хүний хүчтэй удирдлагаас хараат гэдэг утгаараа “Social Credit System”-ийн үнэ цэнийг маш сайн ойлгох нь гарцаагүй.

Нөгөө талд “5G” технологийн боломж нь энэхүү дижитал торгоны замыг бодит болгох шаардлагатай хурдыг өгөх чухал хүчин зүйл юм. Тиймээс БНХАУ-ын эрх баригчдын хувьд дараагийн хүчин зүйл бол энэхүү технологийг  хөгжүүлэх чиглэлд дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөж буй АНУ, Өмнөд Солонгос тэргүүтэй орнуудаас өрсөж зах зээлд ноёрхлоо тогтоох явдал аж.

О.Мөнхбат

Эх сурвалж: The Diplomat, Insider, Bloomberg