эрмэлзэл рүү хөтөлж байгаа талаар бид өмнө нь “ОХУ хожих уу, хохирох уу” нийтлэлдээ дурдаж байсан. Тухайн нийтлэлд ОХУ, Украины эрчим хүч, байгалийн хий үгүй болсноор гарч буй нөлөөлөл, худалдан авдаг байсан улс орнууд хараат байдлаасаа гарах арга замыг улс орнууд хэрхэн эрэлхийлж байгаа талаар хөндсөн бол энэ удаа үр тариа, тэр тусмаа улаанбуудайг онцоллоо. Учир нь, ОХУ, Украин нийлээд дэлхийн улаанбуудайн нийт экспортын 30, эрдэнэшишийн 18 хувийг бүрдүүлдэг байсан нь зогсоод байгаа юм.

Үүд тогшиж буй хүнсний хямрал

Хүн төрөлхтөн хүнс тэжээлийнхээ 30 орчим хувийг зөвхөн улаанбуудай, эрдэнэшишээс авдаг гэсэн судалгаа байдаг юм байна. Стратегийн ач холбогдолтой энэ хоёр хүнсний үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлдэг хоёр улс хоорондоо эвдрэлцсэн нь санаа зовинох гол шалтгаан болсон аж. Нэг нь нөгөөдөө цэрэг оруулахаас өмнө ОХУ, Украин нийлээд дэлхийн улаанбуудайн нийт экспортын 30 хувь, эрдэнэшишийн 18 хувийг бүрдүүлдэг байв. Дайны дараа хоёр улс дотооддоо нөөц бүрдүүлэх болсноор дээрх хэмжээний үр тариа сох дутаж байгаа бөгөөд нөхцөл байдал дээрдэхгүй бол ирэх 2-3 жилдээ хэвээр байх магадлал байна. (Хямрал эхлэхээс өмнө зарагдчихсан таван сая тонн улаанбуудай ОХУын бүслэлтээс болоод одоо болтол Одессын боомтод хэвээр буй) НҮБ-ын албан ёсны цахим хуудас нэг хэсэг цар тахал, тэгш эрхийн сэдэвтэй мэдээ, мэдээллээр бялхаж байсан бол сүүлийн хэдэн сард хүнсний аюулгүй байдлыг хөндсөн, санаа зовнисон, сэтгэл эмзэглүүлмээр мэдээлэл оруулах давтамж нь нэмэгджээ. НҮБ болон түүний салбар байгууллагуудын албан ёсны цахим хуудас, судалгааны тайлан дүгнэлт, ОХУ, Украины барьж байгаа бодлогоос харахад дэлхий нийт хүнсний хомсдол гэсэн шинэ сорилттой нэгэнт нүүр тулсан нь тодорхой байна. Хамгийн муу мэдээ нь, энэ байдал цаашид хэр удаан үргэлжлэхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй байгаа юм. Украинчууд дэлхийн улаанбуудайн нийт экспортын 10, эрдэнэшишийн 16, ургамлын тосны 50 гаруй хувийг дангаараа хангадаг аж. Дэлхий дээр 400 сая хүн зөвхөн Украины үр тарианаас хамааралтай гэхээр нөлөөллийн цар хүрээ ямар өргөн болох нь харагдана. Гэтэл энэ том экспортлогч ирэх жилүүдэд үр тариа экспортлох эсэх нь тодорхойгүй байна.

Украины Хөдөө аж ахуй, хүнсний бодлого эрхэлсэн сайд Микола Сольский

Бидэнд хүнсний гол нэрийн бүтээгдэхүүний хэдэн жилийн нөөц бий. Ургамлын тос гэхэд л дор хаяж 10 жилийн нөөц байна. Манайх газар тариалангийн улс учраас ургац их авдаг. Ургацын үлэмж хэсэг нь малын тэжээл учраас мах, сүүн бүтээгдэхүүнээр гачигдахгүй. Тиймээс хүнсний хомсдлоос болж эмх замбараагүй байдал үүсэх шалтгаан байхгүй.

Украинчууд жилд 5-7 сая тонн үр тариа хэрэглэдэг бөгөөд өнгөрсөн жил хураасан 20 сая тонн ургацаа бүгдийг нь хадгалжээ. Энэ жил тариалангийн талбайгаа үлэмж нэмж, 30 сая тонн үр тариа хурааж авах зорилготой, үүнийгээ мөн нөөцлөх гэнэ.

Хүнсний хомсдол ядуу буурай орнуудад хамгийн хүндээр тусна

Украин, ОХУ-ын улаанбуудай, эрдэнэшишийн үндсэн худалдан авагч нь Ойрхи Дорнод, Хойд Африкийн орнууд (Египет, Йемен, Израиль, Индонези, Бангладеш, Эфиоп, Ливи, Ливан, Тунис, Марокко, Пакистан, Саудын Араб, Турк) бөгөөд эдгээр улс хамгийн түрүүнд хүнсний хямралд өртөнө. Хүнсний хямралын нөлөө, хохирол үлэмж байна хэмээн санаа зовж байгаагийн учир нь, улс орнуудад одоо ч байдал амаргүй байхад дээр нь нэмээд дайны сүүдэр тусах гэж байна гэсэн болгоомжлол юм. Украин, Оросын зөрчилдөөнтэй холбоотойгоор буй болсон хүнсний хямрал улс орнуудын амьжиргаанд хэрхэн нөлөөлж байсан талаарх НҮБ-аас хамгийн сүүлд хийсэн судалгааны дүнгээс хүргэе.

Египет: Нийт иргэдийн 32.5 хувь нь ядуурлын ирмэг дээр байгаа бөгөөд Украин, ОХУ-аас гадна ган гачигтай холбоотойгоор хоол тэжээлийн дутагдалд орж эхэлжээ.

Йемен: Хүүхэд болон жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн хоол тэжээлийн дутагдалд орсон хувиар дэлхийд дээгүүрт орж буй. Тус улсад 1.2 сая жирэмсэн болон хөхүүл эмэгтэй, тав хүртэлх насны 2.3 сая хүүхэд хангалттай хэмжээний хоол тэжээл авч чадахгүй байна гэсэн судалгаа гарчээ.

Индонези: Нийт иргэдийнх нь 14.3 хувь нь ядуурлын ирмэг дээр, 19.4 сая хүн өдөрт авах ёстой хоол тэжээлээ бүрэн авч чадахгүй байна.

Бангладеш: 40 сая хүн хүнс тэжээлийн дутагдалтай амьдарч, 11 сая хүн өлсгөлөнд нэрвэгджээ. Эфиопи: 5.9 сая хүн хүнс тэжээлийн хурц хэлбэрийн дутагдалд орсон байна.

Ливан: Ливаны гэрийн эзэгтэй нарын 22 хувь нь хүнсний аюулгүй байдлаа хангаж чадаагүй. 

Ливи: Нийт иргэдийн 83 хувь нь өдөрт 1.25 ам.доллараас бага орлогоор амь зууж, 699 мянган хүн хүнсний аюулгүй байдлын баталгаагүй нөхцөлд байна.

Пакистан: Хүн амын 20.5 хувь нь хүнс тэжээлийн дутагдалтай, тав хүртэлх насны нийт хүүхдийн 45 хувь нь өсөлтийн хоцрогдолтой. Ирак: 2.4 сая хүн хүнс болон зайлшгүй хэрэгцээтэй бусад бараа бүтээгдэхүүнээр гачигдаж байна.

Украин улс одоогоор улаанбуудай, эрдэнэшишийн экспортоо бүрэн зогсоогоод байгаа. Салбарын сайдынх нь хэлснээс үзвэл дайн цааш үргэлжилсэн тохиолдолд энэ жилийн ургацаас илүү гарах 6 сая тонн улаанбуудай, 15 сая тонн эрдэнэшишийг экспортлох боломжгүй. ОХУ мөн улаанбуудайн экспортоо хаасан ба 8 сая тонн улаанбуудай экспортлод гарахгүй гэсэн үг. Энэ хоёрыг орлочих нийлүүлэгч байхгүй тул нийтээрээ хомсдолд орох нь зайлшгүй гэнэ.

Монголчууд орос буудайгүй эхний жилд бэлэн үү

Үр тарианы хоёр том экспортлогч “ажилгүй” болсон жил манай улс газар тариалангийн салбартаа “Атрын IV аян” эхлүүлж таарлаа. Аян эхлүүлэх шийдвэр 2019 онд УИХ-аас гарсан ч цар тахлаас болж цаасан дээрээ гурван жил “царцаад” цагаа олж “гэссэн” нь энэ. Энэ онд бид 559.6 мянган га талбайд тариалалт хийж 339.9 мянган га-д уринш боловсруулна. Задалбал, 386.1 мянган га-д үр тариа, 362.7 мянган га-д улаанбуудай, 70.2 мянган га-д малын тэжээл, 66.4 мянган га-д тосны ургамал, 17.3 мянган га-д төмс, 12.0 мянган га-д хүнсний ногоо, 7.6 мянган га-д жимс жимсгэнэ тариалах юм. Засгийн газраас баталсан “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ын хүрээнд гол нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүнээр дотоодынхоо хэрэгцээг бүрэн хангах, цаашлаад хүнс экспортлогч улс болох ажлаа энэ хавраас эхлүүлж, төрөл бүрийн дэмжлэгийг ААН-үүдэд үзүүлж байна. Аль ч улсад хамгийн ихээр хэрэглэдэг, хомсдолд орвол иргэдийн амьжиргаанд хүндээр нөлөөлдөг стартегийн хүнс бий. Жишээ нь Энэтхэг, Пакистанд ийм хүнс нь сонгино бөгөөд хомсдвол бослого хөдөлгөөн өрнөж, төр засгаа солих шахдаг юм. Харин манай улс мах, гурилыг стратегийн хүнс хэмээн үзэж, энэ хоёр дээр нэмээд шатахууны үнийг төрийн зохицуулалтад авсан нь бусад улсад ч үлгэр жишээ болох байх. Манай гурилын үйлдвэрүүд жил бүр ОХУ-аас 100-гаас дээш мянган тонн сайн чанарын улаанбуудай авч гурилынхаа стандартыг дээшлүүлдэг. Цэрэг дайны асуудал шийдэгдэхгүй бол энэ жил гурил жаахан чанаргүй, бууз түүхийрүүлчих гээд байдаг асан 1990-ээд он руугаа эргэж таарах байх. Гэсэн ч дайны хөлөөс үлдэж л байвал бусад нь болно доо.

Талх үнэд орох цагаар

Хэрвээ цаг агаар тааламжтай байвал бид ирэх жилд хэрэгцээгээ дотооддоо найдвартай хангахуйц ургац авах найдвар байна. Ер нь бидний одоогийн түмэн зовлон өнгөрсөн 30 жилийн салан задгай, нэгдсэн бодлогогүй явж ирсэнтэй холбоотой гэдэг нь үнэн. Газар тариалангийн салбарт гэхэд жилийн жилд л үрийн буудай дутагддаг, түүнийг нь төрөөс хөнгөлөлттэй зээл өгч шийддэг хуучаасаа салж чадаагүй. Усалгаатай талбайн хэмжээ дорвитой нэмэгдээгүй учир цаг агаарын нөхцөл байдлаас хэт хамааралтай. Тариаланчид нь ган гачиг болж ургац алдаж гэмээ нь төсвөөс мөнгө нэхдэг хуучтай. Өөрсдийгөө “Маш эрсдэлтэй салбарт сэтгэлээрээ зүтгэж яваа эх оронч хүмүүс” гэж тодорхойлох дуртай ч үнэн хэрэгтээ эрсдэл багатай салбарт тооцогдох хэмжээнд төр засгаар тойглуулж байна. Нэг ширхэг үрийн буудай 8-10 болж ургадаг. Жил бүр ган болдоггүй. Харин Засгийн газар хөнгөлөлт, зээл тусламж, урамшууллаа жил болгон өгдөг. Ингэж тойглуулж байгаа салбар өнөөдөр Монголд байхгүй. Аж ахуйн нэгжүүд цаг агаар тааламжтай байсан өнгөрсөн жилүүдэд нэг удаагийн ганд сөхөрчихгүй байх нөөцөө өөрсдөө бүрдүүлэх ёстой байсан. Өөрөөр хэлбэл, урамшууллын хойноос хөөцөлдөж, жил бүр тариалах талбайгаа нэмэгдүүлсээр ийм байдалд хүрлээ. Тодорхой хэлбэл, Засгийн газраас өгч байгаа урамшууллын мөнгө ч үүнд буруутай. Энэ мэт асуудал, эрсдэлүүд байгаа ч нэгэнтээ төрөөс дэмждэгээрээ дэмжээд, бас ч гэж урам зоригтой, БНХАУ-д экспорт хүртэл хийх том зорилго тавиад зүтгэж байгаа болохоор ингээд тогтъё. Харин мах, гурил, шатахуун дээр нэмээд талх хэмээх стратегийн хүнсийг энэ жагсаалтад нэмж, орц бүрдүүлдэг бараа бүтээгдэхүүний хангамж, нөөцийг бүрдүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй байна. 1990-ээд онд, хоёр хөршөөсөө юм авъя гээд ч мөнгө байхгүй тарчиг цагт талх л монголчуудыг өлсгөлөнгөөс авч гарсан. Импортоор авдаг түүхий эдээ өөрсдөө хийдэг болтол амтат нарийн боовны хэрэглээ буурч, талхны хэрэглээ нэмэгдэх нь тодорхой. Тиймээс талхыг үнэд оруулахгүй байх тал дээр онцгой анхааръя.

“Өгөөж чихэр боов” ХХК-ийн захирал Ц.Түмэнгэрэл

Гурилан бүтээгдэхүүн хийхэд гурил 10, тос 13, элсэн чихэр 6, сав баглаа 5 хувийг эзэлдэг. Ганц гурилын үнийг буулгаснаар гурилан бүтээгдэхүүний үнэ буурах боломжгүйг эндээс харж болно. Яагаад гэвэл, гурилнаас бусад түүхий эдийнхээ 98 хувийг гаднаас авч байна. Тиймээс хүнсний хомсдол үүсгэхгүйн тулд хүнс үйлдвэрлэгч компаниудтай своп хэлцэл хийвэл яасан юм бэ. Цаг ашиглаад байдал хүндрэхээс нь өмнө нөөцөө бүрдүүлээд авъя. 

Талх бол нэг талаараа инфляцын барометр, нөгөө талаараа тогтоон баригч юм. Төр талхны үнийг барьснаар иргэдийн амьдралд асар эергээр нөлөөлөх боломжтой байдаг. Нээлттэй эх сурвалжид байсан нэг жишээг уншигч танд харуулья. Атар талхны үнэ 1990 онд 1 төгрөг 20 мөнгө байсан бол 2021 оны наймдугаар сарын 19-ний байдлаар 1 260₮ орчим болж 1 050 дахин өссөн. Эсрэгээрээ 31 жилийн өмнө Атар талх худалдан авч байсан 1 төгрөг 20 мөнгөний худалдан авах чадвар 1 050 дахин буурчээ. Энэ бол инфляцын нөлөө. Гэхдээ ганц Атар талхны үнийн өсөлт инфляцыг хэмжиж чадахгүй. Энэ үед эдийн засагчид өрхийн хэрэглээг бүрэн төлөөлөх 300 гаруй бүтээгдэхүүнийг сонгон инфляцыг тооцдог. Үүнийг “хэрэглээний сагс” гэнэ. Атар талх өнөөдөр 1 260 байснаа дараа сард 1 360 боллоо гэж бодъё. Гэтэл энэ хугацаанд таны цалин нэмэгдээгүй бол та 100₮ нэмэгдсэн талх авахын тулд бусад зардлаа хасах болно. Инфляц танд ийм сонголт өгдөг.

“Алсын хараа” одоо л чухал

Цагийн байдал ярих болоход мууг зөгнөсөн болчих гээд байдаг бол төлөвлөгөө, эрсдэлийн удирдлагыг хэдий чинээ мууг бодож хийнэ, төдий чинээ сайн болдог онцлогтой. Улс орнууд ер нь хүнсээ нөөцөлж байна. Улс төдийгүй иргэд нь ч ижил байна. Хүнсний хангамж, газар тариалангийн бодлого тал дээр төлөвлөгөөг хэдэн жилээр гаргаж, одооноос эхэлж байна. Бид ч бас энэ жишгээр ухаалаг байж, сэтгэл санаагаа өөдрөг байлган хоёр хөршөөсөө таслагдсан энэ цаг үеийг боломж гэж харцгаая.

НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Антонио Гутерриш

Украинд болж буй дайн нь хүн төрөлхтний тавны нэгээс илүүг нь ядуурал, өлсгөлөнгөөр сүйрүүлж магадгүй бөгөөд урьд өмнө хэзээ ч байгаагүй урт буюу олон арван жил үргэлжлэх магадлалтай байна.

Монгол Улс ирэх 30 жилийн төлөвлөгөөгөө “Алсын хараа” гэж нэрлэсэн. Бид өнөөдрийн байдлаар зөвхөн төмс, гурил, махны хэрэгцээгээ л дотоодоос хангаж, хүнсний ногооны 40, будаа, элсэн чихэр, ургамлын тос, жимс, жимсгэнээ 100 хувь гаднаас авч байна. 2021 онд гэхэд л 852 сая ам.долларын хүнс гадаадаас худалдаж авсны 91 сая ам.долларыг хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэд зарцуулжээ. Цаашдаа энэ байдлаа засаж, зөв голдрилд оруулахын тулд зөвхөн төр засаг дангаараа зүтгээд байх бус, иргэдийн идэвхтэй, зорилготой, тэсвэр хатуужилтай, аминдаа арчаатай байдал чухал. Ажиллах боломжийг нь харин төрөөс бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй байна.

Гаднаас авдаг хүнсний ногоогоо нөхөж тариалахын тулд иргэдэд юуны түрүүнд газар хэрэгтэй. Иргэдэд газар тариалангийн зорилалтаар газар өгөх журмыг зөөллөж, дэмжлэг үзүүлье. Ийм цаг үед иргэнээсээ газар харамлах утгагүй. Хүссэн газраа ногоо тарьдаг болгочихъё. Цалин мөнгийг нь нэмж чаддаггүй юм гэхэд мөнгөн зарлагаа багасгах боломжийг нь нэмэгдүүлж, ажил орлогогүй иргэдэдээ боломж өгье.

Эх сурвалж: Үндэстний ТОЙМ сэтгүүл