Татварын ерөнхий, Газрын тосны тухай, Ашигт малтмалын тухай, Байгаль орчныг хамгаалах тухай, Газрын тосны тухай хуулийн заалтыг зөрчсөнийг МХЕГ-аас тогтоож байсан нь саяхны хэрэг явдал...

Дорнод Монголын талаас газрын тос олгойдож, анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат цагаан дээлнийхээ энгэрийг хар алтаар мялааж байсан нь 1998 онд. Улс орны эдийн засаг зутруухан, хөрөнгө чинээгээр тарчигхан байсан тэр үед Дорнодын тал нефтиэр тургихад монгол хүн бүрийн цээж огшиж, Ойрхи Дорнодын баян орнуудын амьдралын зиндаа ойрхон юм шиг омогшиж байсан биз. Тэр цагаас хойш 15 жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд Монгол орон газрын тосны тогтоогдсон нөөцийнхөө хэмжээгээр дэлхийд 37 дугаар байр хүртэл урагшилж, олборлогч төдийгуй экспортлогч орон болтлоо өсч өндийв. Гэсэн хэрнээ монголчууд газрын тосоо хэрэглэх байтугай барааг нь харалгүй бараг хоёр арваныг үджээ. Шатахууны хангалт гадныхнаас бүрэн хараат хэвээрээ, бадар барьж, ах нарын аманд багтдаг тэр л янзаараа. Нөгөөтэйгүүр Монгол орны хэмжээнд газрын тосны олборлолтыг "Петрочайна Дачин Тамсаг" ХХК, "Доншен Газрын тос (Монгол)" гэх БНХАУ-ын 100 хувийн хөрөнгө оруулалтай хоёрхон компани гүйцэтгэж байгааг дурдахгүй өнгөрч тэвчсэнгүй.

Сураг сонсвол олборлож байгаа газрын тосоо бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ гэгчээр тэн хагасыг нь хятадуудад өгчихдөг. Гэтэл гуя дагасан хүзүү гэдэг шиг өөрт оногдох хэсгээ бас урд хөршийнхөнд арилжиж төсөвтөө "төл" нэмдэг гэх.

Харин хэдхэн хоногийн өмнө Монгол-93 гэх шатахуун зах зээлд нийлүүлэгдсэн нь мөнөөх Дорнын талын нефть хилийн цаана нэрэгдэж боловсруулагдаад бензин болон эргэж ирж байгаа нь тэр гэнэ. Сардаа 10 мянга орчим тонн шатахууны хэрэглээг Монгол-93-аар хангана. Чамлах юм биш, хамгийн гол нь сайн юмны угтал шийдэл байх магадлалтай. Гэхдээ 20 шахам жилийн хүлээлтийн араас ирж буй эхний дохио энэ. Монгол Улс газрын тосны хэрэглээгээр чамгүй хэрнээ өөрийн баялгаа өрөөлтэй хуваах арга хэлбэрээр зохицуулах чиг хандлага нь хэвээр байна.Тэр бол бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ гэгч. Гэхдээ үүнийг ганц манайхан бодоод олчихсон юм ч биш аж. Ер нь бол дэлхий нийтэд байдаг туршлага гэнэ. Тэр дундаа Зүүн өмнөд Ази тухайлбал, Индонез гэхчлэн улс орон газрын баялгаа ашиглах нэг арга хэрэгслээ болгодог юм байна.

Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ гэхээр их энгийндүү талдаа юм. Тухайлбал, энэ гэрээг үндэстэн дамжсан компани тухайн орны Засгийн газар хамтран хөрөнгө оруулж нөөц баялгаа олборлон борлуулж хамтын хяналтын үндсэн дээр ашгаа талууд хуваан хүртэх үйл ажиллагаа хэмээн энгийнээр илэрхийлж болно. Гэхдээ бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр гүйцэтгэгч нь хайгуултай холбоотой бүх эрсдэлээс гадна олборлолт, үйлдвэрлэл, борлуулалтын бүх зардлыг бүрэн хэмжээгээр хариундаг аж. Үүнээс харвал манай улсын хувьд ямар ч эрсдэлгүй мэт харагдаж байгаа биз. Харамсалтай нь ийм амар хялбар ашгийн ард "но" далдлагдаж байх нь цөөн бус гэнэ.

Улс орнуудын туршалагаас харахад бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг голчлон газрын тосны олборлолт ашиглалт дээр түлхүү хэрэглэдэг нь анзаарагддаг. Тийм ч учраас манай улс үүнийг газрын тосны салбартаа авч хэрэглэсэн биз ээ. Харин 2010 онд С.Батболдын Засгийн газар Тавантолгойн уурхай дээр бүтээгдэхүүн хуваах зарчмаар гэрээ байгуулах саналыг өргөн барьж байсан нь бий. Өнөөдөр Монголд газрын тосны нөөц бүхий 18 талбайд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээтэй 14 компани үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм байна. Монгол нутгийн газрын хэвлийд нийтдээ 1.6 тэрбум тонн газрын тосны таамаг нөөц бий гэнэ. Одоогоор 11 компани газрын тосны хайгуул хийж, зөвхөн Тамсагийн сав газраас гэхэд л 119.2 сая тонн түүхий тосны нөөц илрүүлээд байна. Энэ нь монголчуудын 40-50 жилийн хэрэгцээг хангах магадлалтай аж. Үүн дээр занарын их нөөц бий. Ингэхээр Монгол бол газрын тосны гуйлгад гар тосох улс биш юм байна.

Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ бидэнд юу өгч, бас биднээс юуг авч одож байгааг бүрэн дүүрэн тодорхойлно гэдэг бэрхтэй. Юм бухэн төгс төгөлдөр биш учраас сайн муу аль аль нь л байгаа байх. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр оногдох хувиа төр аваад иргэдийнхээ тусын тулд хүртээмжтэй байдлаар ашиглавал "Газрын хэвлий дэх баялаг бүх ард түмний өмч" гэсэн эцэг хуулийн заалт жинхэнэ утгаараа хэрэгжих боломжтой гэж үзэх хүмүүс олон бий. Хэлбэр талаасаа тавэл түүний нэг давуу боломж энэ байж мэдэх юм. Гэхдээ иймэрхүү гэрээ нүднээс далд, чихнээс хол байдгаараа хар сэр дагуулдаг. Үүнийг тодотгохын тулд үүх түүх жаахан сөхөх хэрэг гарна.

Анх "Соко Монгол инк" компани Дорнод аймгийн Буйрын XXII талбайд газрын тосны хайгуулын үйл ажиллагаа явуулахдаа Монголын Засгийн газрын тогтоолоор "Монгол газрын тос" компанитай 1993 онд Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулах онцгой эрх авсан байдаг. Хожим нь "Соко Монгол инк" компани БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай "Петрочайна Дачин Тамсаг" компанид энэ талбайн тусгай зөвшөөрлөө шилжүүлсэн юм билээ. Энэ тусгай зөвшөөрөлтэй хамт шилжсэн онцгой эрх одоо ч хэвээрээ байгаа гэлцэх юм билээ.

Гэрээг анх байгуулж байсан 1993 он бол монголчуудын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд хоёр гараа өргөх нь холгүй тийм цаг үе байсан. Тийм ч учраа "Соко Монгол инк"-тэй байгуулсан гэрээ нь үндсэндээ Монголын талын найрсаг буултаар дүүрэн гэхэд хэтрүүлэг болохооргүй. Түүнчлэн 1991 оны нэгдүгээр сард батлагдсан Газрын тосны тухай хууль өнөө хэр хүчин төгөлдөр хэвээр байгаа юм. 1991 оноос хойш Монгол Улсын эдийн засгийн орчин танигдахын аргагүй өөрчлөгдсөн. Тэгэхээр тухайн тэр цагийн бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний зарчим өнөө хүртэл хэвээр мөрдөгдөж байх магадлал дүүрэн. 1993 оны тэр гэрээ рүү цухас өнгийе.

Тэр үед "Монгол газрын тос" компанийн ерөнхий захирал Д.Сэнгээ "Соко Монгол инк" корпорацийн ерөнхийлөгч Эдуард Т.Стори нар бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг 1993 оны гуравдугаар сарын 29-ний өдөр байгуулжээ. Энэ гэрээнд анхаарал татах хэд хэдэн заалт бий. Тэдгээрийн заримаас товч дурдая. Тухайлбал, гэрээний 8.1-д "Бүтээгдэхүүний аливаа төлбөр нь ашигт тосны Монголын хувьцаанд багтах бөгөөд түүнийг МГТ комшли МонголынЗасгийнгазарттөлнө" гэжээ. Эндээс харвал татвар, роялти /дахин сэргээгдэхгүй байгалийн баялаг ашигласны төлбөр 10 хувь/ гэхчлэн үрлэг зарлагыг зөвхөн Монголый талд ногдох хувь хэмжээнд хамруулж, гэрээлэгч онцгой эрх эдлэхээр анзаарагдаж байгаа юм.

Энэ нь гэрээлэгч тал бүх татвар эрсдлээ дангаар хариуцдаг мөнөөх нийтлэг журмыг алгасч харайсан хэрэг юм. Мөн гэрээний 8.2-ын "Өртөгт тос" гэсэн зүйлд Тэрээлэгч нь газрын тостой холбогдсон үйл ажиллагааны явцад гарсан өртөг зардлыг нөхөж авах зорилгоор энэхүү 8.2-ын дагуу хуанлийн сар тутам гэрээт түүхий тос (өртөгт тос)-ны 40 хувийг авч зарцуулах эрхтэй" гэсэн заалт бас байна. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр гэрээлэгч тал нийт олборлосон газрын тосныхоо 40 хувийг үйл ажиллагааны зардлаа нөхөх зорилгоор шууд өөрсдөдөө суутгаж аваад үлдсэн бО хувийг нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр хуваарилна гэсэн үг юм. Ухаандаа 1000 баррель газрын тосны 400 баррель гэрээлэгчийн үйл ажиллагааны зардалд гэсэн нэрээр үлдэж, үлдсэн 600-г нь хувааж хүртэх жишээний.

"Петрочайна Дачин Тамсаг" ХХК 2013 оноос оргил үедээ 1,23 сая тонн буюу 9,2 сая баррель түүхий тос Тосон Уул -XIX, Тамсаг-ХХ1 талбайнуудаас олборлохоор төлөвлөсөн тухай урьд нь дуулдаж байсан. Харин эндээс Монголын талд хэднй хэмжээний нефть оногдох нь тодорхойгүй.

Ямартай ч манайулс гэрээний эзэмшлийн хувиа нэмэх боломжтой эсэхийг асуухад албаныхан «Тэгэх боломжгүй. Манай улс Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнээс багагүй ашиг олдог» гэж хариулсан байна билээ. Үүний нөгөө талд "Петрочайна Дачин Тамсаг" компанийн Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ нь Төсвийн тухай, Татварын ерөнхий, Газрын тосны тухай, Ашигт малтмалын тухай, Бай-галь орчныг хамгаалах тухай, Газрын тосны тухай хуулийн заалтыг зөрчсөнийг МХЕГ-аас тогтоож байсан нь саяхны хэрэг явдал. Гэсэн хэрнээ нисээд явчихсан шувуу шиг чимээ алдарсан. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дундуур дүүрэн эсэх нь мөн л алсарсан шувуу шиг харагдах бараагүй хэвээр байна. Гэрээний үргэлжлэх хугацаа дунджаар 2540 жил байдаг гэх юм билээ. Тэр болтол энэ хэвээр л байх хэрэг үү.

ЭХ СУРВАЛЖ:ӨДРИЙН ШУУДАН