Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дарга, Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор профессор Н.Лүндэндоржийг “Ярилцах танхим”-даа урьж, ярилцлаа.

 -Та Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн даргын албыг хүлээн авснаас хойш нэг  сар гаруйн хугацаа өнгөрлөө. Яагаад таныг сонгосон түүхийг ярьж өгч болох уу. Учир нь энэ суудлын төлөөх өрсөлдөөн, та гэнэт сонгогдох болсон нь одоо ч сонирхол төрүүлж зарим хүнийг гайхашруулдаг?
-Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн даргын төлөө тийм ч том өрсөлдөөн явсан гэж бодохгүй байна. Цаагуураа ямархуу өрсөлдөөн өрнөж байсныг би мэдэхгүй юм. Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин Таны нэрийг Шүүхийн Ерөнхий зөвлөлийн гишүүнд нэр дэвшүүлэх бодолтой байгаагаа надад хэлсэн. Би хариуд нь Хүрээлэнгийн захирлаа хийгээд Их сургуульдаа лекцээ уншаад бүх юм санаанд багтаад амар байна. Залуу хүмүүсийг зүтгүүл гэсэн.  Тэгэхэд “Та 2003 оноос хойш шүүхийн салбарыг шүүмжилж, алдаа дутагдалтай нь тэмцэж “чулуу шидсэн” хүн.

Тэгээд яг үүнийгээ хэрэгжүүлэх цаг үе, боломж олдмогц зугтах, татгалзах нь дэндүү бууж өгсөн, хариуцлагаас бултсан хэрэг болох  бус уу. Санаснаа хэрэгжүүлэх  боломж тэр бүр олддоггүй. Монголын шүүхийн  төлөө зүтгэх нь улс оронд, шударга ёсонд хэрэгтэй байна” гэсэн. Нэр дэвшсэний дараа томилогдохийн өмнө  Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бид дөрөвтэй уулзсан. Тэр үед  би нэг л зүйлийг хэлсэн. “Ерөнхийлөгч өө, надад МУИС-ийн профессорын албан тушаалаас том албан тушаал ерөөсөө харагдахаа больчихсон хүн. Миний сэтгэл үүнд маш их ханасан. Гэхдээ ШЕЗ-ийн гишүүний албан тушаалд би хэрэгтэй байхыг үгүйсгэхгүй” гэж шууд хэлсэн. Ингээд энэ ажилд ирчихээд  байна. Энд бүх зүйл танил байна.

-Тэгэхээр та шүүхийг яаж шүүмжилж, “чулуу шидэж” байсан хэрэг вэ. Энэ тухай яривал сонин байна.
-Би Монголын шүүхийг олон жил судалсан. Гэхдээ шүүхээр хэрэг, заргаа шийдүүлэх, эрхээ хамгаалуулах, эсвэл гомдохдоо судалсан юм биш. Либерализмын онолыг судалж байхад шударга шүүхгүй нийгэмд эдийн засгийн хөгжил ч, эрх чөлөө ч байдаггүй юм байна. Бүх юмны эх үндэс хараат бус шүүхтэй холбоотой гэдэг нь улам тодорхой болсон.

Ялангуяа А.Смитийн онолд “Аливаа орон ардчилалтай, эрх чөлөөтэй орон болохын тулд нэг л зүйлийг бий болгосон байх ёстой. Энэ бол хараат бус, шударга шүүх. Үүнийг бий болгосон байхад улс төрийн ямар тогтолцоотой байх болон бусад асуудал түүнд захирагдаад ирдэг” гэсэн байдаг. Дээр нь чөлөөт худалдааг нэмдэг. Энэ хоёрыг бий болгосон байхад аятайхан явчихдаг гэсэн байдаг.

Ингээд шүүхийн талаар судалж байхад үнэхээр засах ёстой зүйл олон байсан. Манай Монголын шүүхэд хүнд цаг үе тулгарч байсан тэр үед би “Шүүх эрх мэдлийн хямрал” нэртэй анхныхаа нийтлэлийг 2006 онд гаргасан. Энэ нийтлэлд миний дэвшүүлсэн олон асуудал өнөөдөр ажил хэрэг болоод явж байгааг хараад би эрдэмтэн хүний хувьд үүргээ жаахан ч атугай биелүүлжээ гэж боддог.

-Та Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржтой ямар хэмжээний танил юм бэ. Шүүхийн шинэтгэлийг хийхдээ туслалцуулахад нь та яагаад хэрэг болов. ШЕЗ-ийн даргад нэр дэвшсэн Даш.Ганболд ч бүр ерэн хэдэн онд шүүхийн шинэтгэлийн төлөвлөгөө боловсруулж байсан. Тэгээд ч тус намын МҮДН фракцийн хүн. Гэтэл та чинь МАХН-ын батлахтай байх аа?
-Би МАХН-д 22 настайдаа цэргээс халагдаад хөдөө нутагдаа ажиллаж байхдаа элсэж байсан. Бидний амьдралын баталгаа тэр байлаа. МАХН-ын Төв Хорооны гол хэвлэлд  МУИС-ийг төгсөөд шууд ажилласан. Одоо бол би нам бус. Зарим хүн намайг АН-ынх гэдэг. Би дуугүй л байдаг. Ард түмэн намайг АН-д “элсүүлсэн” юм уу. Ерөнхийлөгчийн тухайд ойр танил байгаагүй. Жирийн хүмүүсийн нэгэн адил Монголд ардчиллыг авчирсан цөөн хэдэн тэмцэгчийн нэг л гэж хүндэтгэж явдаг байсан.

Элбэгдорж Ерөнхийлөгч миний шүүхийн талаар бичсэн зүйлийг уншдаг байсан бололтой. Шүүхийн шинэтгэлийн ажилд гар бие оролцсон түүний түүх ингэж эхэлсэн. Хэрэгтэй юмыг олж харж чаддаг  сүрхий хүн юм билээ. Одоо эргээд харахад Энэ хүн шүүхийн шинэтгэлийг эхэлж, эрчимжүүлээгүй бол Монгол улс яах байсныг төсөөлөхөд бэрх.

-Та бол бүр 2003 онд шүүхийн салбарыг шинэчлэх шаардлагатай байна. Хямралтай байна гэж бичиж байж. Тэгвэл энэ салбарыг яагаад Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч л шинэчилж чадна гэж бодоод байна вэ. Ер нь ямар тохиолдолд шүүхийн салбарыг шинэчилчихлээ гэж үздэг юм бэ?
-Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн өмнөх хоёр Ерөнхийлөгчид ч би энэ талаар санаа оноогоо хэлж байсан юм. Эхлээд Н.Багабанди Ерөнхийлөгчид 2003 онд “Шүүхийн салбарт асуудал хуримтлагдаад байна. Энэ талаар анхаарахгүй бол асуудал хуримтлагдаж, хүндэрч магадгүй боллоо” гэж хэлсэн.

Тэрбээр таатай хүлээж авсан. Мөн “Хуульчдын зөвлөгөөн болох гэж байна. Энэ талаар ярина. Та санаа оноогоо хэлээрэй” гэж байв. Дараа нь Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусч улс төрөөс холдсон. Үүний дараа 2006 онд “Шүүх эрх мэдлийн хямрал” нийтлэлдээ тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярт зориуд хандаж “Шүүхийн салбарт их зүйл хийх таатай боломж бүрдээд байна. Энэ хүн хийх болов уу яах бол” гэж нэр заан бичсэн. Гэвч харамсалтай нь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын үед шүүхийн салбарт дорвитой шинэчлэл хийгээгүйг та бүхэн мэдэж байгаа.

Юу нь болохгүй байгааг сайн ойлгосон хүн л шинэтгэл хийдэг. Ойлгоогүй хүн хөдөлдөггүй.  Ц.Элбэгдорж АН-ын дарга байхдаа үүнийг хамгийн сайн ойлгосон хүн байсан. Тийм учраас би энэ хүнд шинэтгэл хийчих эрмэлзэл, эр зориг байгаа юм байна гэж итгэсэн. Бусад эрх мэдлээс улс төр, эдийн засгийн хувьд үр нөлөөтэй, жинхэнэ ёсоор бие даасан, шүүгч нь хараат бус ажиллах нөхцөл бүрдсэн бас тэгж ажилдаг, ажиллуулдаг механизм бүрдсэн, олон нийт шүүхээ хянадаг болсноор шүүхийн шинэтгэлийн үр шим мэдрэгдэж эхэлнэ.

-Үүний дараа тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын зүгээс тантай утсаар ярих, эсвэл ямар нэг байдлаар холбогдоогүй юу?
-Тухайн үед Тамгын газрынхаа дарга Т.Билэгтээр дамжуулан “уулзъя” гэж надад хэлүүлсэн. Гэвч яагаад ч юм бэ, би уулзаагүй л юм.

-Яагаад тэр вэ, шалтгаан байсан уу?
-Ямар ч байсан л би “Ашгүй дээ, уулзчихъя” гэж гүйж очоогүй. Шүүхийн шинэтгэлийг хийчихнэ гэсэн итгэл үнэмшил төрөөгүй юм болов уу даа. Нэг л уулзмааргүй санагдсан. Бас нэг шалтгаан бий. Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн үеэс л Ерөнхийлөгчийн дэргэд эрдэмтдийн зөвлөл гэж хэдэн хүн байдаг байсан. Нэг их үүрэг роль байхгүй дээ. Нэр төдий л зүйл. Н.Энхбаяр сонгогдонгуутаа намайг хассан. Улс төрийн шалтгаантай л гэж дуулсан. Гэтэл хэдхэн хоногийн дараа буцаагаад зөвлөлдөө оруулчихаж. Үүнд л юм бодсон байх.

-Гомдсон юм уу?
-Гомдох нь ч юу юм бэ. Нэг л таагүй санагдсан. Ингээд дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль болсон. Тухайн үед би хоёр ч томоохон ярилцлагыг хэвлэлд өгсөн байлаа. Үүнд “Шүүхэд шинэтгэл хийх хүн л Ерөнхийлөгч болох ёстой” гэж уриалсан аястай. Яагаад гэдэг үндэслэлүүдийг гаргаж тавьсан юм. Энэ үеэс л Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржтой үзэл бодлоор ойр гэдгээ мэдэлцэж эхэлсэн байх гэж боддог. Түүнээс биш Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржтой ойр дотно хүн биш шүү дээ. Энэ үеэс би ойр дотно байсан олон хүний уур хилэнг эхлүүлсэн.

-Яагаад?
-Яах юу байх вэ дээ. Н.Энхбаярыг дэмжсэнгүй, ач тусыг бодсонгүй гээд загнуулж эхлэхгүй юу.

-Хэн таныг тэгж  загнадаг юм бэ?
-Нэг тийм хүн байсан юм аа. Одоо түүний тухай ярих нь сонин биш.

-Харин Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяртай бол таныг ойр дотно байсан гэж боддог. “Энхбаярын хүн” гэж ярьдаг ч байсан. Яагаад тэгж “бодогдуулсан” юм бол?
-Яагаад тэгж “бодогдуулсан” бэ гэвэл би Монголын төрийн тогтолцооны талаар хэд хэдэн нийтлэл биччихсэн юм. “Парламентад хэтэрхий их эрх мэдэл өгч байна. Нэг л буруу тогтолцоо руу яваад байна” гээд л. Одоо ч миний тэр үзэл, байр суурь хэвээр байгаа. Үүнийг хэзээ нэг цагт заавал засах ёстой. Тэгэхгүй бол манай л улс хөгжихгүй. Тэр  нь л Н.Лүндэндорж бол парламентын тогтолцоог шүүмжилсээр байгаад Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярт засаглалаа тогтоох гэсэн хүслийг онолын хувьд зөвтгөөд байна гэсэн ташаа ойлголтыг төрүүлсэн болов уу. Өөрөөр хэлбэл, онолын талаасаа Н.Энхбаярт үйлчилж байна гэж хардаг хэсэг байсан хэрэг. Түүнээс биш надад хэн нэгэнд үйлчлэх, ойр дотнын холбоо үүсгэсэн явдал байхгүй.

-Тэгвэл С.Баяртай яагаад таныг холбодог байв. Хөвсгөлийнх болоод тэр үү. Орос “школ”-той, нэгэн үеийнхэн гэдэг талаасаа тэр үү. Та С.Баяртай ямар холбоотой юм бэ?
-Танаас л анх удаа ийм зүйл сонсож байна. С.Баярыг зүгээр л танина. Түүнийг ОХУ-д Элчин сайдаар ажиллаж байхад нь Төрийн ордны зоогийн газарт нэг удаа таарч, санамсаргүй нэг ширээнд суугаад хэдэн үг сольсон удаатай. Тэр үед С.Баяр “Шинкаревын шинэ ном гарлаа. Монголын шинэ үеийн түүхийн чухал бөгөөд урьд нь дэлгэгдэж байгаагүй баримтуудыг хөндлөнгийн нүдээр харж бичсэн сонирхолтой ном. Энэ номын орчуулгыг Монголын уншигчдад хүргэхээр ирлээ. Аль хэвлэлийн газарт хэвлүүлбэл дээр бол?” гэсэн. Би тухайн үед “Эдмон”-д номоо хэвлүүлдэг байсан. Бусад том хэвлэлийн компани тэр үед байгаагүй болохоор тэднийхийг сайн юм билээ гэж хэлээд өнгөрсөн. Тэр л эхний бөгөөд эцсийн уулзалт байсан даа. Ганцхан л уулзсан юм. Миний үзэл бодол, байр суурь тэр хүнд бас л  таалагддагүй байсан байх аа.

-Таныг ШЕЗ-ийн даргаар сонгогдсоны дараа ч, түүнээс өмнө ч  автомашинаар  хүн дайрч амь насыг нь хохироосон тухай ярьж, бичиж байлаа. Энэ нь таны хувьд эмзэг сэдэв байх. Гэвч ярихгүй байх аргагүй. Энэ талаар олон удаа хэвлэлүүд бичиж байлаа. Үнэнийг ч бичсэн, магадгүй ташаа мэдээлсэн удаа ч байж болох. Энэ удаа танаас өөрөөс тань сонсмоор байна. Энэ хэргийг яагаад Прокуророос хэрэгсэхгүй болгосон юм бэ?
-Тийм нэг эмгэнэлтэй, харамсаж үл барах золгүй явдал миний амьдралд тохиолдсон. Хүн амьдралдаа янз бүрийн л юм үздэг юм байна. Хүнд гай гарз учирсан. Үүнийг үгээр хэлэх аргагүй.

-Тухайн үед юу болсныг та өөрөө ярьж сэтгэлээ нээж болно шүү дээ?
-Дахиад ярихад надад үнэхээр хэцүү, бас эвгүй байдаг. Тухайн үед зарим сонин хэвлэлд гүтгэж бичсэн шиг тийм явдал болоогүй. Согтуу байсан, ойр хавийн юмсыг хөлөөрөө өшгөчиж нотлох баримтыг арилгах гэж оролдсон гэхчлэн бичиж байсан нь худлаа юм. Гэвч осол болсон. Факт бол факт шүү дээ. “Би тэгээгүй” гэж хэзээ ч хэлэхгүй.

Уншигчид дунд намайг мэдэх хүн ч бий. Мэдэхгүй нь ч бий. Олон хүний хувьд хүний амь нас хохирсон гэдэг талаас нь харж ял зэм заавал авах ёстой гэж боддог. Авто аваарын хэрэг санамсар болгоомжгүй, шууд санаа зориг агуулаагүй байдаг учраас ял зэм хөнгөн байдаг. Нөгөө талаас Монгол Улсад мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжоор “Үйлдэл болгон гэмт хэрэг байдаггүй”. Өөрөөр хэлбэл, надад холбогдох хэргийг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэж хуулийн байгууллага үзсэн.

-Ямар үндэслэлээр?
-Үндэслэл нь гэвэл гарцны гадна шугамаас таван сантиметр зайд хүн дайрсан гэж цагдаагийнхны анх тогтоосон гэх үндэслэл бусад нотлох баримтаар нотлогдоогүй.

-Та олон шүүгчийн, хуульчийн багш учраас таныг ялаас мултарчихлаа гэж хардаад байгааг ойлгож байгаа биз дээ. Аль шүүхээс таны гэм буруугүйг нотолсон бэ?
-Хуулийн дагуу ямар ч ял оноосон би гэм буруугаа үүрэхэд бэлэн байсан. Цаашид ч бэлэн. Надад холбогдох хэрэг шүүхэд очоогүй. Прокурорын шатанд хэрэгсэхгүй болгосон. Тийм учраас хардаад байдаг. Тухайн үед энэ хэрэг ч их улстөржсөн. Олон юм яриад байдаг энэ нөхрийг ийм хэрэгт холбогдсон дээр нь дуугүй болгож авъя гэх зорилго байсан нь нууц биш.

-Улстөржсөн гэдгийг та юугаар нотлох вэ. Одоо ч бараг хэрэгт холбогдсон хүн бүр шахам улстөржүүлээд байна гэх болж. Танд холбогдох хэргийг хэн, яаж улстөржүүлснийг одоо хэлж болно биз дээ?
-Энэ хэргийг далдаас удирдаж байсан цөөн хүн намайг буруутгах гэж хэт их улайрсан, яарсан. Тийм ч учраас процессийн алдааг олонтаа гаргасан. Энэ нь бас хэрэг хэрэгсэхгүй болгох нэг нөхцөл болсон. Олон ноцтой шүүн таслах ажлын эсрэг гэмт хэргийн шинжтэй зүйлийг хийж байсан. Хууль бус олон зүйл хийсэн дээ. Тэр бүгдийг хэлээд яахав. Тэр үеэс хуулийн байгууллагын хараат бус байдал хэчнээн чухал болохыг мах, цусаараа мэдэрсэн.

-Та энэ тухай яагаад ярьж болохгүй гэж. Бусад хүн ч энэ талаар мэдэх эрхтэй, хэрэгтэй шүү дээ?
-Би чамд хэнд ч хэлдэггүй боловч надад баримт нь байдаг ганцхан зүйлийг хэлье. Тухайн хэргийг мөрдөн байцаагч шалгаад Н.Лүндэндорж замын хөдөлгөөний дүрмийг зөрчсөн эсэх талаар техникийн шинжээчдийн комиссоор дүгнэлт гаргуулсан. Гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй уг комисс хэргийг шалгаад намайг гарцан дээр хүн дайраагүйг хараат бусаар тогтоосон байдаг. Үүний дараа мөрдөн байцаагч над руу утсаар залгаад “Комиссын дүгнэлт гарлаа. Таныг замын хөдөлгөөний дүрэм зөрчөөгүй нь тогтоогдлоо.

Одоо таны хэргийг мөрдөн байцаалтын шатанд хэрэгсэхгүй болгох нөхцөл бүрдэж байна” гэсэн. Би тэр даруй дүгнэлттэй танилцаж гарын үсгээ зурахаар очсон. Гэтэл мөрдөн байцаагч “Манай дарга комиссын дүгнэлтийг авчихлаа. Яах гэж байгааг мэдсэнгүй. Та маргааш өглөө хүрээд ир” гэдэг юм байна. Тэгэхээр нь би нэг учир байж болзошгүй гэж хардсан. Дараа нь би хэрэг болж магадгүй гэж бодоод албан ёсны дүгнэлтийн нэг хувийг өөр хүнээс хувилуулж авсан. Маргааш өглөө нь очих гэтэл байцаагч “За, Лүндэндорж гуай, баларсаан. Та бид хоёр өчигдөр яриагүй, уулзаагүй шүү. Таны дүгнэлт өөрчлөгдсөн” гэсэн. Гэтэл хожим мэдэхэд Замын цагдаагийн газрын эрх мэдэл бүхий хоёр дарга комиссын гишүүн гурван хурандааг өмнөх шөнө нь дуудаж “Та нар яахаараа Лүндэндоржийн талаар ийм дүгнэлт гаргасан юм бэ” гэж зад загнаад дүгнэлтийг өөрчлүүлсэн байсан.

Энэ бол шүүн таслах ажиллагааны эсрэг гэмт хэрэг. Тэгмэгц би тухайн үед ЦЕГ-ын даргаар ажиллаж байсан Д.Сандаг-Очир генерал руу утасдсан. “Энэ юу болж байна вэ. Надад жинхэнэ дүгнэлтийн нэг хувь бий. Үүнийг би шүүх хурлын үеэр гаргаж тавина шүү” гэсэн. Д.Сандаг-Очир генерал “Юу болж байгаа юм бол” гээд гайхаад өнгөрсөн. Тэрээр хашир хүн болохоор дотоод хяналтаа оруулж шалгуулсан юм билээ. Мэдээж дүгнэлтийг өөрчилсөн байна гэдгийг тогтоолгүй яах вэ дээ. Гэхдээ Замын цагдаагийн газрын удирдлага, мөрдөн байцаах хэлтсийн даргад  “Яагаад хүний эрхийг зөрчиж ингэж өөр дүгнэлт гаргуулав” гэж хариуцлага тооцохын оронд надад анхны оргиналь дүгнэлтийг олж өгсөн хүнийг буруутгаад өнгөрсөн байдаг. Нэг иймэрхүү маягаар нотлох баримтыг бүрдүүлж байгаа юм. Би нэг л зүйлд эмзэглэдэг. Намайг ингэж байгаа юм чинь бусдыг яадаг болоо гэж. Эрхээ хамгаалах чадвар, боломжгүй олон байгаа ш дээ.

-Сонин юм болжээ. Тэр хүнийг чинь ямар үндэслэлээр буруутгасан хэрэг вэ?
-Ардчилсан намын хүнийг дэмжсэн, цагдаагийн байгууллагын нэр хүндийг унагаасан гэж дарамталсан байгаа юм. Нөгөө мөрдөн байцаагч ч надаас айж ичээд уулзахаа больсон. Би ч уулзъя гэж бодсонгүй. Утсаар ч яриагүй. Харин дараа нь цагдаагийн дарга нартай нь уулзаж “Та нар намайг ингэж хэлмэгдүүлэх гэж оролдож байгаа юм чинь дугаар хорооны иргэний эрхийг яаж зөрчих нь тодорхой. Нүдээр үзлээ. Үзэж тарнаа, та нартай” гэсэн. Прокурорын байгууллага энэ мэтээр хууль бус нотлох баримтыг хавтаст хэрэгт оруулж хүний эрхийг зөрчих вий гэсэндээ иргэдийг хамгаалах гэж байдаг юм. Тиймээс миний хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Хүмүүс надад холбогдох хэргийг шүүхэд очоод танилууд нь, шавь нар нь хэрэгсэхгүй болгуулжээ гэж ярьдаг. Үнэн хэрэгтээ ийм л үйл явц болсон юм.

-Надад худал хэлэхээргүй хүн таныг “Согтуугаар осол гаргачихаад долоогонын ханд уусан гэж мэдүүлээд хэргээс мултарсан” гэж хэлсэн юм. Та тухайн үед согтууруулах ундаа, эсвэл долоогонын ханд хэрэглэсэн үү гэдгээ хэлж болох уу?
-Би автомашин жолоодохдоо байтугай найрын ширээ ард ч архи уудаггүй. Миний эргэн тойрны бүх хүн  бараг мэднэ дээ.  90-оны сүүлч 2000 оны эхээр монголчууд хавтгайдаа эр, эмгүй л архи уудаг байлаа шүүдээ. Тэр үед 3 хундага орчим ууж байсан. Хожим нь огт болиод хаа нэг улаан дарс бага зэрэг хэрэглэдэг байсан. Бас эрүүл мэнд болоод организмын онцлог гэж хүнд байна шүүдээ. Сархад зохидог, зохидоггүй хүн гэж бий. Тэр үед бас нэг гайтай юм болсон юм аа. Осол гарахаас хоёр гуравхан хоногийн өмнө нэг танил эмчтэй уулзсан.

Миний пульсны тоо олширч, түүний улмаас даралт ихсдэг, аттенол гэдэг эм ууж байна гэхэд нөгөө эмч маань “Та энэ химийн гаралтай шохойн эм ууж байхаар ургамлын гаралтай уламжлалт эм болох долоогонын ханд ууж бай” гэж зөвлөсөн. Тэгэхээр нь “Тавин ус” эмийн сангаас эхнэр бид хоёр тус бүр хоёрыг аваад цүнхэндээ хийчихсэн байлаа. уух санаатай. Үүний дараа өнөөх аймшигт осол гарсан даруйд миний зүрх салгалж, шоконд ороод хамаг бие минь хийлчихсэн юм шиг болчихсон байсан. Ямар ч байсан газар дээрээ үхэхгүйн тулд долоогонын ханднаасаа уусан. Ам руугаа дусаах гэтэл гарч өгөхгүй болохоор нь шүдээрээ тагийг нь авч байгаад уучихсан.

-Уг нь усанд дуслаар уух ёстой биз дээ. Ус олдохтой манатай байсан уу?
-Ус хайх ч сөгөөгүй байсан. Тэгээд нэг бүтэн, хагасыг уучихсан. Нэг савандаа 40 гр байдаг юм билээ. Сүүлд бодоход би 60 гаруй граммыг уучихсан байгаа юм. Тайвшрах гэж тэр шүү дээ. Гэтэл аманд огт шүлсгүй болчихсон. Гэтэл замын цагдаа ослын газарт ирээд үлээлгэх болтол 0.45 хувьтай гарсан. Яая гэхэв, гарын үсгээ зураад л явсан.

Хожим нь манай МУИС-ийн байгалийн шинжлэлийн багш нар намайг юу болоод ийм хэрэгт орчихов. Ер нь долоогонын хандыг ихээр хэрэглэхээр яадаг юм бол гээд туршиж үзэхээр шийдээд нэг сав долоогонын ханд уугаад таньдаг цагдаагаа гуйж үлээж үзэхэд 1.32 хувийн согтолттой гарсан байгаа юм. Тийм их спиртээр хийдэг юм байж. Тэр багш нар надад сайн санаж явдагтаа ингэж туршиж үзсэнээ сүүлд нь ярьсан юм. Долоогонын хандын тухай яриа ийм учиртай. Түүнээс биш би заль мэх хэрэглэх гэсэндээ биш. Хүн учраас чухам юу болсныг л чамд ярьж байгаа минь энэ.

Тэгээд эцэст хэлэхэд нь ийм золгүй явдлын төлөө би хатуу үг сонсолгүй яах вэ. Үүнд эмзэглэх ёсгүй. Хэдийгээр аливаа амьтан өөрийгөө өмөөрөх, хамгаалах араншинтай ч би энэ үйл явдлын тухайд өөрийгөө өмөөрөхгүй. Үнэн, шударга зэмлэл бүр миний нүглийг нимгэлнэ. Энэ бол нэг ёсны сэтгэл санааны шийтгэл. Харин тэр нь улс төрийн зорилготой, хувийн харилцаанаас үүссэн өш хонзон битгий байгаасай л гэж боддог. Одоо тийм юм их байгаа. Буянаараа болог. Зарим хүн улаа үзсэн хэрээ шиг аашилж байхыг хараад гайхдаг. Тэгээд “Тэр хэрээний суух хожуулыг би босгосон шүү дээ” гэж өөрийгөө буруутгадаг.

-Талийгаачийн төлөө та юу хийсэн бэ. Буяны ажилд нь оролцох зэрэг хүн ёсны үйлдлээс гадна их хэмжээний мөнгө өгсөн гэх яриа байдаг. Талийгаачийн гэр бүлийнхэн одоо тантай ямар харилцаа холбоотой байдаг вэ. Гомдож явдгаа илэрхийлдэг үү?
-Талийгаачийн гэр бүлийнхний амыг их хэмжээний мөнгөөр тагласан гэж зарим хүн зориуд бичдэг юм. Надад юуных нь тийм их мөнгө байх вэ. Бизнес хийдэг биш. Насаараа их сургуульд багшилсан хүн. Ар гэрийнхэнд нь надаас нэхэж болох хэмжээний,  сэтгэлийн тус дэмийг л би чадах хэмжээгээрээ үзүүлж байна. Цаашид ч үзүүлсээр байх болно. Надад гомдол илэрхийлээд байдаггүй. Хэцүү байгааг нь ойлгож насаараа шаналж явахыг минь мэдэрсэн байх аа. Одоо бид ах дүүс шиг энгийн сайн харилцаатай л байдаг.   

-Мөн таны гэр бүлийнхний албан тушаал, эрхэлж буй ажлын талаар олон нийт ихээхэн анхаарал хандуулдаг. Таны эхнэрийн дүү ЗГХЭГ-ын дэд дарга Ж.Солонго саяхан ажлаа өгсөн. Гэтэл түүний нөхөр “Монголкино нэгтгэл”-ийн захирал Ж.Солонгыг бас шалгагдаж байгаа гэх. Эхнэр тань Монгол-Оросын хамтарсан гуравдугаар сургуулийн захирлын хувьд мөн л нөлөөтэй. Энэ бүхний дунд та хэрэгцээтэй үед гэр бүлийнхэндээ хууль зүйн туслалцаа үзүүлэх шаардлага гардаг уу гэдгийг шууд асууя?
-Ажил хийсэн хүн асуудал дандаа дагуулж байдаг. Зүгээр суугчид, хууран мэхлэгчид асуудалд тэр бүр өртдөггүй. Юм хийсэн хүн ядахдаа түүндээ эрдүү байдаг. Аргалж чаргалж, ар өвөрт гардаггүй. Манай хэд тийм л ажилсаг, хөдөлмөрч, шударга хүмүүс. Хүний ёсоор ярьж зөвлөлдөх юм байлгүй яахав. Тэд надаас тус авахаар хэм жээний хүмүүс бишдээ.  Хувиар борлуулж, довоо шарлуулах хэмжээний чадвар, боловсролтой хүмүүс. Ш.Солонго бол нарийн  мэргэшсэн, Мон-голын ховор хуульчдын нэг.

-Та одоо нам бус ч гэсэн улс төрд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөтэй хэвээрээ байгаа. Тиймээс ч энэ суудалд сонгогдсон байх, тийм үү?
-Би энэ ажилд улс төрийн нөлөөгөөр ирсэн гэж үзэхгүй байна. Энэ салбарыг судалж, санаа оноо гаргаж, бага сага мэдэрсэн мэргэжилтний хувьд ирлээ гэж боддог. Тэгээд ч одоо надад албан тушаал хариуцлага болохоос биш, эрх мэдэл нь сонин биш. Би бүтэн нойртой хонохын үнэ цэнийг маш  сайн мэддэг хүн.

 Дээр би хэлсэн. МАХН-ын Төв Хороонд хүртэл ажиллаж байлаа гэж. Сүүлдээ МУИС-д багшилж, судалгаа, эрдмийн ажил хийж байгаад эргээд харахад итгэж байгаа нам маань чөлөөт ертөнц, ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөө талаасаа сөрөг харагдаж эхэлсэн. Тэгээд намаа шүүмжилж байр сууриа илэрхийлэх боллоо. МУИС-ийн үйл ажиллагаанд ч шүүмжлэлтэй хандаж өнөдөр хөгжилтэй оронд сурч боловсорсон залуустайгаа нийлж “Нум реформ” хөдөлгөөн өрнүүлж, олон зүйлийг шинэчилсэн.

Багш нарын цалин, нийгмийн асуудлыг дээшлүүлэх, оюутнуудынхаа үгийг сонсдог болох зэргээр ардчилал, ил тод байдлын салхи оруулах гэж хичээсэн. Тэр үед МУИС-ийн захирлын сонгон шалгаруулалт болж намайг залуучууд маань ор гэсээр байгаад оруулсан би шалгарсан. Гэвч намайг томилсонгүй. Улс төрийн шалтгаанаар. Уг нь журмаараа долоо хоногийн дотор томилох, эс томилбол яагаад зөвшөөрөхгүй байгаа шалтгаанаа хэлэх ёстой юм. Гэтэл хагас жил боллоо. Тухайн үед БСШУ-ны сайдаар Н.Болормаа байв. Түүний тайлбараар бол намаас бүү томил гэсэн чиглэл өгөөд байгаа сурагтай. Ингэж байтал одоогийн УИХ-ын гишүүн Ё.Отгонбаяр БСШУ-ны сайдаар томилогдсон ч МУИС-ийн захирлыг томилдоггүй. Тэгэхээр нь миний нэг шавь сайдтай очиж уулзаад яагаад томилохгүй удаад байгаагийн шалтгааныг асуухад “Манай намыг олон жил шүүмжилсэн. Тэрс үзэлтэй, улс төрийн асуудалтай  тэр нөхрийг би яасан ч томилохгүй.

Чи өөрийгөө миний оронд тавиад үз. МАХН-ын генсек байсан бол ийм хүнийг тэр албан тушаалд  чи томилох уу” гэж хэлсэн юм гэдэг. Ингээд тэр шавь маань “Таныг МУИС-ийн захирлаар томилохгүй нь тодорхой боллоо” гэхэд би ч сэтгэл шулуудаж ажлаа бодсон. Би Ё.Отгонбаяртай нэг ч уулзаж байгаагүй. Тэгэхээр  миний тэр шүүмжлэлүүд намд эм болж байсан хэрэг биш байж гэдгийг ойлгосон.

Найзууд маань ч “Чи наад шүүмжлэлээ боль. Ийм юм бичсэн хүн насан туршдаа уйлж явдаг юм” гэж хүртэл хэлдэг юм. Улс төрийн зорилготой бус шинжлэх ухааны үүднээс бичсэн нийтлэлүүд минь хэзээ ч улстөрчдөд ялангуяа одоогийн МАН-ынханд таалагддаггүй байжээ. Худлаа, хоосон магтсан юманд л дуртай юм шиг байгаа юм. Энэ эмоци ч надтай холбоотой тэр ослын үеэр хүчтэй орж ирсэн.

Гэхдээ энэ эмоцийг тээгч нь хэдхэн хүн байсан юм билээ. МУИС-ийн захирал С.Төмөр-Очир ажлаа өгсөний дараа нэг удаа утсаар яриахад ярихад “Би одоо амар байна. Ядахдаа наад Лүндэндоржийгоо Их сургуулиас зайлуулаач ээ гээд дарамтлаад байх юмгүй байхад ямар амар юм” гэж ярьж байналаа.

-Намын нөлөө бол байж. Ц.Нямдоржийн нөлөө байсан уу. Тухайн үед Хууль зүйн сайдаар ажиллаж байсан, мэргэжил нэгтний хувьд асуумаар байна?
-Ц.Нямдорж бид хоёр нэг ч уулзаж байгаагүй. Нараа багштай харилцаа муу байсан болохоор нь би ч хол байсан. Нэг удаа ч ам мурийж байсангүй. Харин МУИС-д хамт ажиллаж байсан хүмүүсээс түүний тухай элдэв юм сонсдог байсан. Хүмүүс түүний нөлөө байсан, “Хэрэгтэй танилцсан, зүгээр өнгөрүүлж болохгүй” гэж үүрэгддэг байсан гэж хэлдэг. Олон жил энэ салбарт байсных миний чих бас “урт” болсон байна. Гэвч би үүнд ач холбогдол өгч байгаагүй. Хуульч хүний хувьд, хувь хүн талаасаа ч арай тэгээгүй болов уу гэж итгэж явдаг. Гэхдээ намын нөлөө, даалгавраар тэгсэн байхыг бас үгүйсгэхгүй. Тэр хүнийг ажаад байхад намдаа дэндүү хайртай нь харагддаг. Гэтэл намыг гишүүн нь тэгж их хайрлах бус, нам нь гишүүнээ тэгж хайрладаг байвал  зөв юм шиг.

-Таны өрөөний эсрэг талын өрөөнд ШЕЗ-ийн гишүүн Д.Эрдэнэчулуун, Н.Дагва нар  суудаг юм байна. Би өмнө нь нийтлэлдээ СЕХ, ШЕЗ-ийн гишүүдийг давхардуулж сонгож болохгүй гэж бичиж байсан. Яагаад ингэж сонгосон нь одоо хэр нь эргэлзээтэй санагдах юм?
-Ерөнхийлөгч биднийг томилдог нь ёсолгооны шинжтэй юм шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ шүүгчдийн зөвлөгөөнөөр болон бусад субъект мандат өгч байгаа юм. Миний зарчим, байр суурь ихэндээ тодорхой байдаг гэж би боддог. Тийм болохоор хэнтэй ч гар, сэтгэлээ нийлүүлээд ажиллаж чадна. Харин ажил хэрэг сайн явж байх ёстой.

-Таны шавь Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин, Ерөнхийлөгчийн хуулийн бодлогын зөвлөх Ч.Өнөрбаяр нар таныг сая ШЕЗ-ийн даргаар томилогдсоны дараа нэлээд хардагдсан. Одоо та бүхнийг шүүхийн салбарт шинэтгэл хийхийн төлөө гар нийлэн ажиллахад ямар саад байна вэ?
-Манайхан төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт гэж аман дээрээ хоосон  ярьдаг. Жинхэнэ хуваарилалтын тухай ярихаар дуугаа хураадаг. Тэгсэн хэрнээ ажил хийгээд ирэхээр “төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт” гэдэг үгээр бамбай хийдэг байдал ажиглагддаг. Сүүлийн 20 гаруй жилийн түүхэнд Хууль зүйн сайд нь Шүүхийн дэд бүтцийг, хараат бусаар ажиллах, эдийн засгийн баталгааг нь хангах талаар  Х.Тэмүүжин шиг зоригтой алхам хийсэн сайд нэг ч байхгүй. Шүүхийн салбарын бүх хууль тогтоомжид гарч буй өөрчлөлт, шүүхийн дэд бүтэц, Сонгинохайрхан, Баянзүрх дүүрэгт шүүхийн ордон барих зэрэг асуудлыг шийдэж эхэллээ.

Шүүгдэгчдийн, гэрчийн эрх ашгийг хамгаалах, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах гээд тулгамдсан асуудлуудыг цогцоор  нь шийдэх гэж байна. Үүнийг шүүх эрх мэдлийн ажлыг гүйцэтгэх эрх мэдлийн ажилтнууд хийгээд байна гэж шүүмжлээд байгаа. Гэтэл Үндсэн хуульд шүүхийн хараат бус ажиллах эдийн засгийн баталгааг төр хариуцна гэж заасан. Төр гэдэг нь Засгийн газар учраас оролцохоос өөр аргагүй. Ингээд харахаар миний шавь нар улс орны өмнө өндөр хариуцлага хүлээж, багштайгаа гар нийлэн ажиллаж байгаа нь ховор завшаан. Энэ бол бидний хэдхэн хүний асуудал огт биш.

Монгол Улсын шүүхийн салбарт, иргэдийн төлөө ажиллах боломж бүрдсэн л асуудал гэж би тайлбарлана. Зарим хүн Х.Тэмүүжин багшийгаа ШЕЗ-ийн даргаар томилуулчихлаа гэж яриад байгаа. Ингэж ярихдаа тулбал Монголын хууль зүйн салбарт Н.Лүндэндоржийн ажиллах орон зай байхгүй юм билээ. Миний шавь нар Монголоор дүүрэн бий. Тэгэхээр би Монголоос гарч л ажиллахаас өөр аргагүй болно.

-Шүүхийн төсөв өмнөх жилүүдийнхээс эрс нэмэгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор ШЕЗ-ийн даргаар хэн томилогдов гэдгийг илүүтэй сонирхож хардах нүдээр харсан гэж ойлгож болох уу?
-Би бол шүүхийн төсвийн мөнгийг барьдаг нярав биш. Яамаар бол сайд нь. Хуулиараа төсвийн ерөнхий менежерүүд захиран зарцуулна. Өмнө нь шүүхэд улсын төсвийн 0.3-0.4 хувь нь  ногддог байсан бол 2013 онд нэг хувь руу нэлээд дөхсөн. Нийт шүүхийн төсөв 61 тэрбум төгрөг гэж би сонссон. Энэ бол төр шүүх рүү гар сунгаж байгаа том хандив. Шинэ хуулиар шүүхийн эдийн  засгийг Сангийн яам бус ШЕЗ нь мэддэг, төсвөө УИХ-д шууд оруулдаг болох юм. Ирэх онд гурван хувь руу дөхүүлэхээр саналаа өгсөн.

Үүнийг сонсоод олон хүн гайхаж хардах байх. Гэхдээ шүүх эрх мэдлийн салбар бол гүйцэтгэх эрх мэдлийн  салбартай адилгүй. Өөр ямар ч салбартай харьцуулж болохгүй. Тиймээс төсвийг, шүүгчдийн цалинг хасаж, шүүхийн эрх зүйн байдлыг дордуулсан акт гаргаж болохгүй гэх зэрэг олон хамгаалалт бий. Тиймээс 2014 оны төсвийг батлахад халуухан яриа болох нь дамжиггүй. Үүнд би одооноос бэлтгэж сууна.

Шүүхийн төсөв бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхтэй холбоотой. Асар үнэ цэнтэй лицензтэй холбоотой асуудлыг нэг шүүгч шийддэг. Тэр хүнд албан тушаал нь үнэ цэнтэй байх ёстой. Тэр үнэ цэнийг бид тухайн шүүгчид өгч буй цалин, эдлүүлж буй хангамжаар, ёс зүйтэй, хариуцлагатай байх механизмаар хамгаалж байх ёстой.

-Ярилцсанд баярлалаа.

У.Оргилмаа