Ингэхдээ тэднийг гурван хэсэг газарт хуваан байршуулж, Хятадын төрийн далбааг хатгасан байна. Үүнээс өмнөхөн Хятадын Ардын чөлөөлөх армийнхан цэргээ оруулахын тулд хоёр байрлалыг нарийвчлан судалж, ажиглалт хийж байсан аж. Энэ тухай Энэтхэгийн “Times Now” телевиз мэдээлжээ. Ийнхүү Энэтхэг, Хятадын дунд орших Бутан хэмээх жижиг улсын хувь заяаг хөрш гүрэн нь шийдэхээр оролдож эхлэв. Бутаны эрх баригчид сүүлийн жил гаруйн хугацаанд Хятадтай дипломат харилцаагаа өргөтгөхийг хичээх болсон. Гэхдээ энэ нь Бутаны тусгаар тогтнолтой тэнцэхүйц үнэ цэнтэй байсныг тэд мэдээгүй ч байж болох юм.

Бутан улс хойд талаараа Хятадтай, бусад талаараа Энэтхэгтэй хиллэдэг. Тус улс уг нь хаант засаглалтай боловч ардчилсан тогтолцоо руу шилжих үйл явцыг алгуурхан боловч үргэлжлүүлсээр байгаа юм.

Бутанд энэ сарын 13-нд парламентын сонгууль хоёр дахь удаагаа болсон нь иргэдийнх нь хувьд том амжилт байв. Түүхэндээ голчлон Энэтхэгтэй харилцдаг байсан бутанчууд гадаад бодлогоо ч шинэчилж, олон талт харилцааг эрхэмлэх болж. Тиймээс тэд өмнө нь тааруухан харилцаатай байсан Хятадтай дипломат төвшинд хэлэлцээр хийж эхэлжээ.

Энэтхэгийн эрх баригчид Бутанд маш их зээл тусламж олгодог. Харин Бутаны эрх баригчид Энэтхэгийн Засгийн газраас хэт хамааралтай байхаас залхаж эхэлсэн бололтой. Өнгөрсөн оны зургаадугаар сард Их 20-ийн дээд хэмжээний уулзалт болох үеэр тухайн үед Хятадын Ерөнхий сайд байсан Вэнь Зябаотой Бутаны Ерөнхий сайд уулзсан байна. Нэлээд нууц төвшинд болж өнгөрсөн энэхүү уулзалтын талаар Хятадын хэвлэл нэлээд хожуу боловч хамгийн түрүүнд мэдээлсэн юм. Харин үүний дараачаас Бутаны эрх баригчид Хятадын талтай найрсаг харилцаж байгаагаа илэрхийлэх болсон.

Үүнээс өмнө Бутан, Хятадын харилцаа тааруухан байв. Бутаны хойд хилийн 470 километр үргэлжлэх зурвас газрыг Хятадын тал хүлээн зөвшөөрдөггүй. Хоёр орны Засгийн газар 1980-аад оноос эхлэн хэд хэдэн удаа хэлэлцээр хийсэн боловч тохиролцоонд хүрч чадаагүй юм. Төвдтэй соёл болон түүхийн хувьд зузаан харилцаатай байсаар ирсэн Бутаны газар нутгийг хятадууд өөрсдийн харьяанд байлгах сонирхолтойгоо нэг бус удаа илэрхийлж байжээ. Гэхдээ Бутан улс хэзээ ч Хятадын колони болж байгаагүй юм. Үүнийг тус улсын ард түмний тусгаар тогтнолын төлөөх тууштай эрмэлзэлтэй нь холбож тайлбарлах нь бий. Дэлхийн нэг, хоёрдугаар дайн, хүйтэн дайны цөвүүн цагт Бутанд долоон удаа дайны гал асч байсан ч тэд аль нэг улсын дарлалд оролгүйгээр тусгаар тогтнолоо хадгалж үлдсэн гэдэг. Төвдүүд Хятадын харьяанд орохыг зөвшөөрсөн хэлэлцээр хийсний дараа Хятадын цэргүүд Бутан, Төвдийн хил орчимд олноороо цуглаж байсан үе бий. Тухайн үед энэхүү үйл явдлаас эмээсэн Төвдийн 6000 иргэн Бутан руу цагаачилж байжээ. Гэвч Хятадын түрэмгийллээс болгоомжилсон бутанчууд Төвдийн Лхасаас төлөөлөгчөө татаж байв.

Төвдийг мэдэлдээ авах үедээ Хятадын Ардын чөлөөлөх армийнхан Бутаны харьяанд байдаг найман аймгийг эзэлсэн гэдэг. Харин 1961 онд хэвлэгдэн гарсан Хятадын газрын зурагт одоогийн Бутан улсыг Хятадын мэдэлд орсон мэтээр дүрсэлсэн аж. Түүнээс хойш өдийг хүртэл Бутаны тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөөгүй бөгөөд зүүн өмнөд Азийн орнуудаас дипломат харилцаа тогтоогоогүй цорын ганц орон нь Бутан хэвээр байна. Харин Хятадын нөлөө ихсэхээс болгоомжилсон Бутаны Засгийн газар 1962 онд Энэтхэгийн цэргүүдийг эх орондоо нэвтрэхийг зөвшөөрсөн юм. Тэд Энэтхэгийн Засгийн газрын дэмжлэгийг олж авчээ. Үүний ачаар 1970 онд Бутан улс НҮБ-д элсэн орсон бөгөөд тэр үеэс тус улсын тусгаар тогтнолыг дэлхий дахин хүлээн зөвшөөрсөн юм. Гэвч Хятад тэгсэнгүй. Хятадын тал Бутантай маргаантай хилийн зурвасуудын асуудлыг цэгцэлж гэрээ байгуулсан боловч түүнийгээ биелүүлсэнгүй. Хятадын компаниуд Бутаны газар нутаг дээр зам тавьж, 2002 оноос эхлэн зарим газар нутгийг нь өөрийн харьяанд байгаа мэтээр зарлах болж.

Хятадын Засгийн газар Бутантай хэзээ ч дипломат харилцаа тогтоож байгаагүй боловч өдийг хүртэл тусгаар тогтнолд нь халдаагүйн нэг шалтгаан нь Энэтхэгтэй хилийн маргаан үүсгэхээс болгоомжилсон явдал гэж үздэг. Энэтхэгийн хувьд ийм л шалтгаанаар Бутан тусгаар байдлыг хамгаалсаар иржээ. Тэд улс төр, эдийн засаг гэх мэт бүхий л салбарт нь Бутанд дэмжлэг үзүүлдэг. Мөн хамгийн том донор орон нь ч болжээ.

Өөрөөр хэлбэл, Бутаны хувьд өнгөрсөн оныг хүртэл Хятадтай ямар ч харилцаагүй байв. Тийм учраас Их 20-ийн уулзалтан дээр Бутаны Ерөнхий сайд Жигмэ Тинли Вэнь Зябаотай уулзсан явдлыг гадны хэвлэлүүд ихэд хачирхан хүлээж авсан юм. Гэхдээ нэг талаасаа бол Бутаны Засгийн газар хилийн маргаанд цэг тавихыг хичээж байгаа бололтой. Харин хариуд нь Хятадын тал Бутан руу цэргээ оруулж, тэр ч байтугай маргаантай бүс нутагт амьдарч байгаа иргэдэд зориулж шинэ паспорт хүртэл хэвлэн гаргажээ.

Бутаны мөнгөн тэмдэгт нь рупи. Тус улс Энэтхэгийн Засгийн газрын зээл тусламжаас хараат байдгийг нь нотлох нэг жишээ нь энэ юм. Гэвч Хятадтай дипломат харилцаагаа сэргээж байгаагаас нь болж Энэтхэгийн Засгийн газар зээлээ багасгана хэмээн сүрдүүлж амжжээ. Гэвч өнгөрсөн онд Бутан улс НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус гишүүн орны төлөөх сонгуульд өрсөлдөж байсан юм. Энэ бол тус улсын тусгаар тогтнолыг дэлхий дахин хүлээн зөвшөөрдөг гэдгийг нотлох нэг шалтгаан мөн. Тиймээс бутанчууд эдийн засгийн хувьд нэг улсаас хараат байх нь эрсдэлтэй гэж үзсэн бололтой. Гэвч хоёр дахь хөрштэйгөө найрсаг харилцахыг эрмэлзэж эхэлсэн нь эргээд тусгаар тогтнолд нь аюул дагуулах болов.

Геополитикийн олон хүчин зүйлийг тооцож үзэх юм бол манай улс Бутантай тун төстэй гэдэг нь эндээс харагдаж байна. Бутанчуудын нэгэн адил бид ч бас хоёр хөрш гүрнийхээ нөлөөллийг дэнсэлж суудаг хүмүүс. Төмөр замын тээврийн талаарх төрөөс баримтлах бодлого гээчийг баталж, байгалийн баялгаа ямар төмөр замаар зөөх тухай хэлэлцэх үеэр энэ нь бүр ч тод харагдаж байсан юм. Тэгвэл Бутанд өрнөж буй үйл явдал монголчуудын эргэлзээг тайлж байх шиг. Хэрэв УИХ төмөр замын царигийг нарийн болгохоор тогтсон бол, хэрэв нэг гүрнээс хараат бус болох сэжмээ тасалсан бол юу болох байсан бол. Ямартай ч манай тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрдөг хэрнээ дунд сургуулийн сурагчдадаа Монголыг Хятадын харьяанд багтана хэмээн заадаг өмнөд хөршийн эрх баригчид Бутанд ямархуу бодлого явуулж байгаа нь ийнхүү тодорхой болжээ.

Т.Элиса