суралцаж испани хэл утга зохиолын мэргэжил эзэмшжээ. 1960 оноос Улсын цагдан сэргийлэх, НАХЯ-нд ажиллаж байсан. Далаад оноос уран зохиол бичиж тууж өгүүллэгийн ном хэвлүүлжээ.

ОРГОДЛЫН МӨРӨӨР

Зуны адаг сарын тунгалаг сайхан өдөр билээ. Газрын хөрс улайдтал шарж байсан наран уулын цаагуур ороод удсан хэдий ч нэгэнт халсан агаар, хамаг орчлонг бүлээсгэсэн бүгчим хэвээр байлаа. Гэр байшингийн хаалга, цонх онгорхой, зарим ганган хүүхнүүд гадуур холхих хүмүүст биеэ гайхуулах гэсэн шиг өнгө өнгийн дэвүүрээр нүүрээ сэрүүцүүлж, сээтэн хаясан заримд нь талимааран инээмсэглэж ичингүйрхсэн дүр үзүүлнэ.

Үдшийн бүрий, цаг мөчтэй уралдан орчлонг хар нөмөргөөрөө аажим аажмаар хучсаар. Хүн амьтны чимээ шуугиан аяндаа татарсан ч, энд тэнд хэсүүчлэн явдаг тэнүүлч залуучууд, гэр гэртээ орцгоон, унтаж буй хүмүүсийг сэрээхээс эмээн хаалга аяархан түгжих цаг хараахан болоогүй байлаа.

Төдий олон хүн суудаггүй ч хятад, монгол, япон хүмүүсийн хөл хөдөлгөөн ихтэй энэ газрын оршин суугчид өөр өөрсдийнхөө зан араншинг хаяхгүйг хичээнэ.

Япон цэргийн бариу хувцас өмсөн, буу сэлэм агсаж өөрсдийгөө их наран улсын бүрэн эрхтэй иргэд гэж хатуу итгэсэн япон офицерууд ихэмсэг, сүртэй явцгаан залуу хүүхнүүд рүү шуналтай харж хэлэх хэлэхгүй үг хаялан царай өгсний нь харь газрын янжуур, хачин сонирхолтой аар саархан юмаар тэдний толгойг эргүүлнэ. Царай өгөөгүй нэгтэй нь их л дээрэнгүй хандан наран улсын элч төлөөлөгч нартай эелдэг зөөлөн харьцах ёстой гэж тэдэнд ойлгуулахыг хичээнэ.

Өдөржингөө хотын нэг захаас нөгөө зах хүртэл ядартлаа зүтгэсэн тэрэгний морьд эзнийхээ тавьж өгсөн сүрэл идэн алсыг харан тус тусынхаа хашаанд амар тайван зогсоно. Гинжнээсээ сая мултран, ходоодондоо жаахан халуун бүлээн юм хийсэн ноход хашаа байшингийн хажуугаар шиншлэн харайж, аз жаргалдаа ташуурсан мэт хий хуцан хотын эзэнтэй эзэнгүй бүх нохдыг шуугиулна. Айл хөршийн хүмүүс нимгэн хөшиг унжуулан онгорхой орхисон цонхнуудаа хаах хараахан болоогүй гаднаас нь харахад шөнийн гэрэлд хүмүүс бүүр түүр сүүтэгнэн хөдлөх нь энэ айлынхан унтаагүйг илтгэнэ. Энэ байшингуудаас төдий л ялгагдамгүй нэг байшингийн цонх түгжээтэй мөртлөө цаагуур нь хар хөшиг татсан нь ер бусын байдалтай ч их хөлийн энэ газар түүнийг анзаарах хүн байсангүй. Энэ цонх өнөөдөр эртээс эрт хаалттай байв. Хүн гэдэг ч юмыг ер анзаардаг улс биш. Гагцхүү энд юу болоов? Тэнд ямар хэрэг гараав гэж энэ тэрийг ажиглан явдаг шөнийн эргүүлийн цагдаа нарт ажиглагдах юун магад.

Энэхүү хаалттай цонхны цаана юу болж буйг хэн яахан мэдэх билээ! Япон тагнуулын газрын дарга Сумимото нэгэн хүдэр монгол хүнтэй ярилцан сууна. Тэрвээр энэ монгол эрийг өөрийнхөө гэрт өдий шөнөөр авахаа ашигтай гэж үзжээ.

Илүү дутуу үг энд тэндхийн хэн нэгэнд хүргэчихээс тэр болгоомжлон эхнэрээ бүжгийн газар явуулчихаад хойгуур нь сайхь эрийг хүлээн авч буй нь эзэн билээ. Бүжиг, цэнгэлд дуртай эхнэрт нь ч энэ удаа сүрхий жавшаан болжээ. Хаалга, цонх хаалттай байснаас тасалгаанд их л халуун бүгчим байв. Энэ нь халуун дулаан уур амьсгалтай газар дассан япон даргад үл анзаарагдах боловч, ихэвчлэн хээр гадаа явж өдрийг бардаг ирсэн зочин маань уул байдалд ихэд давчдан алчуураа гартаа атган нүүрнийхээ хөлсийг хагас дутуу шударна.

Япон дарга ирсэн зочиндоо их л хүндэтгэлийг үзүүлнэ. Тасалгаан дотор дэвссэн хивсэн дээр намхан ширээ засаж түүн дээр их наран улсад үйлдвэрлэсэн нүд булаасан зураг чимэглэл бүхий олон янзын архи, дарс ярайтал өрж оймстой хөлөө завилан тухалж өөрийнхөө болоод зочны хундагыг дүүргэж лонхоо нямбайгаар бөглөөд

-Таны эрүүл мэндийн төлөө гэж хундагатай архиа зочныхоо хундаганд дон хийтэл тулгаад зүүн гарынхаа алгыг тэнийлгэн элгэндээ авч, суугаагаараа бөхийн хүндэтгэлийг үзүүлээд хундагатай архиа нэг амьсгалаар балгаад ширээн дээр тавилаа.

Зочин хундагатай архийг авч.

-Танай их наран улсын төлөө гээд түүнийгээ хөнтөрөөд

-Аргагүй л аагтай эд юм даа. Архи сайн бол айл буянтай гэж ярилцдаг ч үнэн юм даа. Их наран улс үнэхээрийн хүчирхэг гүрэн шүү гэж Япон дарга нарын ая талыг олж сурсан тэр хэлэв.

Япон дарга хоосорсон хундагуудыг дахин дүүргэх завсраа

-Чам шиг залуу байхад ийм юм бурам л байлаа. Одоо ч аяыг нь даахаа больжээ. Уг нь ч эр хүний дурладаг л ундаадаа гэж хэлсэн тэрхүү хөгшин Японы халзан толгойд юу эс нуугдах билээ? Дарс хатуудах тусмаа сайн. Энэ шингэн хар чинь аргагүй л ямар ч аавын хүүг гартаа оруулж, хүнийг эвлэрүүлж ч чаддаг, хэрэлдүүлж ч чаддаг эд байгаа юм. Халаад ирэхээр чинь ах нь чамтай ний нуугүй яринаа гайгүй гэж дотроо бодов.

Япон дарга эхлээд эгзэгтэй юм хөндөлгүй амьдралын аар саар юм ярих нь зүйтэй гэж бодон

-Чи хөө ер нь сайн барилддаг биз? Бөх хүний суурь ч байна шүү. Манайд үе удам дамжсан алдар цуутай бөхчүүл олон байсан. Сайн эр гэгдэж нэг хэсэг нь явж, сархад зооглож самуун тарьж нөгөө хэсэг нь дуусах юм даа. Эр хүн хийх ёстой юмаа хийж байгаад л өнгөрвөл энэ насны жаргал тэр шүү дээ. Унах сайн морьтой, ууж идэх юмаар бялхаж байх ёстой байсаар байтал хэрэггүй юманд хөл жийж, шил татаж байгаад танай зүгийн тэр хүн хувьгүй юманд хүрснийг ч та мэднэ шүү дээ. Их наран улсын ивгээл хайрыг ойлгож элбэг дэлбэг амьдарч байгаа та мэтийг хүмүүс байгаад бид туйлаас баяртай явдаг. Харамсалтай нь манай зарим тэнэгүүд таныг хардаж хамаа бус зовоосон гэж би дуулаад тэр бүдүүлэг бурхнуудыг хатуу шийтгэх тушаал заавар өгсөн.

Таныг бидэнд их тусыг хүргэж байгаа тухай би засгийн газартаа мэдэгдсэн. Таны бяр тэнхээ, зориг самбаа чинь бидэнд юу юунаас илүү таалагдаж байна, тагнуулч хүн бол уран ухаан хэрэгтэйг та мэднэ. Наран улсын сүлд хийморь болсон офицеруудтай, тэдний хамгаалалд явж ар монголын нутгаар сайн морьд унаж зугаалж яваад ирэх чинь таньд жаатай байгаа биз дээ гэсэнд

Зочин их л ёсорхуу байдлаар

-Тэгэлгүй яахав ноёнтон минь! Гэхдээ миний ингэж явааг ар монголчууд мэдвэл энэ бөндгөртэй л ярина гэсэн үг гэж угийн ов мэхээр амьдарч сурсан саахь эр хийх ажил хэдий амархан ч амь насанд аюултай гэдгийг түүнд ойлгуулахын тулд зориуд ингэж хэлэхэд

-Таныгаа ар монголчуудын хавханд оруулчих улс бид биш шүү. Бид юм бүхнийг нарийн тооцоолж байж л хийдэг хүмүүс. Та японд очоогүй болохоор бидний занг сайн мэдэхгүй. Танд их ирээдүй байна. Хэдэн жилийн дараа Токиогийн гудамжаар алхаж явахыг чинь хэн байг гэхэв. Хэрэв таныг хүсвэл бид чадах ядахаар тусална. Ер нь япончууд хүнд тусархуу гэдгийг та эрх биш сонссон биз.

Нилээд хундага архи цааш нь оруулчихсан Сумимото халж байгаагаа мэдэж байгаа боловч ёс горим япон заншлаа алдахгүйг хичээн үг хэлэх бүрдээ нахилзан хүндэтгэл үзүүлэхийг оролдоно. Сумимото зочны аясыг олж тусгай хайрцагнаас боодолтой юм гаргасанд зочны нүүрэнд баярласан байдал илэрч хариу талархал яаж илэрхийлэхээ дотроо боловсруулж суулаа. Япон дарга уул юмны боодлыг тайлах зуураа

-Танаар энэ өчүүхэн юмыг ар монголын ах дүү нартаа хүргүүлэх гэсэн юм гэж хэлсэн түүний ёжтой үг хүнд лантуугаар толгой руу нь цохих адил болов. Тэрбээр энэ муу зөнөг япон одоо л муу дүүгээрээ тоглох нь байна. Чиний дураар би ар монголын улааныханд өөрийнхөө биеэр толгойгоо тушаах бий. Юу ч гэсэн үүргийг нь хүлээж аваад амьд хүн аргатай гэдэг үг бий. Ар монголд хань хамсаатан нь байх нь байна. Түүндээ надаар юм өгүүлнэ гэнээ гэж бодов. Сумимотогийн задлан дэлгэж тавьсан юм саахь эрийн гайхлыг төрүүлэв. Сонирхол татсан тэр юм нь тамхи шүдэнзхэн байв. Энүүхнийг надаар хүргүүлж намайг золиосонд гаргаж байгаа хэрэг үү гэж бодтол Япон дарга ширээний нүднээс боодолтой бичиг гаргаад дотроос нь нэг зураг бололтой юм гаргаад нүдээ онийлгон шуналтай харж байснаа

-Аргагүй л лусын дагина гээ ч энэ байх гэж толгой сэгсрэн биширсэн байдлаар

-Танд ийм хүүхэн билэглэвэл чи тэр бор хүүхнээ яах вэ гээд нүдээ жартайлган алга хавсран тас тас хөхөрч хундагатай архиа балгав.

Зочин тэрхүү зургийг авч шуналтай нь аргагүй харлаа. Зурмал бурхан гээч энэ байх гэж дотроо бодов. Эрвээхэйн далавч шиг урт сормуус, болсон алимыг санагдуулсан улаан уруул, цагаан гантигийг өнгөлсөн юм шиг биеэ ил гарган гайхуулсан тэрхүү япон хүүхэн ичих эмээхийг үл хайхран хамаг байдгаа ил гарган авахуулсан нь ер бусын байдалтай байв. Их наран улсын ид шид болсон энэ бүсгүйн эрвээхэй хоёр сормуус нь хөдлөх шиг болж эелдэг зөөлөн бие нь эвэр суусан түүний гарт баригдах лугаа адил санагдаж залуу хархүүгийн сэтгэл зүрхийг арга буюу гижигдэж буйг нь тэрхүү хөгшин япон гадарлаж

-Наадахыг чинь ар монголын балчир цэргүүдийг толгойг эргүүлэх санаатай авчруулсан юм. Чамд бол жинхэнэ биеэр нь ч өгч болно. Гагцхүү таны хатагтай чинь саад болох юун магад! Эр хүн байна эвий нь олно биз гээд жоготой нь аргагүй инээснээ, шалиг ярианаас болж эхнэр нь санаанд нь орж, ирэх цаг нь болчихоогүй байгаа гэж цагаа харснаа сая сэтгэл нь амрав бололтой суудалдаа тухлан

-Япончууд бид танай монголчуудтай цус нэгтэй улс. Тэгээд ч эзэн Чингис хааны удам угсааг залгамжлах их монгол улсыг байгуулах хэрэгт наран орны дэмжлэг хэрэгтэй гэж үздэг. Харамсалтай нь ар монголд улаан оросын нөлөөнөөс болж улаан намынхан засгийн эрхэнд гарч бурхны хишиг хүртсэн дээд язгуурын монгол ах дүү нарыг минь гадуурхан, ядуу доодуудыг тэдний толгой дээр суулгаж байгааг их наран улс тэвчиж чадахгүй. Гэхдээ энэ бүхэн түр зуурын хэрэг. Баруун зүгт бидний холбоотон аугаа их Герман улс байна. Тэд удахгүй оросуудыг улан дороо гишгэх болно. Тэгэхлээр ар монгол аяндаа бидний гарт орно. Тэр цагт л та чухам ямар хүмүүсийг бараадсанаа ухаарах болно гэсэнд

-Одоо ч ухаарч байгаа учраас би танай талд ажиллаж байгаа биш үү. Ноён даргаа гэж зочныг хэлсэнд

-Яриангүй. Та ухаантай хүн тул ирээдүйд юу болохыг мэдэж байна. Харамсалтай нь ар монголд тань шиг хүмүүс цөөхөн юм даа. Тэд ухаарах цаг ирнээ гайгүй гээд хундагануудаа дахин дүүргээд

-Ар монголчуудын гэдсэн дотроос нь маажиж бидэнд хэрэгцээтэй үг дамжуулж байх итгэлтэй хүн олох гэж бид хичнээн ч жил ажиллав даа. Гаднаас хүн оруулах гэхээр бүр ч ярвигтай байна. Таны мэддэг аятайхан хүмүүс байна уу? гэсэн түүний асуулт хоёрдахь удаагаа сайхь эрийн толгой руу лантуудсан лугаа адил болов. Хэрэг түвэг гарч, шинээр аюултай даалгавар ирэх юун магад гэж болгоомжлон

-Нутгаас гарсаар олон жил болсон болохоор таньдаг нь байтугай, ах дүүсээ ямар байгаа бол гэж санаа зовж л явах юм. Гон бие гозон толгой би ганц биеэрээ та нөхдийнхөө буянд аятай тохитой явж л байна гэсэнд японы тагнуулын газрын дарга яриаг нь өлгөн авч

-Ёстой, ёстой. Арга нь олдвол та биеэрээ яваад тэднийхээ байр байдлыг мэдээд ирвэл зүгээрсэн гэж залирхуу байдлаар хэлсэн түүнийг үг сайн байна уу гэсэн биш гай болов гэгчээр ирсэн гийчнийг бүр ч эвгүй байдалд оруулав. Тэрвээр тэдний даалгаврыг шуурхай биелүүлж их шан авч сурсан толгой байв. Япон тагнуулын газрын даргын гэрээс тэрвээр орой болсон хойно гарлаа. Үдшийн сэрүүн салхи сэнгэнэн халуун өрөөнд удаан сууж чилээрхсэн биеэ тэнийлгэн цээж дүүрэн амьсгалан ийш тийш болгоомжлон харснаа санаа шулуудан гэрийн зүг алхав.

Сайхь эр япон даргын гэрээс нилээд холдож санаа нь хэдий амарсан ч харанхуй гудамжнаас гэнэт дайрч болзошгүй нохдоос болгоомжлон аяархан алхав. Нааш цаашаа явж арилжаа наймаа хийж амь зуудаг байснаа япончуудыг түшиж, тагнуулын байгууллагад нь алба хаах болсон нь түүнд аз завшаантай хэрэг байлаа. Элдэв чамин юм хэрэглэх, сайн морь унаж, эхнэр хүүхнүүдэд гайхуулан эрийн сайн эр гэж өөрийгөө бодон хангалуун тавтай амьдралд ташууран хэтэртлээ ууж эхнэртээ ирж гайхуулах нь цөөнгүй.

Япончуудаас өгсөн тагнуулын даалгавар бүхнийг уриалгахан хүлээн авдаг боловч болзоо тогтоох бүрд юу гэх бол гэдэг нэгэн бодол санаа сэтгэлийг нь эзэмдэн амар тавтай байж эс чадна. Өгсөн үүрэг даалгаврыг хүлээж авах нэг хэрэг. Харин түүнийг ажил хэрэг дээр гүйцэтгэх тийм ч амаргүй. Ар монголын хилийн харуул гардаг газруудаар ухуулах хуудас, нүцгэн хүүхний зураг, тамхи, асаагуур зэрэгхнийг хаях энэ удаагийн даалгавар түүний санасныг бодвол хялбархан ажил байв.

Тэрвээр гэртээ орохын өмнө адууныхаа саравчинд орж мориндоо сүрэл нэмж, саравчны хаалгыг түгжин эргэж гэрийнхээ хаалгыг тогшсонд гэр дотроос

-Хэн бэ? гэсэн эмэгтэй хүний дуу гарахад

-Би байна. Хаалга тайлаач гэсэнд

Гэрийн дотор чимээ гаран хаалганы түгжээ торжигнон онгойлоо.

-Бас л хар ус уучихаа юу даа гэж эхнэрийнхээ тал муутай үгэнд ая засаж

-Найз нь уугаад базаасан юмгүй. Нэг япон дарга гэртээ намайг уриад жаахан балгачихлаа.

-Өдий орой болтол тэр айлд суулаа гэж үү? Чамайг хаагуур юу хийж явдгийг хэн мэдэх вэ? Авгай хүүхэн ч эргүүлж явдаг юм уу? Улс амьтан чиний тухай сайн юм ярихгүй л бололтой гэсэнд

-Хэн юу яриав гэж ихэд эгдүүцсэн байдалтай асуусанд,

-Хүмүүс ярихдаа: “Сүүлийн үед Довчин япончуудтай сүйд болох болжээ. Эхнэр хүүхэнд дуртай шалиг эр” гэж ярилцах дуулдана. Чи хаанаас л зүгээр яваад энэ үг гарахав. Лав ортой биз гэсэнд

-Муусайн нохдууд над шиг олз олж чадахгүй болохоороо атаархаад тэгж байгаа юм. Авгайчуудын үг ярианд битгий итгэж бай. Чамайгаа байхад би хаанаас өөр хүүхэн рүү гүйх вэ гээд хүүхнээ тэврэн уруул хацрыг нь хэдэнтээ үнсэж

-Хүүхнүүд надад дуртай байдгийг чамаасаа юунд нуухав. Гэхдээ чиний дэргэд тэд юу ч биш. Тийм биз хонгор минь гээд хүүхнээ улам чанга тэврэхэд түүний зүрх хүчтэй оволзож байгаа нь залуу эхнэрт мэдэгдэж байв. Сайн цусны өндөр биерхэг, хүч тарга зузаан, омголон мориныхоо толгой, нуруунд нь нутгийн гоёмсог эмээл, хазаар тааруулан, урт тэнзэн ташуур барьж, эмээл дээрээ хазгай сууж, энгэрийнхээ товчийг сул унжуулсан хүдэр чийрэг эр тэдний гэрт нэг удаа ирснээс хойш, түүний жоготой харц залуу хүүхэн дээр байн байн тусахад нь тэр эмэгтэй ичингүйрхэн нүүрээ буруулдаг байсан боловч аятайхан хархүү гэж айл хунарын охид хүүхнүүд жиг жуг ярилцах тэр хүний дурлалын харц өөр дээр нь тусах болсонд дотроо баяртай байж түүнийг сэм мөрөөдөн эр нөхрөө болговол энэнээс өөр аз жаргал хорвоод байхгүй гэж боддог байв.

Гэтэл түүний нууц мөрөөдөл биелж тэрхүү хүслэнт хүнийхээ хүчирхэг цээжинд толгойгоо наан эрхлэн байгаа нь насны жаргал боловч хань болсон тэр хүний амьдрал явдал үл ойлгогдох тул хардах гайхах сэтгэл түүнийг зовоох болжээ. Ажилтай гэж хэд хоногоор алга болох, үдэш орой ирэх, заримдаа согтуугаар ирж харгис догшин аашлах зэрэг нь түүнд жаргалтай биш байлаа. Ар монголд Довчин эхнэр хүүхэдтэй юм гэнэ лээ. Энэ Долгор нэг өдөр л хаягдана даа гэж хүмүүс ярилцдаг. Үүнийг Долгор дуулсан байжээ. Ханилсан нөхрөөс нь сэжигтэй юм юу ч гардаггүй тул тэр тухай нэг талаар тайвшрах боловч нөгөө талаар юу ч бол гэж эргэлзэх сэтгэл төрнө. Нөхрөө хэд хоногоор ажилтай гээд алга болоход нь Долгор юу эс бодох билээ! Заримдаа Ар монгол руу авгай хүүхэд дээрээ очоод ирж байгаа ч юм бил үү гэж бодох тутам санаа сэтгэлийг нь уймруулсан юмс толгойд нь ээлж дараагаар орж ирнэ. Сая өөрийг нь галзуу юм шиг ноолж байсан түүний булгилсан зүрх одоо зогсох гэж байгаа юм шиг алгуур цохилон хүчирхэг булчин шөрмөс нь тод томруун харагдаж, үхсэн мэт унтаж буй эр нөхөр нь толгой руу нь хувинтай ус цутгасан ч сэрэхээргүй байлаа.

Залуу эмэгтэйн цээжинд хайр дурлал, хардах сэтгэл нэгэн зэрэг хямарна. Нөхрийнхөө авчирч нууцгайлан тавьсан боодолтой юмыг үзэх сэтгэл төрнө. Очоод боодлыг нь задлах хүслэн түүнийг зовоох боловч нөхрөө сэрчих бий гэхээс зүрх нь дэлсэнэ. Тэрээр сэмхэн өндийж унтаж буй нөхөр рүүгээ харлаа. Түүний хүчтэй хурхиралт сэтгэлийг нь түр боловч тайтгаруулав. Сэмхэн очиж боодолтой юмыг нямбай гэгчээр задалсанд тамхи чүдэнз, хачин чамин эд юмс гарлаа.

“Тийм бий! Эхнэр хүүхдэдээ аваачиж өгөх бэлэг нь байна”. Хайр дурлалын халуун илчинд шатаж байсан залуу эмэгтэйн бие хүйтэн усаар шавшуулсан мэт болж нам тайван унтаж буй эр нөхрийнхөө үснээс зулгаамаар санагдсан боловч сэтгэлээ барьж юмыг нь онгичсоор байлаа. Бичигтэй цааснууд дотроос тусгай нямбайлан боосон юмны боолтыг задалсанд нүцгэн авахуулсан япон хүүхний зураг гарав. Энэ нь түүний сэтгэлийг улам ч хямрууллаа.

“Ар монголд хүүхэнтэй. Энд миний толгойг эргүүлж, бас хажуугаар нь япон хүүхнүүдтэй явдаг байх нь ээ. Урт сормуустай тэрхүү япон хүүхэн нүдээрээ инээмсэглэн “Чиний нөхөр одоо минийх” гэж доог хийх мэт болоход “Бас тэгээд ичихгүй нүцгэн шалдан авахуулж шүү. Чи ч лав янхан байхаа” гээд зургийг хэд тасдаад чулуудах хүсэл төрж байсан боловч биеэ барьж, тамир нь тасарсан мэт хэсэгхэн зуур бодлогоширон суулаа. Түүний зүрх, сэтгэл ер бусаар оволзож нөхрөө татаж сэрээгээд тэрхүү боодолтой юмыг нь үзүүлэн бүх бодож санасан зүйлээ хэлмээр санагдавч түүний уурлахаас эмээж дахин боолоо. Одоо түүнд унтах ч хүсэл төрсөнгүй. Орондоо орж элдвийг бодон хэвтлээ. Орчлон дэлхийн юм бүхэн түүнд утгагүй юм шиг санагдана. Өөр хүнтэй суучих бий гэж өр зүрхээ шимшрүүлж байж суусан тэр хүн нь одоо өөрт нь хэрэггүй, тэгэх мөртөө зальт хууран мэхлэгч, шалиг завхай эр мэт санагдаж харин ч хөөж зайлуулмаар бодогдох боловч түүнийг хайрласан халуун хайр нь тийм ч амархан хөрөхөөргүй байлаа. “Юу юуны тухгүй хэрүүл өдөөгөөд ч яахав. Юу ч гэсэн хэсэг харах нь зүйтэй. Хэрэв үнэн бол би яах вэ!? Харь газрын хүнтэй суулгахгүй гэж эцэг эх минь хориглож байсан. Ар монголоос манайд ирсэн энэ хүмүүс чинь ашиг хонжоо хайсан зальхай улсууд байдаг юм. Өвөр монгол хүүхнүүдтэй суусан болж байгаад эд хөрөнгийг нь аваад буцаад явчихдаг хүмүүс гэж тэд ятгаж байсан үг орой руу нь орох мэт бодогдож хувь заяандаа гомдон орон дотроо уйлан хэвтлээ.

* * *

Намрын адаг сарын нэгэн өдөр Довчин Шувуутын давааг давж эх нутгаа ардаа орхиж айж эмээх явдалгүй болж хөтөлгөө морьтой амар тайван шогшуулж явлаа.

Шөнөөр нааш цаашаа хил нэвтэрч Ар монголоос чоно, тарвага, хярс, ирвэсний арьс Өвөр монголд зарж оронд нь торго, даавуу, дурдан, тамхи, цай зэрэг ховор бараа аваачиж дамлан худалдаж сурсан эр ажээ. Амташсан хэрээ арван гурав эргэнэ гэгчээр энэ удаа мөн л ангийн ховор үс хөтөлгөө мориндоо ачиж худалдаа наймааны ажлаар яваа нь энэ билээ. Хилийн харуулд үзэгдэлгүй гарч гүн тийшээ нэвтэрсэн хойно аюулгүй гэдгийг мэддэг хашир толгой одоо ийнхүү тайвширсан ажээ. “Эр хүний хийдгийг л хийж яваа хүн дээ би. Энэ хилийн харуул чангарч байгаа үед амьжуулаад хэд хэд явчихвал Довчин хүү энэ нутгийн баячуудын нэгэнд орно. Намайг хүмүүс ядуухан амьдралтай хүн гэж ойлгож байгаа. Миний хэдэн хар авдар, Асгатын хөндийн агуйнд хураалгаатай юмыг тэд яаж мэдэх вэ? Одоо ч юмыг ил гаргадаг цаг биш болжээ. Энэ засаг чинь олигтой юм харвал нударган гэж хялайх бололтой. Ядуу Довчин ядуугаараа л явья. Тэд ямар миний толгой дотор юу байгааг мэдэх биш. Энэ унаж яваа хээр морь минь төө илүү цагаан чулуун соруул болоод нутагтаа очиход эзэн нь яахан мэдэхэв гэхчилэн бодож явтал ард нь морьдын төвөргөөн гарч төдөлгүй хэдэн морьтой хүмүүс зэрэгцэж ирлээ. Япон винтов үүрч, гар буу ташаандаа зүүсэн дарга нь бололтой нэг япон өөр рүү нь хандаж хэдэн үг асуусанд тэр юу ч ойлгосонгүй дэмий л гайхан харлаа. Тэдэнтэй цуг явсан өндөр нуруутай хөх царайтай, хууз сахалтай монгол байрын залуу хархүү

-Таныг хаанаас хаа зорьж явна даа гэж энэ дарга асууж байна гэсэнд

-Би Дарьганга нутгийн хүн, Гурван Номгон орохоор явна гэсэнд япон хэлмэрчээр яваа тэр монгол Довчингийн тухай дуулж тэдэнд ярьж байснаа санаж

-Миний та нарт ярьж байсан араас ирж дамын худалдаа хийдэг хүн энэ байх шүү гэсэнд япон даргын нүүрэнд баярласан байдал илэрч, орчуулагчаараа дамжуулан, танд нотлох бичиг баримт байна уу? Нэр хэн билээ гэсэн асуулт түүнд аймшигтай байлаа.

Довчин чичирхийлсэн хоолойгоор

-Ноён даргаа! Танд чин үнэнээ ярья. Би Ар монголоос явна. Сайхан танилцсаных гээд мориноосоо буун харайж хөтөлгөө морь руугаа алхаж яваа түүнийг тэд сэжигтэй харж бүгд ташаан дахь бууныхаа бариуланд гар нь хүрсэн байлаа. Сайхь эр ачааныхаа Осрыг угзчин тайлж өөртэйгээ чацуу шахам том ирвэсний арьс гаргаж танд бэлэглэе гэж япон даргад бариад, муу дүүгээ зүгээр явуулчихгүй юу гэлээ.

Түүний хэлснийг орчуулагч нэгд нэгэнгүй орчуулсанд яах тухайгаа боловсруулж амжсан тэр япон, ирвэсний арьсыг дуртай хоёр гардан авч

-Нэгэнт гаднаас зөвшөөрөлгүй ирсэн хүмүүсийг зохих шалгалт хийдэг юм. Иймд та манай энэ хүмүүстэй хамт хойноос ирэх хэрэгтэй. Би ахлах даргадаа ойлгуулнаа.

Харин та санаа зовох хэрэггүй гээд хариу үг ч хүлээлгүй мориндоо ташуур өгөн тоос манарган далд орлоо.

Хэлмэрч нь япон даргатай явсан тул тэр үлдсэн хэдэн японтой юу ч ярьж чадахгүй дэмий л эрхшээлд нь явна. “Ахлах дарга бишийг нь мэдсэн бол чонын арьс барих байж шүү. Одоо цаад гайхалд юугаа барьж арга бололцоо хайдаг билээ гэж бодлогоширно.

Түрүүлж давхисан япон ахлах даргадаа очиж,

-Ноён даргаа. Ар монголоос яваа нэг панзчинг баривчиллаа. Олон удаа үүгээр ирж арилжаа наймаа хийж байсан нааш цаашаа явдаг туршлагатай этгээд байна. Ганцхан сэжигтэй нь одоо хүртэл бидний гарт, ар монголчуудын харуулуудын нүдэнд өртөгдөлгүй гарч чаддаг сүрхий маягийн эр юм. Арга эвийг нь олоод талдаа татвал болох хүн байна гэсэнд цаад дарга нь:

-Ар монголоос биднийг тагнахаар ирж байгаа хүн бол аятайхан өөх аманд нь хаяж өгч байгаа хэрэг болноо доо.

-Үүнийг мэдэхэд япон улсын тагнуулын нарийн арга ажиллагаа тус болох биш үү? Нэгэнт алган дээр өөрөө бөмбөрөөд ирсэн олзыг бид аянд нь орхихгүй байх хэрэгтэй.

-Тэр ч мэдээж асуудал дүү минь. Гэхдээ яарч давчдах явдалгүй. Цаад болжмороо торонд нь хийчих. Дараа нь бид арга замаа хайя. Лай ч бий, зай ч бий гэгчээр тэр болжморын зан ааш нь танигдаж эхлэх болно. Уг нь манайд хэрэгтэй хүн шиг байна. Гагцхүү аяыг нь олж нааш нь татахад л хамаг учир байна. Ар монголын тагнуул биш үгүйг танихад япон хүний нарийн ухаан зарах хэрэгтэй.

Довчин хэл мэдэхгүй хүмүүсийн эрхшээлд яваадаа уйтгартай байлаа. Энэ аймхай толгой юу! Энэ нутгийн хүн, ах, дүүгийндээ айлчлахаар явна гэж хэлэх минь яав даа. Одоо яаж эдний гараас мултардаг билээ. Хатуухан хавханд орох шиг боллоо. Ямар ч байсан дууссан хэрэг. Намайг хаана аваачихыг нь харъя гэхчилэнг бодож явлаа.

Тэд Бандид гэгээний хийдэд ойртож ирэв. Бандид гэгээний хийд гэгдэх энэ газар айл амьтан бөөгнөрч барилга байшин баригдаж хотын шинжийг олсноос гадна хятадын худалдаачид үүгээр дамжин Ар монголд хүрдэг худалдааны зам газар байснаа япончууд Өвөр монголыг эзэлж Гадаад монголд санаархах болсон тэр цагаас энэ хийд тэдний анхаарлыг зүй ёсоор татах болжээ. Их замын хөл газар энэ хотынхонд тагнуулынхаа нэг томоохон газрыг байгуулах нь газар зүйн байрлалынхаа хувьд ч, нааш цаашаа явах худалдаачдын зам болох тул тэд тагнуул туршуулаа нэвтрүүлэхэд ч тохиромжтой гэж үзжээ.

Хотын шавар байшингуудад тэднийг ойртож ирэхийн сацуу япон цэргийн хувцастай хоёр морьтой хүн угтан ирж тэдэнд харь хэлээр хэдэн үг хэлэхийг лав өөртөө хамаатай гэж тэрвээр бодлоо.

Тэд гэнэт чигээ өөрчлөн хотоос зайдуухан харагдах хэдэн байшингуудыг чиглэв. Гадна талаар нь хэрмэн хашаа барьж, гол төмөр хаалганы нь дэргэд харуулын байр харагдах агаад бахим цоожтой тэрхүү хаалганы дэргэд жадтай винтов барьсан харуул зогсож тэднээс нүд салгалгүй харж байв. Эл байдлыг ажигласан Довчин ихэд сандарч ярихыг завдсан боловч түүний хэлийг ойлгох хүн нэг ч үгүйд дотор нь бухимдана.

Тэднийг хүрэлцэн очиход харуулын цэрэг ямар ч бичиг баримт шалгалгүй хаалга онгойлгосонд тэд мориноосоо ч буусангүй шууд хашаан дотор орцгоов. Тэд мориноос бууцгааж Довчинг дагуулан хамгийн урд талын шавар байшинд орууллаа. Байдал хэрэг бишидсэнийг тэр ойлгож байлаа. Хоёр цэрэг үг дуугүй өвөр түрүүг нь нэгжиж үзээд цаад хаалгаар оруулан гарч газар нүх рүү шигдэж орсон цементэн шатаар буулгаж нэгэн төмөр хаалга хяхтнуулан онгойлгож түүнийг түлхэж оруулахад ард нь хаалга тасхийж хаагдлаа. Чийг шорооны жихүүн үнэр ханхалж, агаар салхи бараг нэвтэрдэггүй тэр нүх нь түүнд ёстой там шиг санагдана.

Эр хүн олзонд, эрвээхэй зуланд гэдэг энэ дээ гэж өөртөө гомдоно. Одоо түүнд авч явсан ангийн үс, унаж ирсэн морь юу ч биш амьд гарах эсэх тухай, хувь тавилан нь яаж шийдэгдэх тухай бодох тутам тайлшгүй оньсого мэт байв.

Өлсөж цангаж явсны хажуугаар хол газраас нойр хоол муутай, морины нуруун дээр удаан явсан түүний бие ихэд ядарсан байлаа. Панз наймааны ажлаар яваа хүмүүсийг алиныг тэр гэхэв. Энэ нохдууд намайг юунд ингэж сонирхох болоов. Зальтай новшнууд хэдэн арьсыг минь үнэгүй авах л гэж надыг хорьж байгаа байх. Тэглээ гэхэд би хэнд зарга мэдүүлэх билээ! Очих газар хаа ч байхгүй. Хүний нутагт хулгайгаар ирсэн хүн шүү дээ би. Хохирох л болж дээ. Хожмын өдөр надыг энэ нүхнээс гарахад энэ луйварчингууд орон нутгаа хөл дүүжлээд хүрчих унаа өгөх байгаа даа гэхчилэнг бодож хэвтсэн тэр ядаргаандаа болоод таг унтсан байлаа.

...Тэрвээр үнэг, хярсныхаа арьсыг нэгэн цулцгар тарган данжаадад маш өндөр үнээр худалдаж, хятад газраас ирсэн хосгүй сайн хоргой, ар газрын эрчүүдийн амны уншлага болсон утаат манан хөөрөг зэргийг авч хязгааргүй баярлан байтал тэдний байсан газар нь доош цөмрөн харанхуй хонгилд унахад үл таних хүн дээрээс нь “зальхай дамын худалдаачид энэ тамынхаа нүхэнд ингээд үх!” гэж хашгирч байна.

Өөхөлсөн цулцгар данжаад ихэд уурсаж

-Ар монголын тэнэмлээс болж би тамд уналаа гэж дээр нь хялгас тавиад үлээсэн ч огтлохоор дэлэм хэрийн урт хурц хутга гаргаж

-Одоо чамайг ална даа гэж ойртож ирэхэд тэр бултан ухрах гэсэн боловч ард нь хана тээглэхэд аврал эрэн амь авар гэж чангаар хашгирлаа. Тэрвээр цочин сэрж хар даран зүүдэлж байснаа ойлгож санаа амсхийж хамаг бие нь хөлөрснөө мэдэрлээ.

Тэрвээр босож суниан биеийнхээ чилээг гаргаад энэ нүхнээсээ хэзээ гаргах бол доо гэж бодсоноо ийш тийш дэмий холхиж цагийг нөхцөөнө.

Гэнэт хаалганы төмөр цоож торчигнон дуугарч улмаар хяхтнан онгойход сэрүүн агаар хамар руу нь цутган ороход сэтгэл нь сэргэв.

Харуулын хүн түүнийг хуруугаараа дохин дуудахад тэрвээр хойноос нь дагаж гарлаа. Түүнийг анх ирсэн тасалгаанд нь оруулсанд хоёр япон, өөр нэг үл таних дээд уруул дээрээ хар сахалтай, зальхай харцтай хөх царайтай эр гурвуулаа сууж байлаа.

Дарга нь бололтой хижээл насны япон түүнийг найрсгаар сандалд урьж суулгаад орчуул гэж тушаах лугаа нөгөө сахалтай хүн рүү толгойгоо дохиод юм асууж байгаа бололтой хэдэн үг шулганан хэлсэнд, сахалтай эр монголоор

-Та ар газраас ангийн үс борлуулахаар яваа гэл үү? гэж ноён дарга асууж байна гэсэнд сайхь эр алга хавсран бөхөлзөж

-Жа тиймээ ноёнтон.

-Таны алдар хэнсэн билээ?

-Миний нэр Довчин гэдэг.

-Худалдаа наймаагаар энэ газар олон удаа ирж байсан уу?

-Ойрын хэдэн жил ирсэнгүй шив дээ. Уг нь нааш цаашаа их л явдагсан гэсэнд

-Ар монголын цэргийн харуул чамайг хил гаргаад л байдаг хэрэг үү? Энэ чинь бидэнд юу юунаас сонирхогдож байна. Та чөлөөтэй орж гараад байдаг. Манайхнаас тийшээ хөл тавьсан бүхэн тэдний гарт ордог. Эсвэл япончууд бидний үнэр та нарынхаас өөр байдаг юм уу гээд тас тас инээлээ.

-Үгүй тийм биш ноён даргаа! Би үргэлж нууцаар гарч ордог. Зам сайн мэддэг болохоор хаагуур нь ч би гарч чаддаг гэсэнд

-Манай хүмүүс ч гэсэн чамаас дутахгүй л газар мэддэг.

-Та тэгтлээ ивээгдээд байдаг ид шидтэй хүн үү?

-Ид шид ч над байхгүй ноёнтон минь. Би гарч чадаад л байдаг юм. Одоо хүртэл баригдаа ч үгүй, сэжиглэгдээ ч үгүй явсан юм. Харин танай хүмүүст л баригдлаа гэсэнд

-Ар монголоос ямар нэгэн даалгавартай ирснийг чинь бид мэдэж байна. Харин та эртхэн шиг үнэнээ яривал өөрт чинь тустай биш үү!

-Надад ямар ч даалгавар байхгүй. Зөвхөн ангийн үс борлуулж амь зуухын эрхшээлд л явсан минь энэ гэсэнд япон дарга уурсан

-Зальхай амьтан чи битгий Их наран улсаас яваа элч нарыг мэхлэх гэж оролд! Бид чинь юмны нарийн учрыг ойлгодог хүмүүс. Эндээс чи үнэнээ хэлж байж гарна гэдгээ хатуу ойлгох хэрэгтэй!

-Үнэн минь л энэ дээ ноёнтон минь гэж алга хавсран бөхийлөө.

Тэрхүү япон их л уур нь хүрсэн бололтой ширээнийхээ өрөөсөн буланд буй товчлуурыг дарсанд гаднаас буутай харуулууд орж ирэхэд тэдэнд аваад яв гэж байгаа бололтой хэдэн юм шулганан хэлсэнд орчуулагч нь:

-Таныг өрөөндөө оч гэж байна гэсэнд, өрөөндөө гэнээ гэж дотроо эгдүүцэн бодсоноо суудлаасаа бослоо. Түүнийг хуучин нүхэнд нь оруулаад цоожиллоо.

“Япончууд намайг даалгавартай ирсэн гэж бодоцгоож байна. Үнэнээ хэлэхээр үнэмшихгүй. Даалгавартай ирсэн гэж худал хэлэхээр асуудал улам ч ээдрээтэй болно. Ямар ч байсан үнэнээ хэлээд зүтгээд байя” гэж бодно. Тэрвээр орчлонгийн сайн муу бүхнийг эрэгцүүлэн бодож, хоёр улсын нутаг дамжин худалдаа хийж тарган морь унаж салхи татуулан давхиж явсан түүний бие одоо харанхуй нүхний мухарт гуниглан сууж буй нь аймшигтай байлаа.

Хэд хоногийн дараа түүн дээр нэгэн хүн ирсэн нь урд харсан шиг санагдана. Сайхь эр монголоор ярьж эхлэхэд япончуудтай ирж өөрийг нь баривчилсан монгол хүн мөн болохыг танив.

Найз минь энд зовоод л сууж байна уу? гэж ёжтойгоор асуусан түүний асуулт дургүйг нь хүргэж байсан боловч монголоор ярьдаг хүн орж ирсэнд бас ч баяртай байв.

-Хэрэг хийгээгүй мөртөө хэрэгтэн шиг л энд сууж байна даа. Энэ нүхнээс гарах хувь тавилан байна уу даа. Та нар намайг Ар монголын даалгавартай ирсэн гэж бодоод байгаа юмаа. Би зөнгөөрөө яваа худалдаачин хүн. Ингэхэд эр хүн эр хүндээ хайртай, эмээлт морь эзэндээ хайртай гэгчээр хэл яриа, царай зүсийг чинь харахад монгол хүн шиг байх юм. Цаад япончууддаа намайг үнэнээ ярьж байна гээд ойлгуулаад өгөөч гэж учирлан гуйв.

-Байдлыг үзвэл та гэмгүй хүн шиг байна. Таныг даалгавартай ирсэн гэж япончууд хардаж сэрдэх нь ч зүйн хэрэг. Ар монголд улааны аюул хүчтэй дэлгэрч, улаан оростой ойр дотно болж байгаа нь Наран улсад аюултай гэнэ. Эд нар улааныхны суртал нэвтрүүлэг Өвөр монголд дэлгэрчих бий гэж их болгоомжилдог юм.

Ах нь ар газраас оргож ирээд ам тосдох мал ч үгүй алган дээр тавих мөнгө ч үгүй байсан. Одоо хүний эдэлдгийг эдэлж, өмсдөгийг өмсөж явна. Цаадуул чинь нэг итгэсэн хүндээ хайлсан тугалга л гэсэн үг гэж тэр хэлээд өврөөсөө ганган хийцтэй тамхины сав гарган урт янжуур тамхи түүнд барьж өөртөө нэгийг авч өвөртөө хийв.

Олон хоног хоригдож байгаа түүнд хол газрын ховор тамхи татах үнэхээр сайхан байлаа.

-Угийн тэнэмэл хүн би ая нь таараад ашигтайхан газар олдвол суурьших юмсан гэж боддог.

-Ийм бодолтой байгаа чинь их сайн. Энэ тухай япон дарга нарт би ойлгуулна. Уг нь би Ар монголын хүн. Багаасаа наашаа гарч Токиод очиж япон хэл сурч одоо түүнийхээ үр шимийг хүртэж явна. Уг үндэс нь нэг болоод ч тэр үү монгол хүмүүстээ тус болох юмсан гэж санадаг. Тэгээд л чиний энэ байгаа газар ирлээ. Чамд гэж хэлэхэд чи эднийг бараадвал наанадаж амь нас чинь аврагдах, цаанадаж амь зууж ам тосдоно гэж мэдэх хэрэгтэй.

-Би ч таны үгийг таашааж л байна. Гэхдээ энэ Япончууд надад итгэхгүй л дээ гээд урам муутай доош харлаа.

Тэрхүү монголтой ярилцсанаас хойш олон хоног өнгөрсөн боловч хуучин хонгилдоо Довчин хоригдсоор байв. Шоронгийн хуяг өдөрт хоёр удаа түүнд цагаан будааны усан шөл, хэрчим талх төдийхнийг оруулж тавиад хэл үг ч үгүй төмөр хаалгыг их чимээ гарган хааж дахин цоожилно.

Хэдэн сарын дараа түүнийг зоорины газар ухаж байгаа монгол, япон, хятад, өвөр монгол хоригдлуудтай нийлүүлэн ажиллуулах болсон нь нүхэнд уйтгарлан сууж байснаас дээр байв. Хэдий тийм ч чи ийм хэрэг үйлдсэн тул төчнөөн жилээр тэгж шийтгэлээ гэж түүнд яриагүй учир хичнээн хугацаа өнгөрөхийг тэр тааварлаж эс чадна. Өглөөнөөс аваад нар жаргатал зоорины нүх ухаж туйлдаа хүртэл ядрах боловч тэдний гараас ямар нэгэн аргаар мултрах арга сүвэгчилнэ. Энд ажиллаж байгаа япончууд нь ихэвчлэн япон цэргүүд бөгөөд цэргийн сахилга алдсан этгээдүүд тул төдий л удалгүй буцаад явчихна. Япон харгалзагч нар тэднийг хооронд нь яриулахыг үл зөвшөөрнө. Ажилд очих, ажлаас буцах замдаа нэгэн өвөр монголтой ганц нэг үг солилцдог болов. Тэрвээр албаар яваа японд унаа залгуулахаас татгалзсан учир шийтгэлээ эдэлж байгаа гэнэ.

Нэг өдөр япон дарга түүнийг өрөөндөө дуудаж

-За чи тэнд ажиллаж байхдаа хүмүүс юу ярихыг нь бидэнд хэлж байгаарай! Тэгвэл бид таны тухай бодож үзэх болно. Манай энэ хүний сонирхсон бүхнийг та мэдээлж байх болно гээд дэргэдээ суугаа ширвээ хар сахалтай орчуулагчаа найрсгаар зааж хэлэв.

-Мэдлээ даргаа гэж алга хавсран нахилзав. Япон цэргүүд даргадаа ингэж алга хавсран нахилздагийг тэрвээр олонтаа харж, хэрэгтэй газраа бас ч ёс төртэй гүйцэтгэж чаддаг болсон байна.

Энэ үеэс эхлэн тэрвээр ажил хийж байгаа хоригдлуудтай ярихыг хичээнэ. Харгалзагч нар ч энэ байдалд нь төдийлөн хориг тавьдаггүй болсныг хамт ажилладаг хүмүүс нь эс анзаарна. Довчин нөхдийнхөө ярьсан, хийсэн бүхнийг цааш нь мэдээлж байсан болохоор япон дарга нарт амархан итгэл олж, зоорь ухах ажлаас чөлөөлөгдөн гарснаас хойш япончуудын дуулгавартай зарц болсон байна. Энэ үеэс эхлэн тэрвээр энд тэнд явж дуулсан мэдсэн болгоноо япончуудад шивнэж их мөнгө авч эд хөрөнгөтэй болж, сайн морь унаж, сайхан дээл өмсөж, айл хэсэж, аяга тагш юм эргүүлэн авгай хүүхнүүдэд сээтэгнэж явдаг болов.

Тэр хүн одоо хашаа байшин, гэр бүлтэй болж намба төрхийг олсон ч сайрхуу зан нь арилаагүй хэвээр байв. Нэлээд малтай болж түүнийгээ хотоос зайдуу хүнээр маллуулан хөлсөнд нь ховор бараа, тамхи цайгаар сэтгэлийг нь хуурч өөрөө эхнэртэйгээ хашаа байшиндаа аз жаргалтай амьдарна. Тэрвээр саравчиндаа хоёр морь байнга байлгаж дуртай цагтаа хаашаа явахаа хэнд ч цухуйлгалгүй алга болно. Эхнэр нь энэ тухай мэддэггүй байв.

* * *

Япон дарга Сумимотогийн гэрт хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа. Тэднийд гурван япон тус тусынхаа суудалд тухлан сууж Их Наран улсын сархдын сайхныг гайхан ууцгаах зуураа нэгийг үгүйлэх мэт чимээ чагнан дор дороо сэм цагаа харна. Эрээн даашинз өмсөж, цэцгэн хээтэй зөөлхөн ултай улавч хөлдөө углаж, эрвээхэй хэлбэртэй хавчаар үсэндээ хатгаж, оо энгэсэг нүүрэндээ тохируулан будсан япон хүүхэн тэдэнд найрсгаар үйлчилж орж гарах бүрдээ гараа элгэндээ намбатай авч тонголзон мэндэлж, явж хөдлөхөд нь хумхийн тоос ч үл босохоор сэвэлзэн хөдлөх тэр эмэгтэй айлчдын сэтгэлд гүнээ нийцнэ.

Тэр эмэгтэй нөгөө өрөөндөө орж японоор шивэр авир ярилцах дуулдах нь тэнд эмэгтэй хүн бас байгаа нь илэрхий боловч тэндээсээ гарахгүй байгааг бодоход тэдний нэг зарц эмэгтэй байна гэдэг нь илэрхий.

Үзэсгэлэнгийн цогцос болсон тэр ганган хүүхнийг орж ирэхэд ирсэн зочдын зүрхэнд гэрэл асах мэт болж бүгд баяр хөөртэй түүнийг зулгуйдан тонголзон инээмсэглэж бие биенээсээ урьтаж ярих арга эвийг хайна.

Төдөлгүй тэдний хаалгыг хэн нэгэн хүн тогшсонд бүгд

-“Хашир” ирлээ гэж ам амандаа шивнээд хүн бүхний сэтгэл хангалуун болсон нь тэдний царайд илэрхий болов. Өнөөх ганган хүүхэн сэвэлзэн гарч ирж яах вэ гэсэн мэт Сумимото руу харсанд тэрхүү япон дарга онгойлгож өг гэсэн дохио өгөхөд хүүхэн хөвхөлзөн явж хаалга онгойлгосонд үсээ гялалзтал тосолж хагалгаа гарган самнаж, шорооны урт хар цув өмсөж, баруун сугандаа зандан таягаа хавчуулан хоёр гараа цувныхаа халааснаас гаргалгүй ёсыг үзүүлж бөхийн мэндлээд дотогшоо оронгуут нь япон хүүхэн хаалгыг нь түгжээд өрөө рүүгээ явлаа.

Сайхь эр бүгдэд тал засан мэндлээд эзэнгүй байгаа цорын ганц суудлын дэргэд очиж цуваа тайлж ар талын сандал дээр тавиад суулаа. Энэ хүн нас залуу боловч үргэлж таягтай явах дуртай. Угаас ганган хээнцэр байхыг хичээдэг түүнд таяг нь нэг ёсны чимэг болдог. Тагнуулын ажилд олон жил болж дадлагажсанаас гадна юманд их хашир ханддаг, япончуудын өмнөө барьдаг тагнуул тул түүнийг Бандид гэгээний хийд дээрх тагнуулын албаны дарга нар “Хашир” гэж нэрлэх боловч дэргэд нь энэ үгсийг цухуйлгадаггүй харин ноён дарга гэж долигонох дуртай.

Шинэ ирсэн хүн бүгдэд хандан

-Ажил байдлаас болоод яльгүй оройтож эрхэм ноёдуудыг чилээчихэв бололтой. Уучилж үзэхийг та бүхнээс хүсье гээд алга хавсран бөхийсэнд

-Эрхэм ноёнтон та ийм өчүүхэн юманд санаа зовсны хэрэггүй гэж Сумимото айлдахад бусад нь,

-Ёстой, ёстой гэж ам амандаа дагалдан хэлэв.

Сумимото өмнөх хундагатай архиа авч

-Их Наран улсын итгэлийг хүлээсэн эрхэмсэг ноёдууд миний гэрт ирцгээсэнд би туйлаас баяртай байна. Ингэхээр Их Наран орноо улам өргөжин цэцэглэхийн төлөө энэ хундагыг уугаад ажил хэргийнхээ талаар ярилцах уу даа гэсэнд бүгд хундагатай архиа өргөж “Их Наран улсын төлөө” гээд ууцгаалаа.

Сумимото халааснаасаа цагаан алчуур гаргаж амаа арчиж далд хийгээд халзан толгойгоо илж, сандал дээрээ тухлаад

-За ноёдууд аа! Өнөөдөр эрхэм нөхдүүд та нарыг энд цуглуулсан явдал бол ажил төрлийн шууд холбоотой зүйл.

Япончууд бид хөлөө жийгээд хүрчих их газартай байх ёстойг манай Засгийн газар дээд командлал үргэлж сануулдаг биш үү. Манж, хятад бидний гарт байгаа ч гэсэн бид нууц арга ажиллагаагаараа тэднийг юу хийж байгааг мэдэж байж л их газрын хөрсөн дээр амар тайван болох шүү дээ. Гадаад монголын нутагт япон хүн чөлөөтэй алхах цаг холгүй. Үүний тулд л наран орны итгэлийг хүлээсэн эрхэмсэг ноёд та бид энд байгаагаа ойлгодог. Улаан оростой хань хамсаатан болсон Гадаад монгол бидний өвөрт амархан орно гэж бодохгүй байна. Иймийн тулд л Гадаад монголд бид тагнуулын ажлаа идэвхжүүлж, дотор талаас нь дэмжих хүчтэй байх ёстой Гадаад монголд харамсалтай нь тийм хүч алга болжээ.

Улаан орос манай Герман руу анхаарлаа хандуулж байгаа тул хөрш Гадаад монголд эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн тусламж үзүүлэх боломжоор муу байгаа ашигтай үеийг япончууд бид алдаж болохгүй. Иймийн тулд манай тагнуулын байгууллагад онцгой үүрэгтэй ажил шаардагдаж байна. Манайхаас явуулсан хүн бүр ар монголчуудын тавьсан хавханд орчихоод байгааг бид харгалзан үзэх ёстой. Энэ бол нэгдүгээрт Их Наран орны тагнуулын байгууллагын нэр төрийн хэрэг. Манай мэдэлд байгаа монгол угсаатан нарыг тахиад байдаг ч биш шүү. Идэвхтэйхэн шиг ажиллуулж үр нөлөөг нь үзэж цаашдын төлөвийн талаар арга бодох нь чухал.

Алийн болгон тэд нарыг тэжээж “хар бор ажилд” зарах вэ. Бид өөрийнхөө хүнийг Ар монголд суурин суулгаж чадвал ажлын эхлэл болох юм. Одоо тийм хүн хаана байна гээд дуугаа чангаруулан нөхөд рүүгээ харсанд тэд ихэд балмагдан бие бие рүүгээ харснаа

-Бидний үзэж байгаагаар байж болох ганц нэг хүн бий гэж хамгийн сүүлд ирсэн цэвэрхэн эр ам нээсэнд бусад нь сэтгэл тайвшран бөхийн талархлаа.

Сумимото дуугаа сулруулан

-Байгаа энэ хүмүүсээ л нарийн судлах хэрэгтэй. Ноён Арагучи энэ талаар авьяастай шүү дээ. Монголоор төрөлх хэл шигээ ярьдаг манай хашир туршлагатай үүний хувьд алдахгүй байх гэж бодох байна.

Ар монголын оргодлуудад итгэнэ гэдэг ч япончууд бидэнд байж болохгүй асуудал. Гэхдээ бид тэдний хүчийг ашиглах ёстой.

Манай утасны үзүүр шургуулах зүүний сүвэгчийг Ар монголын нутагт тэднээс өөр хэн бидэнд олж өгөх вэ? Тэд тэр утасны голоор юу гүйж байгааг мэдэх ёсгүй. Үүнд л бидний нууц байх ёстой. Оргодол Довчингийн тухайд бол бидэнд ойлгомжтой байна. Хэдийгээр манайд үнэнчээр ажиллаж байгаа ч гэсэн савсгануур хүн.

Ийм хүн тагнуулын ажилд ямар хор уршиг тарьдгийг эрхэм ноёдууд та нар ойлгож байгаа. Бас ашигтай тал ч бий гэдгийг үгүйсгэж болохгүй. Ар монголын хил орчим газрыг гарын таван хуруу шигээ мэддэг тэр хүн бидэнд үнэхээр хэрэгтэй байна. Алган дээр нь аятайхан юм хаяад байвал аливаа даалгаврыг ёсоор гүйцэтгээд байж чадах хүн гэж ноён Аргагучийн тодорхойлсон нь ортой ч түүний дотор юу агуулагдаж явдгийг бидний хэн нь ч мэдэхгүй.

Ар монголын оргодлууд цөм түүн шиг л монгол, япон хэлийг өөгүй сурсан бол бидэнд их ашигтайсан. Дэлгэрийг бид хар бор ажилд явуулдаггүй нь үүндээ байгаа юм. Уг нь та бидэн шиг Их Наран улсын төлөө гэж чин үнэнээр сэтгэдгийг нь тааж болдогсон бол нарийн мэргэжлийн ажилд сургаж болох л хүнсэн. Ноён Нооногой энэ талаар их л яараад байх шиг над санагддаг. Эцэст нь хэлэхэд цаг төрийн байдлыг харгалзан бид ажлаа шуурхайхан явуулбал Их Наран улсын ашиг сонирхолд нийцэхсэн гэж өчүүхэн би бодох боллоо. Иймээс эрхэмсэг ноёдуудын саналыг харгалзан үзэхээ дашрамд хэлье гээд халааснаасаа алчуураа дахин гаргаж хөлсөө арчлаа.

-Ноён даргын яриад байгаа утасны үзүүрийг Ар монголд аятайхан оруулчих эр тэр Довчин мөн байх гэж би бодож байна. Ер нь сэргэлэн толгой байна лээ. Иймэрхүү ажилд овжин сэргэлэн хүн л амжилт олох шүү. Манайд итгэлтэй болохоо олон талаар харуулснаас гадна эд хөрөнгөний төлөө эхнэрээ хүртэл худалдахаас буцахгүй хүн гэдэг нь бидэнд тодорхой. Түүнд хань болох хүн Гадаад монголд олдоно гэж бодож байна. Ийм хүмүүст итгэхгүй гээд бид юугаараа гар жийрэглэх болж байна гэж ирсэн цагаасаа хойш дуугараагүй суусан гонзгой цагаан царайтай хижээл насны япон хэлээд цааш нь

-Шуурхай ажиллая гэсэн ноён даргын сэтгэлд ч нөгөө талаар нийцнэ байх гэж бодож байна. Ер нь улаан монголчуудын хилийн цэргийг бид аар саархан юмаар сайн дураараа хангачихаад энд байгаад байвал цаг алдана гэсэн үг. Бид гагцхүү тэдний гүнд нь орж ажиллан цэрэг, эдийн засгийн нь байршил, хүн ардыг нь санаа сэтгэлийг судалж, түүний үндсэн дээр ажлаа явуулах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Зүй нь халхын оргодол Довчинг бид Токиод аваачаад нарийн мэргэжилд сургаж болох боловч цаг үе бидэнд тийм бололцоо өгөхгүй байна. Энэ чиглэлээр газрыг түүн шиг сайн мэдэх хүн одоохондоо олдохгүй байна. Гэвч эрхэмсэг ноёдууд юу гэхсэн бол гээд өмнөө байсан хундагатай архийг авч “Их Наран орны төлөө” гэж нэгмөсөн балгаад “уучлалт гуйя” гээд гараа элгэндээ авч ёсыг гүйцэтгэв. Сарнай цэцэг шиг сайхан хүүхний хөл цуцаж байгаа ч гэсэн сархад зооглосон эрхэмсэг ноёдуудын хөл татрах болоогүй олон юм ярилцан сууцгаах нь залуу хүүхний уйтгарыг төрүүлнэ. Тэрвээр зарц хүүхэнтэйгээ ярих зүйлээ аль хэдийнээ дууссан тул тэднийг хэзээ өндөрлөхийг хүлээж архи, пиво оруулж өгөх төдийхнийг хийчихээд хийх ажлаа олж ядан сууна. Удирдлагаас тагнуулын холбогдолтой ярианд хүүхнүүд байхыг хориглодог тул энэ нь эдгээр ноёдуудын цэцэг болсон хүүхнүүдэд нэгэнт заншил болсон тул тэдгээрийн зүрх сэтгэлийг тайтгаруулан олон дахин орж гарахаасаа эмээнэ.

Эрхэмсэг ноёдууд нилээд эгзэгтэй асуудал хэлэлцэж буй нь илэрхий. Тэд чанга чанга инээхгүй, ёс горимыг чанд баримтлах зэргээс нарийн юмны тухай хэлэлцэж байна гэж туршлагаас ойлгодог залуу хатагтай нөхрийн зарлигаас гажихыг үл хүснэ. Үдэш орой болсон хойно гэрийн эзэн, эзэгтэй хоёрт талархлаа илэрхийлээд тус тусынхаа гэр рүү явцгаалаа.

* * *

Өглөөний улаан наран уулын цаанаас мандан гарч хамаг байгаль нойрноосоо сэрсэн мэт байлаа. Нүхнээсээ эрт гарсан тарвага эмээлтэй морь үзээд эхний үед сүрхий догшин хошгирч байснаа аажим аажмаар дуу нь сулран хааяа хааяа тош тош дуугарч байснаа чимээгүй болж нүхнийхээ ойр гарч үндэс эрэн нугадагнан эхлэв. Шувууд үүрнээсээ гарч хөшсөн бие тэнийлгэн баяр баясгаландаа умбан ийш тийш нисэн шулганалдана.

Морины нуруун дээр шөнөжин явсан Довчингийн бие алжааж амрах аятай газар таарахаар бууж морио чөдөрлөн биеийнхээ чилээг гаргахаар өвсөн дотор тэрийн хэвтсэнд дорхиноо унтсан байлаа. Тарваганы хашгирах чимээнээр цочин сэрсэн боловч өглөөний сэрүүн сайхан агаар амьсгалан элдвийг эрэгцүүлэн бодож амар тавтай байлаа.

Тэрвээр гэрээсээ гарсаар хэд хонож байгаа тул харихын хүслэн бүх сэтгэл санааг нь эзэмдэнэ. Япончуудын өгсөн даалгаврыг биелүүлээд буцаж яваа нь энэ билээ. Өнөөдөр тэр өнгөрсөн амьдралаа эрэгцүүлэн бодлоо. Нутгаас гарсаар төдий л удаагүй ч түүний амьдралд их өөрчлөлт гарчээ. Үзэсгэлэнгийн манлай гэж итгэж явсан Янжмаа хүүхэнд хайр сэтгэлээ өгч төдөлгүй ханилан суусан билээ. Алаад идвэл хоньтой, арилжаад худалдвал морьтой, аваад өмсвөл хувцастай явсан нь үнэн. Хэдий тийм ч хүнээс илүүг хэрэглэж бусдад гайхуулж явбал бах гэж болдог түүний сэтгэлд нэгэн зүйл садаа болдог байв. Сайн морь унаж сайхан дээл өмсвөл нударган гэж амьтан ярихаас болгоомжилдог байв.

Тэрвээр ил, далдаар монголын хилийг гатлан арилжаа наймаа хийж их олзтой буцдаг байв. Хэдий тийм ч энэ бүхнээ бүрэн дүүрэн эдэлж чадахгүйдээ харамсана. Нэгэн удаа хайрт хүүхэндээ Өвөр монголын нутагт хамт очиж амьдрах тухайгаа дурссанд түүнийг хайр найргүй зэмлэж, эх орноосоо урвана гэдэг бол хамгийн хулчгар амьтан гэж хэлсэн эхнэрийг нь үг санаанаас гардаггүй байв. Одоо тэр шал өөрөөр амьдарч эхэлжээ. Янжмааг мартаж Долгорыг боддог болов. Эх орныхоо хил дээр эргэж хөл тавих эрхгүй болсноо ухаарч ах, дүү төрөл саднаа хааяа дурсан бодох боловч энэ тухай бодохын хэрэггүй гэдгээ ойлгодог байв. Сүүлийн үед япончууд түүнтэй арай өөрөөр ярьдаг болсонд гайхдаг байжээ. Одоо түүнээс Довчин та эх орондоо очихыг бодож байгаа байх, энэ ч аргагүй. Үүнд чинь бид туслалцаа үзүүлж чадна. Ар монголчуудад салхи ч авахуулалгүй чамайг явуулаад ирүүлж чадна. Ах дүүгээ бодохгүй хэн байх вэ гэж ярих болжээ. Энэ мондинууд хэзээ нэгэн цагт надад ийм даалгавар өгвөл яана гэж дотроо айж явдаг болжээ. Халхын оргодол Дэлгэр надтай ойртохыг хичээх юм. Энэ нь ч аргагүй. Нэг нутгийн хүмүүс бие биедээ дэмжлэгтэй байх нь зүгээр гэж түүний хэлдэг ч зөв шүү. Учир нь олдохгүй хүн юм даа. Нэг бол япончуудыг магтаад л үгүй бол эх орондоо очих юмсан гэж үглэх юм. Миний байр байдлыг тагнаад япон түншүүддээ мэдэгддэг зальхай амьтан байх шүү. Тийм дээ л тэдний итгэлийг олсон байх. Ахаасаа амттай чихэр авч хүлхэхгүй байхаа. Чи япон хэл шүү юм мэддэгтээ л надаас илүү байх! Ноён дарга, Токиод намайг явуулж тагнуулын албанд сургана гэсэн. Тэгэхээр хэзээ нэгэн цагт чи, миний даалгаврыг биелүүлээд бүтээгээд гүйж байх цаг ирнэ. Япончуудыг магтаад байхад тэр юу ч олж долоохгүй. Түнш байхын хувьд бол өөр хэрэг. Япончууд миний тухай юу ярьдгийг түүнээс л дуулахаас өөр хэнээс мэдэхэв. Орой болгон манайхаар ирж хөзөр тоглох дуртай. Долгорт маань санаатай юм биш байгаа даа. Дургүй хүргээд байвал хээр цааш нь харуулчихаад япончуудад худлаа гүтгэчихэж болох л доо.

Бид хэд хоногоор хээр гадаа явж байдаг. Тэр гэрт хөзөр тоглох нэрийдлээр очоод Долгортой маасагнаж байдаг ч юмуу хэн мэдэхэв. Юм болгонд намайг явуулаад байдаг учир нь хаанаа байна. Тэр муу нохой хэлтэйгээрээ далимдуулан цаагуур нь хатгаж төнхөж байгаад намайг явуулдаг юм биш байгаа. Явахгүй гэх толгой надад байхгүй. Түүнтэй барьцах эрх ч үгүй гэхчилэнг бодож хэвтсэнээ бодол нь өөрөөр эргэж

-Үгүй. Би хэтэрхий муу санаалаад байгаа юм биш байгаа даа. Нэг зүгээс ирчихээд нэг дор ажиллаж байгаа болохоор надаар хань татаж байгаа байж болох юм. Би ч гэсэн ганцаардаж л явлаа. Бид хоёрыг төө зайгүй үерхдэг найзууд байхыг хэн байг гэхэв. Япончууд л лав дургүйцэхгүй байх гэж бодон хоёр гараа ар шилэн хүзүүндээ салаавчлан нилээд хэвтлээ. Намрын өдрийн тунгалаг нар дээр хөөрч эмээлтэй морь нь өвс ногоо шир, шир зулгаахаас өөр ямар ч чимээгүй анир тайван байлаа. Тэрвээр өндийн, богцноосоо юм гаргаж идээд явахыг завдав. Ер нь Довчин иймэрхүү амьдралаар амьдарч сурсан хүн байлаа. Нутагтаа байхдаа ч амьтан хүний адуу мал хөөж хил давуулан зарж, хээр гадаа, өдөр шөнийг ялгалгүй явж сурсан толгой байлаа. Тиймээс ч тэр хавийн нутаг усыг андахгүй, мэддэгээс гадна хаана ямар айлууд ихэвчлэн нутагладгийг мэднэ. Хаана Ар монголын цэргийн харуул гардгийг ч анддаггүй байснаас япончуудад их сайшаагдаж тэр бүхнийг хуруу дарж нэгд нэгэнгүй тэдэнд хэлж замчны үүргийг гүйцэтгээд зогсохгүй, Ар монголын хилийн орчмоорхи идэвхтэй шударга иргэдийг япон тагнуулын газарт баривчлан хүргэж өгөх ажлыг ч биеэрээ нэг биш удаа хийжээ.

* * *

Довчин гэртээ эргэж очоод төдий л удаагүй байхад Дэлгэр тэднийд ирэв. Тэрвээр ямар ч зочинг хүлээгээгүй ба тухтай амрахыг бодож байсан тул түүнийг дур муутай хүлээж авав.

Нутгийн хонгор нь дуу шуутай

-За Довчин алба тавтай юу? Их наран улсын төлөө ёстой нэг тэрэгний шар шиг зүтгэж байх шив дээ. Энэ нь ч зөв дөө. Гар дээр унах юм нь тэгээд ямар шуу байна аа гэж Дэлгэрийг тулган асуухад тэрвээр нүүр гараа угаах зуураа

-Гавиад байх юмгүй шив дээ гэсэн үгийг Дэлгэр өлгөн авч

-Хашир хандгай ахаасаа бас нуух санаатай. Чамайг олз багатай мөртөө хонуут өнжүүт яваад байна гэж бодохгүй байна шүү. Ах нь чам шиг ингээд л зүтгэж л байлаа. Одоо цаг төрийн байдал өөр байгаа болохоор япончууд муугүй шан хайрладаг сураг дуулдах юм. Үнэхээрийн гавихгүй юм өгч байгаа бол шил татна гэдэг нэг юм байх шүү дээ. Гэхдээ эвийг нь олох нь чухал. Ах нь цаадуулыг чинь зан авирыг андахгүй болсон хүн. Ер нь надтай юмаа ний нуугүй ярилцаж байх нь чамд ирээдүйд хэрэгтэй байх шүү. Би чамайг тэдэнд их магтаж ярьдаг юм. Ноён дарга чамайг ахицтай ажиллаад байвал тусгай сургуульд явуулах тухай үг цухуйлгана билээ. Би жаахан давс хужрыг нь нэмээд өгсөн гэж Дэлгэрийг хэлэхэд түүний нүд сэргэж

-Ноён дарга, намайг сургууль хийсэн хүнээс дутахгүй сүрхий сайн ажиллаж байна гэж хэлсэн. Цаашдаа Ар монголд очиж, ах дүүстэйгээ уулзахыг хүсвэл туслах аятай юм хэлсэн. Энэ нь ч надад давс болохоос хужир болохгүй гэж би ойлгож байгаа юм. Япончууд хичнээн ч хүн явуулав. Тэдний нэг нь ч эргэж ирээгүйгээр барахгүй сураг ч үгүй алга болсон. Ингэхэд тэд над мэтийн жулдрай хүүхдүүдийг гоочилж байхаар тусгай сургууль хийсэн та мэтийн хүмүүсийг яагаад явуулдаггүй юм бэ? гэсэнд Дэлгэр

-Ах нь хийдэг ажлаа хийчихээд одоо жаргадаг ажилдаа ороод явж байна. Харин та нарт л багшлаад байх юм гэнэ билээ. Ингэхэд чамд ч, надад ч ашигтай бус уу? Ийм юман дээр л нутгийн хүний үнэн нүүр царай гарах ёстой. Хожоо ашиг ихтэй, аюул осол багатай юм руу л чамайг явах талаар туслах болно. Энэ бол хүний чанарын асуудал. Чамайг надтай хөндий байдаг гэж би зэмлэхийг бодохгүй байна. Чи, бид хоёр өнөөдөр Японы эзэнт улсын эрх ашгийн тулд зүтгэж байгаа ч гэсэн нэг нутгийн аминчхан үзэл байх ёстой. Чамайг шоронд орчихоод зовж байхад чинь би л цаагуур, наагуур нь гүйж байж гаргалаа шүү дээ. Ийм юманд нарийн хандах ёстой. Илэн далангүй гүйвэл цаадуул чинь тагнуулын байгууллага тул сонирхож байж юун магад. Одоо үр дүнгийг нь хар л даа, чи жаргаад л явж байна. Чи худлаа л гэх байх. Цаашдаа намайг ямар хүн болохыг үзэх олно гэсэнд Довчин түүний үгэнд итгэхгүй байсан хэдий боловч нутгийн нөхрийнхөө сэтгэлд юм хийхгүйг хичээж

-Хаанаас тэгж бодох вэ. Туршлагатай гэвэл туршлагатай, хэлтэй гэвэл хэлтэй чамайг дагаж, чамд итгэхгүй бол өөр хэнд итгэх вэ? Уршигт улааны хувьсгал гараагүйсэн бол чи бид хоёр хүний нутагт ингэж өнчирсөн ишиг шиг явахгүйсэн. За тэр ч яахав. Наран улс тэднийг хүйс тэмтэрсэн цагт бид тэнд очиж ноён сууж Сумимото хүртэл бидний өмнө долигонон мөргөх юм бил үү. Юмыг яаж мэдэх вэ? Тиймээс ч би Их Наран улсын төлөө чин үнэнээсээ зүтгэж байгаа хэрэг шүү дээ. Бандид гэгээний сүмийн их хамбад бараалхаж аз хиймороо үзүүлсэнд намайг зөв замдаа орж гэсэн.

Мөн цааш нь хэлэхдээ:

“Их Наран улсад хичнээн зүтгэх тутам замын чинь бартаа арилж аз жаргалын үүд нээгдэх юм байна гэж айлдана билээ. Бурхны номонд тэгж бууж байгаа болохоор буг болтлоо зүтгэхээс өөр яахав. Удахгүй дахиад л япон дарга намайг нэг чухал юманд явуулна гэсэн. Бяртай тэнхээтэй ёстой чамд л тохирох нэг ажил бий гэж тэр надад хэлсэн. Бодвол Ар монголын амьд хэл авчир гэж л байгаа байх гэсэн түүний үг нутгийн нь найзын нь анхаарлыг их татав.

Тэрвээр ёжтойгоор

-Ахдаа хэлийг нь гэмтээлгүй авчирч үзээрэй. Хэлмэрч хүн түүнийг нь их хайрладаг юм. Зовлон мэдэхгүй хүмүүс гэмтээчих гээд байдаг юм гээд тас тас инээсэн түүний инээд Довчинд нэг бодоход инээдтэй ч юм шиг, нөгөө бодоход доогтой ч юм шиг байлаа. Төдөлгүй Дэлгэр суудлаасаа босонгуутаа

-За Довчин минь унтаж амар даа.

Япончуудад хөл алдаж явж Долгорыгоо татах тэнхээгүй болчих бий гэж айх юм. Бөх хүн бүдүүн шөрмөстэй гэж гайгүй биз дээ гээд гарахаар явахад

-Чи хөө, хэтэрхий хатуухан тоглоод байгаа юм биш биз дээ. Чи ч ялгалгүй, би ч ялгалгүй, чи бид хоёр хоёулаа цагаачин улс шүү.

-Тагнуулчин хүнд хатуудах тутмаа шар тос гээч гээд инээснээ дахин үг хэлэхийн хооронд гарч явлаа.

Довчин түүний хойноос харж хоцронгоо

-Энэ муу цагаачин нохой надад атаархаад байх шиг байна. Ар монголоос амьд хэл барьж ирээд Арагучи, Сумимото хоёрын гарт атгуулсан цагт ч чиний толгой дээр ах нь сууна даа гэж бодов.

* * *

Хэлтсийн дарга хурандаа М... тасалгаандаа ийш тийш алхлан нэгэн зүйлийн тухай эрэгцүүлэн бодож гаансныхаа толгой дээрээс барьж хааяа сорон ажлынхаа талаар улайран бодож “Бузар урвагч сүйтгэсээр явна гэнээ. Одоо ч тэгж дураар нь тавиад байж болохгүй. “Аварга” хэрэггүй байгаа бол баривчлах ёстой” гэж бодсоноо ширээнийхээ өнцөгт очиж сандалдаа суулгүйгээр утсаа авч

-Чи одоохон ирээч гээд утсаа тавилаа. Хэдхэн мөчийн дараа цэвэрхэн хувцасласан шавхийсэн залуухан эр орж ирэнгүүт

-Нөхөр хурандаагийн дуудсанаар... гээд үгээ үргэлжлүүлэхийн хооронд хурандаа сул сандал руу найрсгаар зааж,

-Нөхөр хошууч суугаач гээд өөрөө сандал дээрээ тайван очиж суунгуутаа ширээнийхээ нүдийг татаж нэгэн зурвас гарган түүнд өгч

-Энэ дээр ажиллах болж байна даа гэв. Хошууч зурвасыг авч тогтуун уншлаа. Түүнд 10-р сарын 2-ны өдрийн орой нутгийн чөтгөр зэвсэглэсэн таван хүний хамт хилийн ...-р тоотоор орж амьд хэл барьж аваачихаар явлаа. Өөрөөр нь амьд хэл болго! Надад цаашдаа хэрэггүй “Аврор” гэсэн зурвас байлаа.

-Энэ чөтгөрийн хөлийг хорихгүй бол нилээд хөдөлгөж мэдэх нь байна шүү. Ингэхэд ажиллах хэрэг болж байх шив дээ, нөхөр хурандаа гээд гартаа байгаа зурвасаа түүн рүү сарвайлаа.

Хурандаа бичгийг авангуутаа

-Чөтгөрийг баривчлах талаар төлөвлөгөө боловсруулаад даруйхан надад авчирч үзүүл. Хаагуур, хэзээ ямар хүчтэй ирэх нь тодорхой байна шүү дээ, нөхөр хошууч. За ингээд явж ажилдаа ор! гэлээ.

* * *

Довчин зэвсэг бүхий таван япон цэрэг дагуулан Ар монголын хилийг сэм гатлан амьд хэл олзлохоор явж байлаа. Энэ удаагийн үүрэг нь нилээд хариуцлагатай гэдгийг тэрвээр ойлгож явлаа. Хэдийгээр японоор олон үг мэддэг болсон боловч хэлмэрчийн тусламжтайгаар япончуудад Ар монголын газар, усны нэр болон бусад газруудыг заах буюу зургийг нь гаргаж өгсөөр явлаа.

Тэднийг удирдан яваа япон офицер, Довчинтой зэрэгцэн очиж

-Энэ ажил бүтэлтэй болбол таны тухай манай дарга дээд командлалд уламжлан гавьяа шагнал олгоно гэж байна билээ. Би япон хүний хувьд өөдрөг үзэлд дуртай. Та ч лав их наран орны өндөр хишгийг хүртэх хувьтай хүн байх шүү гэсэнд Довчин ихэд талархан

-Тааллаар болох болтугай. Чадах ядахаараа Их Наран улсын төлөө зүтгэе гэсэн миний өчүүхэн сэтгэлийг та бүхэн ойлгож байгаад би баяртай байна. Олигтойхон ажиллавал Токиод намайг явуулж тагнуулын нарийн мэргэжилд сургана гэж ноён Сумимотогийн хэлснийг би үргэлж санаж явдаг юм гэснээ морио ташуурдан

-Жаахан явсхийгээд газар дөхье гээд эмээл дээрээ өндийн бослоо. Тэрвээр тэднийг тэргүүлэн хил нэвтрээд нэгэн жижигхэн жалга уруудан явлаа. Хэсэг явсны дараа жолоогоо татан ард явсан хүмүүсээ хүлээгээд

-Тээр харагдаж байгаа хөтлийн цаад ар руу айл намарждаг юм. Энэ хавь чинь цөм манай нутаг. Тэнд онгорхой Дорж гэдэг улааны нэг улай байдаг юм. Түүнийг л бид гартаа оруулаад буцах болно гэж шивнэх төдий хэлэв. Ингэж хэлээд арав алхаагүй байтал тал талд нь буун дуу ч тачигнаж яах ийхийн тухгүй тэдний дөрвийнх нь морь суманд дайрагдан тэрийн унаж явгаран хоцров. Хоёр япон эргэн зугтаж холдож амжаагүй байтал хоёулаа буудуулан морин дээрээсээ саван ойчлоо. Довчин явгарсан мөртөө буугаа барин хоёр тийшээ юу ч хараалсан юмгүй буудан хад чулуугаар биеэ хаацайлавч гарах газар, түүнд байсангүй. Явган хоцорсон япончууд хараад өөрийн эрхгүй гар өргөн балмагдан зогслоо. Тэдний тал бүрээс буутай хүмүүс босож ирснийг хараад дэлхий ертөнц доошоо цөмрөх лүгээ адил түүнд санагдав. Хэдхэн хормын дараа тэд гар хүлэгтэй, буутай хүмүүст туугдан явж байлаа.

Түүний сэтгэл санаа маш их уймран олигтой юм ер толгойд нь орохгүй байв. Эх орон ах дүүсээ золиосонд гаргаж хар амиа бодон аятайхан амьдарч явсны нь уршиг толгой дээр нь нэгмөсөн буужээ. Одоо түүнд төрсөн нутгийн нь танил болсон уул хад хүртэл уурласан мэт ер бусын их сүр хүчийг агуулан дээрээс нь нуран унахаар заналхийлэн байгаа мэт байлаа. Их Наран улсын хишиг ийм л хишиг байж дээ. Энэ муу япон бас л өөдрөг бодолтой яваа бол уу гэж бодов.

Одоо тэр амь гарахын аврал байдаг эсэх тухай эрэгцүүлэн бодож явлаа.

Япончуудад газар зааж, хилийн цэргүүдтэй нэг биш буудалцаж явахдаа энэ тухай бодож явсангүй. Тэрвээр цэрэгт анх орохдоо уншиж байсан тангаргаа саналаа. Одоо тэр үед цээжлэвч мартагдаад байсан тэрхүү тангаргийн үг үсэг бүр нүдэнд үзэгдэж эх орноосоо урваж дайсагнавал дээд хэмжээний цээрлэлийг хүлээнэ гэсэн утга бүхий үгс толгойд нь дахин дахин орж дотор балайртана.

* * *

Довчинг зэвсэг бүхий хоёр харгалзагч дагуулан хурандаа М-ийн өрөөнд оруулж ирлээ. Хурандаа түүнийг ширтэн харж байснаа

-Довчин та гадаадад гараад бидний эсрэг юу чаддагаа хийнэ гэж бодож байсан чинь том алдаа. Таны алхаж гишгэх бүр чинь бидний хараанд байлаа. Үүнийг би танд биеэрээ нотолж үзүүлье гэж бодсон юм гээд ширээнийхээ нүдийг уудлан нэгэн фото зураг гарган тогтоон харж байснаа түүнд өгч

-Энэ хүнийг та таних уу гэлээ.

Довчин зургийг авч харангуутаа нүд нь сэргэж танилгүй яахав. Энэ чинь миний төрсөн дүү байгаа юм гэсэнд

Хурандаа түүнээс

-Та энэ дүүгээ хаана юу хийдэг гэж санаж байна гэж асуулаа.

-Нутгаасаа гараад нилээд олон жил боллоо. Бага шиг л хүүхэд байсан. Одоо чухам хаана юу хийж байдгийг нь мэдэхгүй байна гэсэнд

-Тэр аргагүй. Энэ эх орныхоо үнэнч хүү байсан юм. Харамсалтай нь та өөрийнхөө гараар энэ дүүгээ алснаа санахгүй байх шиг байна гэсэнд түүний дотор уур хилэн нь бадарч

-Худал. Би хэзээ ч өөрийнхөө гараар... гэтэл хурандаа

-Чиний тэгж ойлгодог чинь зөв. Хэдий тийм ч үнэнийг хэн ч хаацайлж чаддаггүй юм.

...-р сарын ...-ны өдөр чи хилийн цэргүүдтэй буудалцаж байгаад манай хоёр шилдэг цэргийн амь насыг бүрэлгэснээ мартаагүй болов уу гэж санаж байна гэсэнд түүний царай зэвхий цайж хоёр нүдэнд нь нулимс гүйлгэнэж байлаа.

Хурандаа цааш нь үгээ үргэлжлүүлэн

-Бандид гэгээний хийдийн япон тагнуулын газрын тагнуулчин болоод юу ярьж байсан бүхэн чинь бидэнд илэрхий байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, давтан хэлэхэд таны алхах гишгэх бүр чинь манай хүмүүсийн хараанд байсныг хэлэхийг хүсэж байна гээд ширээнийхээ нүдийг дахин онгойлгон цаасанд ороосон нэгэн зураг гаргаж түүнд сарвайгаад

-Таны хил дээр авчирч тавьсан япон хүүхний зураг энэ байна. Сумимото танд биеэр нь өгнө гэсэн нь арай амжсангүй.

Бид удахгүй Сумимото та хоёрыг уулзуулж өгч ч болох юм гэсэнд тэрвээр маш ихэд гайхаж “Энэ зургийг хил дээр намайг авчирч тавьсныг мэдэж болно гэхэд, Сумимото бид хоёрын хоёулхнаа ярьсан зүйлийг яаж мэддэг билээ. Тэгэх тусмаа хилийн гадна шүү. Ёстой гайхмаар юм чинь энэ байна даа” гэж дотроо элдвийг бодон бодлогошироход хурандаа түүний юу бодож буйг таасан юм шиг

-Та гайхах явдалгүй. Таны энэ гайхаж байгаад чинь би бахархаж байна. Манай нууц албаны үйл ажиллагаа ийм цэвэрхэн хийгджээ гэдгийг та ойлгох биз. Доржийг амьд хэл болгон аваачихаар ирээд бидэнд өөрөө амьд хэл болсонд баяртай байна гэсэнд

-Онгорхой Доржийг барихаар явааг минь Сумимото, Дэлгэр хоёроос өөр хүн мэдэх учиргүй. Тэгэхлээр энэ бүхэн тэр муу Дэлгэрийн хийсэн ажил байж шүү. Гайтай цагаачинг ийм гэдгийг нь мэдсэнсэн бол...

Одоо би яая гэхэв. Эх орноосоо тэрсэлсэн, элэг бүтэн дүүгээ алсан эрлэгийн эзэн гээч нь би болж дээ хэмээн дотроо бодов.