захирал Т.Ганболдтой ярилцлаа.

Алтны ил тод байдлын тухай хуулийн төслөөс өмнө Алт үйлдвэрдэгчдийн холбооны талаар асууя. Энэ холбоог хэзээ байгуулсан бэ, энэ хуулийг төслийг өргөн барихаас өмнө байсан холбоо юу?

Алтны салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй 11 компани санаачлан Алт үйлдвэрдэгчдийн холбоог энэ оны нэгдүгээр сард байгуулсан. Алтны ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг огт сураггүй байхад гэсэн үг л дээ. Мэдээж холбооны гол зорилго бол салбарынхаа жаргал зовлонгийн төлөө нэгдэж хамтаараа явъя гэдэг үүднээс нэгдсэн зохион байгуулалтад орсон. Нэг компанийн нэрээр явах биш, алт гэсэн салбараараа нэг баг болж явъя гэж санаа нэгдсэн хэрэг. Нөгөө талаас төр засагт санаа оноогоо хүргэх гэж ганц ганцаараа явахаар нэг компанийн лобби мэт харагдах, хардлага төрүүлэх шалтаг болоод байсан. Эдгээр хүчин зүйлээс шалтгаалан алтны салбарыг төлөөлөх, салбарынхаа дуу хоолой болох гэж компаниудын өөрсдийн санаачилгаар байгуулагдсан.

Монголд алтны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хэчнээн компани энэ холбоонд багтсан юм бэ. Тооны хувьд салбараа төлөөлөх хэмжээнд хүрэх үү?

Монгол Улсад алтын салбарын эд оргил үед 110 гаруй компани ажиллаж байсан. Манай холбоог эхэлж санаачилсан 11 компани дотор анх энэ салбар байгуулахад ажиллаж байсан, одоо ч үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа, бас ирээдүйд идэвхтэй оролцохын тулд эрхзүйн таатай орчин хүлээсэн шинэ компаниуд гээд бүх үеийн төлөөлөл бий. Нийт алтны салбарын хэчнээн хувийг эзэлж байна гэхээс илүү хууль эрх зүйн тааламжгүй байдлаас болж компаниуд ихэвчлэн нуугдмал нөхцөл үйл ажиллагаа явуулж байна. Өөрөөр хэлбэл, нинжа хэлбэрээр. Урт нэртэй хууль, 68 хувийн татвараас болж нуугдмал байдалд орсон, таатай орчин хүлээсэн нэлээд компани энэ салбарт бий. Энэ компаниудыг аль болох ил гарч, дуу хоолойгоо хүргэж, хууль эрх зүй, эдийн засгийнхаа тааламжтай орчныхоо төлөө бодол саналаа хэлж, нэгдье гэдэг үүднээс бид ч бусад компаниа дуудаж уриалж байгаа. Одоогоор алтны салбарын 30 гаруй компани холбоонд нэгдэх сонирхлоо илэрхийлсэн байгаа. Ойрын үед холбооны хурал болж гишүүдийн цар хүрээ нэмэгдэнэ.

Холбоонд бүртгэлтэй бүх компани алтаа Монголбанкинд тушаадаг уу?

Холбоонд бүртгэлтэй компаниудаас Монголбанкинд алтаа тушаадаг компани ч бий, тушааж байсан компани, тушаах гэтэл эрх зүй, эдийн засгийн хүчин зүйлээс болж хүлээлтийн байдалд байгаа компани ч бий. Өнгөрсөн жил манай улсад гурван тонн алт тушаасан бол энэ жил нийт зургаан тонн алтыг Монголбанкинд тушаасан байна. Энэ нь нийтдээ 10 хүрэхгүй компанийн тушаасан хэмжээ.

Тэдгээр 10 хүрэхгүй компани бүгд холбоонд нэгдсэн үү?

Тийм. Бүгд холбоонд нэгдсэн байгаа.

Алтны ил тод байдлын хууль дээр намын бүлгүүдийн өөр өөр байр суурьтай байх шиг байна. 2.5 хувь болгоно, болгохгүй гэсэн. Та бүхэн бол нам гэж улстөржин талцахгүйгээр цэвэр бизнесийн сонирхол, эдийн засгийн өгөөжийг харж байгаа байх, тийм үү?

Мэдээж шүү дээ. Бусад хуулийн төсөл яаж яваад ямар замаар УИХ дээр очдогийг мэдэхгүй. Харин Алтны ил тод байдлын тухай хуулийн төсөл бол энэ салбарынхны дуу хоолойг сонсч, санаа оноог нь тусгасны дараа хуулийн төсөл болсон. Өөрөөр хэлбэл, энэ салбарынхны саналыг шингээсэн гэж үзээд төслийг Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан.

Шингэсэн гэдэг нь?

Шингэсэн гэдэг тухайн салбарын яам, мэргэжлийн агентлагууд хоорондоо нэлээд оролцоотой, хамтарч ажилласан. Албан бичиг судалгаа тайлангаар хоорондоо мэтгэлцэж, хэлэлцэж байж санаа бодлоо оруулсан л даа. Салбарын гүн дотор нь байдаг, энэ бизнесийг гардаж хийдэг, мэргэжлийн экспертүүдийн хамтын бүтээл болсон гэж бодож байгаа. Одоо харин УИХ дээр улстөржсөн өнцгөөс хараад маргаад байна уу гэж бодож байна. Улстөрч биш болохоор улс төрийн нүдээр харж мэдэхгүй байна. Засгийн эрх баригч гэхээр нэг нь санаснаа зүтгүүлдэг, нөгөө нь сөрөг хүчин гэхээрээ тэмээ гэхээр ямаа гэж зөрж байх ёстой юм уу, бүү мэд. Харин иргэн хүнийн хувьд эдийн засгийн үүднээс нь харахад энэ бол маш зөв зүйтэй хуулийн төсөл болсон.

Тухайлбал, ямар ямар заалтууд байгааг онцолж байгаа вэ?

Алтны салбартай холбоотой хоёр хууль яригдаж байгаа. Эхлээд ээлжит бус чуулганаар Урт нэртэй хуулийн дагаж мөрдөх журамд өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцсэн. Энэ бол маш тодорхой ярихад анх байгаль орчноо хамгаална гэж гарч ирээд эсрэгээрээ байгаль орчноо хамгаалж ч чадаагүй, дээр нь хэрэгжиж ч чаддаггүй гурван жилийн нүүр үзэж байгаа ийм л хууль. Тиймээс энэ хуулийг дагаж мөрдөх журамд нь өөрчлөлт оруулъя гэсэн санаа явж байгаа юм. Энэ нь цаагуураа төрд илүү их ач холбогдолтой. Төр нуруун дээрээсээ нөхөн олговор гэсэн дарамтаасаа салсан. Байгаль орчныг нөхөн сэргээх эзэдтэй болж нөхөн сэргээгдэх боломжтой болж байгаа юм. Ингэснээр эдийн засагт бодитой хувь нэмэр оруулж байгаа. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд эдийн засгийн алдагдлаасаа гарч байгаа. Төр хувийн хэвшил гэж үзвэл 3:1 харьцаатай буюу төр талдаа илүү ашигтай ийм хуулийн төсөл явж байгаа юм. Ач холбогдолтой тал нь төрд гурав зүйлээр илэрнэ гэсэн үг. Нөгөө нь Алтны ил тод байдлын тухай хууль. Энэ хуулийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүд, ултөрчид “алтны компаниудад найр тавьж, эрхлүүлж байна, алтны компаниудыг хүнд том дарамтаар дарамтлах ёстой” гэсэн утга агуулгатай зүйл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр яриад байгаа. Нэгдүгээрт нь энэ бол маш буруу ойлголт. Дарамтлах гэдэг байгаа цаад санаа нь их муухай. Дотоодынхоо 20-хон “настай” эдийн засгийн хамгийн хүнд ачааг нь үүрэлцэж яваа хэдхэн ядуу компаниуддаа төрийн нэрээр, улстөрийн эрх ашгийн төлөө дарамтлах гээд байгаа юм. Гэтэл улстөрчдийн “баяжиж байна, даварч байна, тасраад явчихлаа” гээ ад үзээд байгаа эдгээр компаниудынх нь нийт хөрөнгө нийлээд нийлээд “Форбс”-ын жагсаалтын “Дэлхийн 100 баян”-ы 100 дугаарт жагссан нэг бизнесмэний хөрөнгөөс нэг их илүү гарч чаддаггүй юм шүү дээ. Тийм байхад 20 “настай” эдийн засгаа төсөв хоосорлоо гэж дарамтална, бага татвартай гэж илүү үзнэ. Гэтэл анх улстөрд орж ирэх, УИХ-д сонгогдохдоо, хувийн хэвшлээ дэмжинэ, татварын таатай орчин бүрдүүлнэ, эдийн засгаа тэлнэ гэж баахан амладаг. Харин гарсан хойноо өөрсдийгөө, улстөрөө л дангаар нь тэлэхийг бодох юм. Хүний хувьд ч гэнэт хойд эцэг шиг зан гаргадаг улстөрчдийн энэ үйлдэлд үнэхээр харамсч байна. Энэ улсад чинь улстөр тийм чухал юм. Үгүй шүү дээ, улстөр бол амьдралын нэг л хэсэг. Хэдийгээр манай эдийн засаг, хувийн хэвшлийнхэн 20-хон “настай” ч гэсэн одоо улстөр нь эдийн засгаа дагаж явдаг зөв замдаа ороход хангалттай хугацаа шүү дээ.

Маргааныг харвал татварыг 2.5 хувь болгох үгүй дээр л зөрөөд байх шиг байна.

2.5 болж буурлаа, цаана нь 7.5 хувийн зөрүү гарч байна гэж маргаад байгаа юм. Энэ бол зүгээр л гэнэн дүгнэлт. 10-аас 2.5-ыг хасахаар цаана нь 7.5 үлдэнэ гэж байгаа л математик утга. Гэтэл 2.5 хувь болгож бууруулснаар эдийн засагт өгөх өгөөж нь хэр вэ гэхээр огт өөр дүр зураг харагдана. Татварын хэмжээнээс хамаараад Монголбанкинд тушаах алтны хэмжээ өснө, ингэснээр эдийн засагт орж ирэх мөнгөн урсгал нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, их хэмжээний алт цугларснаараа нийт алтныхаа хэмжээтэй тэнцэхүйц төгрөгийг Монголын эдийн засаг руу шууд оруулах, үүнийг дагаад эдийн засгийг тэлэх том давуу талтай. Татварын зөрүүнээс болж хэдхэн компани, Оюутолгойнхон хожих гээд байна гэсэн өчүүхэн жижиг асуудал яриад байгаа юм. Гэтэл 2.5 хувь болгосны цаана нь 97.5 хувийн ашиг буюу эдийн засгийн өгөөж явж байгаа. Жишээ нь, таван кг алтнаас таван хувийн татвар авах юм уу, эсвэл 50 кг алтнаас 2.5 хувийн татвар авах уу. Таван кг алттай тэнцэх төгрөг, эсвэл бүр 50 кг алттай тэнцэх төгрөгийг эдийн засагтаа нийлүүлэх үү. Энэ бол хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Гэтэл Оюутолгойтой холбон улстөржүүлээд байх юм.

Оюутолгой хамаагүй юу?

Үнэндээ “Оюутолгой” ямар ч хамаагүй ш дээ. Оюутолгой компани энэ хуульд хамрагдахгүйгээр өөрсдөө хөрөнгө оруулалтын тогтвортой байдлын тусгай гэрээтэй. Түүгээрээ л явна. Хэрвээ энэ хуулийн хүрээ, үйлчлэлд Оюутолгой хамрагдана гэвэл харин ч Монгол Улсын төрд, монголчуудад илүү ашигтай. Учир нь Оюутолгой орд өнөөдөр баяжмал хэлбэрээрээ урагшаа гаргаж тэндээ зэс, алт, мөнгөөр нь ялгаж байгаа. Татварын таатай орчинтой болсноор алтыг нь дотооддоо авах боломжтой болно. Манай улс олон улсад хөрөвдөг валютгүй, дотоодын мөнгөн дэвсгэр болох төгрөгтэй л улс. Энэ төгрөг чинь өөрөө алтны хэмжээтэй зэрэгцэн нийт эдийн засагт ордог. Гэтэл тэрхүү алт нь өөрөө дэлхий дээр хөрвөдөг валют. Тэгэхээр эдийн засгийн цаад тооцоолол, өгөөжийг харахгүй, математик утга, цифр харж хэрүүл хийгээд байхаар үнэхээр харамсах юм.

Ер нь хувийн хэвшлийнхныг насжилтаар нь харьцуулбал, 10 дугаар ангийн хүүхдийг нэгдүгээр ангийн хүүхэдтэй уралдуулах гээд байна гэдэг бас оновчтой зүйрлэл шүү?

200, 300 жилийн бизнес хийсэн барууны нийгэмтэй биднийг нэг төвшинд өрсөлдүүлнэ гэж сая Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль гарчихлаа. Гэтэл бид Епроп, Америк, Япон, Солонгостой бид яаж өрсөлдөх юм бэ. Тэдний бизнесийн түүх, энэ чиглэлийн нийгмийн соёл, хүн амын тоо, эдийн засагтай тэдэндтэй 20-хон настай биднийг адилтгаж болохгүй шүү дээ. Мундаг, төрийн туршлагатай, эдийн засгийн мэдлэгтэй хүмүүс төрд олон бий л дээ. Гэхдээ улстөр ярихаараа хэт мэдэж, улстөржхөөрөө нэг тал руугаа хэтийдэх нь арай л дэндүү юм аа. Жишээ нь, өнөөдөр хуримынхаа бөгжнөөс өөр алт үзээгүй, энэ салбарын тухай мэдээлэл тооцоололгүй хүмүүс үнэлэлт дүгнэлт өгч, зөв бурууг нь шүүж өнгөцхөн хувилбараар улс төр хийж байна. Гэтэл дэлхийн эдийн засгийн хүндрэлтэй энэ цаг үед дэлхийн бүх том гүрнүүд алт руу анхаарал хандуулж байна. Гэтэл манай томоохон улстөрч “алт хөөвөл хоосордог” гэсэн ярилцлага сэтгүүлчид өгөөд сууж байх юм. Хэддүгээр зуун, хэзээний сэтгэхүй вэ. Хэн ч хоосрохыг хүсэхгүй, тэгвэл алтыг олборлохоо бүр болъё л доо. Популизмын энэ гай барцдаа хэзээ дуусгах юм бэ. Балгийг нь ард түмэн л нуруун дээрээ үүрээд өнгөрдөг, өөрөө тойргоо юмуу, намаа солиод эргээд Төрийн ордон дотор алхаж явдгаа одоо болимоор байгаа юм.

Та бүхний хүссэнээр алт 2.5 хувьтай гарчихлаа гэж бодъё. Тэгвэл алтаас шууд хамаарах эдийн засгийн нөлөөлөл яаж нэмэгдэх бол?

Одоо бол далд хэлбэрээр байгаа төдий хэмжээний алт ил гарч ирнэ гэж хэлэхэд хэцүү. Манай улс эдийн засаг, татварын тааламжтай орчинтой байх үед буюу 2004, 2005 онд Монголбанкинд жилд 24 тонн алт тушаадаг байсан. Гэтэл өнөөдөр бол зургаан тонн, өнгөрсөн онд гурван тонн байх жишээтэй. Хэрэв энэ хууль цуцлагдвал бүр далд хэлбэрт орно. Жилд 24 тонн үйлдвэрлэдэг байсан үед техник технологи дутмаг, алтны үнэ доогуур байсан. Тэгвэл одоо энэ тооноос дээш гарах ёстой. Хэрвээ бидний санаа оноо шингэж Засгийн газраас өргөн барьсан төслөөр явбал урьдчилсан тооцоогоор 2014, 2015 онд хууль эрхзүй, эдийн засгийн таатай орчин бүрдсэн тохиолдолд 36 тонн алт нийлүүлэх боломжтой. Энэ нь Монгол Улс төдий хэмжээгээр гаднаас валют оруулж ирж, орлого олох боломжтой гэсэн үг. Ингэснээр эдийн засгаа тэлнэ. Наад зах нь энгийн жишээн дээр хэлэхэд эдийн засаг руу гаргаж байгаа төгрөгийн эсрэг талд ам.доллар юм уу алтаар баталгаажуулж байвал ханшийн савлагаа байхгүй болдог. Өнөөдөр харамсалтай нь эдийн засаг руу төгрөг их хэмжээтэй гарсан ч, цаана нь баталгаа байхгүй учраас ханшийн савлагаа байсаар л байна. Тэгэхээр бид валютын баталгаа гаргахын тулд гаднаас бонд босгох эсвэл зээл авахаар болчихоод байга юм.

Оюутолгой гаргаж байгаа зэсийн баяжмалынхаа алтыг урд очоод ялгаж байгаа. Тэгвэл энэ алт нааш эргэж ирэх үү?

Үгүй ээ. Эргэж ирэхгүй. Үйлдвэрийн процесс нь энд явагдаж, салаад ялгагдаж гарсан хойноо бичилтээр нь явагдана.

Тэгэхээр Оюутолгойгоос гаргаж байгаа алтыг яаж ялгаад байгаа юм бол?

Ялгахгүй. Оюутолгой биетээр тушаахгүй бол үйлчлэхгүй, бид гэрээгээр зохицуулсан авах ёстой татвараа л авна. Харин биетээр тушаавал Монголын талд маш их ашигтай.

Тэгэхээр Оюутолгойн лоббид автаж байна гэх хардлага оргүй байх нь?

Одоо бүх зүйлийг Оюутолгойтой холбох болж байна шүү дээ. Бүр сүүлээ ганц том төслөө зогсоох гээд байх юм. Оюутолгой төсөл Алтны ил тод байдлын тухай хуульд хамрагдаад явбал улс оронд харин ч их ашигтай байх юм. Уг нь эх оронч хүмүүс хэдэн бодитой тоо бодож чаддаг байсан бол Оюутолгой төслийг Алтны ил тод байдлын тухай хуульд хамруулахыг хичээх байсан юм. Харин ч Оюутолгойг хөөж гарга, үр өгөөжийг нь амсахгүй гээд байгаа нь бүр гайхмаар.

Жирийн бизнес эрхлэгч орлогоосоо 10 хувийн татвар төлж байхад Монголын баялаг алтыг ухаж байгаа компаниуд 2.5 хувийг нэмэх гэж байна гэж шүүмжлэх юм, бас?

Бас л юм бодохгүй шууд хийсвэрээр ярьж байгаа бидний хэвшмэл шинж чанараас гарч байгаа асуулт. Энэ алтны компаниуд чинь Монголын бүх компанийн адил 10 хувийн татвараа төлнө. Дээрээс нэмж 2.5 хувийн нэмэлт төлбөр өгөх юм. Өмнө нь энэ нь 10 хувь байсан бол буурч байгаа юм. Алтны компаниуд бусад компаниудтай адил хүн ам орлогын албан татвар, НӨАТ-аа төлөөд л явна. Бид одоо нөөц ашигласны татвар, роялтийн тухай ярьж байгаа улстөрчид мэдэж байгаа л даа, уг нь. Түүнээс биш, компанитай холбоотой бусад татвартай ямар холбоогүйг эрхбиш ялгана л даа, тэд.

Г.АЖ-УУЛ

Т.Ганболд: Хуримын бөгжөөс өөр алт үзээгүй зарим хүн энэ салбарыг хэт мэддэг болчих юм
Tweet
Bolod.mn