-Ардчилсан Үндсэн хууль батлахад түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн хүний нэг бол та. Батлагдсанаас хойш энэ хууль мөн чанараа алдаагүй, үүргээ гүйцэтгэж чадлаа гэж үзэж байна уу?

-Монгол Улс шинэ Үндсэн хуулиа баталж мөрдөөд 22 жил болжээ. Улсын Их Хурлын даргын захирамжаар байгуулсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эсэх асуудлыг судлах үүрэг бүхий ажлын хэсэг ажиллаад хэдэн сарын хугацаа өнгөрч байна. Энэ ажлын хэсгийн гишүүний хувьд өөрийн санаа бодлоо хэлж байна. Юуны өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлагатай эсэхийг тогтоохоос манай ажлын хэсгийн ажил эхлэх ёстой юм.

Үндсэн хууль 15-20 жил болоод өөрчлөгдөж сайжирч байх ёстой. Нийгмийн хөгжлөө дагаад тэр

Нэмэлт, өөрчлөлт оруулбал ямар хүрээнд оруулах вэ гэдэг хязгаараа оношлон тогтоох шаардлага гарч байна. Үүн дээр олон улсын байгууллага, манай судлаачдын баг гарч ажиллаж эхэлсэнд талархаж байна.

Ер нь Үндсэн хууль 15-20 жил болоод өөрчлөгдөж сайжирч байх ёстой. Нийгмийн хөгжлөө дагаад тэр. Гэхдээ шинэчлэл өөрчлөлтийг бодлогогүй хийж огтхон ч болохгүй.

1999-2000 онд хийсэн долоон өөрчлөлтийн зарим нь үлдэхээс эхлээд УИХ, Засгийн газрын хамтарсан “давхар дээл”-ийг “дан дээл” болгохоор гарцаагүй эргэж харах зүйл бол бий. Юуны өмнө, Үндсэн хуулиа өөрчилнө гээд дайрахаас өмнө үүнийгээ засах ёстой.

-Та Үндсэн хуулийнхаа юуг өөрчилж, юуг өөрчилж болохгүйг өөрт нь бичиж суулгаж өгөх ёстой гэдэг шүү дээ. Үүнийгээ тодруулахгүй юу?

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай асуудлыг Үндсэн хуулийн зургадугаар бүлэгт хийж өгсөн.

Үүнийг Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль хэмээх бүрэн бүтэн органик хууль болгоод 2010 онд гаргасан. Энэ бол дэвшил. Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн агуулга, хязгаар болон

Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж үл болох нөхцлийг, хууль санаачлагч өөрийн хүслээр хуулийн төслийн бичвэр өргөн барих биш, харин төрийн гол хууль санаачлах өндөр шаардлагыг хангах хэмжээнд асуудлыг нягтлан боловсруулах ёстойг, мөн Үндсэн хуульд зөвхөн хуулиар нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг хэлэлцэхдээ ердийн хууль хэлэлцдэг дэгийг баримтлахгүй байхыг хуульчилж өгснөөрөө Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн онцлог, ач холбогдол оршиж байгаа юм. Үндсэн хуулийн дархлаа гэж байх ёстой.

Дархлаатай байлгахын тулд өөрчилж болох, болохгүй зүйл заалтыг тодорхойлж өгөх ёстой гэсэн үг дээ. Ер нь өнөөгийн Үндсэн хууль 22 жил болж байна. Цагийн сорилт, шалгалтыг ч амжилттай даван туулж байна.

Яах вэ, дотор нь эргэж харах зүйл байхыг үгүйсгэхгүй. Ямар ч хөдөлгөөнгүй зүйл гэж энэ хорвоод байдаггүй учраас Үндсэн хуульдаа зөв нэмэлт өөрчлөлтийг хийвэл үйлчлэх нас нь уртасна.

Энэ утгаараа нэмэлт өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай. Мэдээж өөрчлөлт нь Монголын хөгжлийн зам, баримтлах зарчим, хүний эрх эрх чөлөө гээд хүрсэн төвшинөөс ухрах ёсгүй. Монголын төрийн байгууламж нэгдмэл байх, Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байх, ардчилсан ёс дэглэмтэй байх гол зарчим мөнхөд үлдэх ёстой араг яс нь

. Харин өөр жижиг өөрчлөлт оруулахыг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь туйлын болгоомжтой, хянуур, нямбайгаар тодорхой хууль дүрмийн дагуу өөрчлөлт оруулах ёстой.

-Өөрчлөлтийг энэ парламентын үед хийх ёстой юу?

-Үндсэн хууль бол зөвшилцлийн баримт бичиг. Парламентад болон гадуур байгаа бүх намууд, иргэд сайн оролцож санаа оноогоо хэлэх нь чухал. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулиа өөрсдөө сайн судалмаар байна. Ойлгохоос эхэлнэ.

Үг, өгүүлбэр болгоныг ухаж ойлгох хэрэгтэй. Эхний ээлжинд Үндсэн хуулийнхаа оршил болоод 70 зүйлийн хэсэг нэг бүр, үг өгүүлбэр болгоныг нэг бүрчлэн утгыг нь нээж ойлгосноор Үндсэн хууль үүргээ биелүүлж чадаж байгаа эсэхийг олж мэдэх учиртай.

Ингэснээр ямар зүйл, хэсгийг нь өөрчилж шинэчлэх вэ гэдэг хариулт гарна. Засаглалын тогтолцоо буюу төрийн удирдлагын хэлбэр зэрэг нэлээн том шинэчлэлийн тухай саналуудыг ярихаасаа өмнө хэл амтай оруулсан долоон өөрчлөлтийг хэрхэх, төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын гажуудлыг яаж засах тухай асуудал л тулгамдсан зорилт юм.

- Манай улс 1992 онд ардчилсан Үндсэн хуулиа баталснаас хойш зөвхөн нэг удаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан нь өнөөдрийг хүртэл маргаан зөрөөтэй байсаар байна. Үндсэн хуулийн гол архитектор Б.Чимид агсан Үндсэн хуульд оруулсан долоон өөрчлөлтийг нэлээд шүүмжилдэг байлаа. Таны хувьд?

-Б.Чимэд багш маань “Үндсэн хууль өөрчлөх шаардлага байна уу” гэж асуухад “Өөрчлөгдөхгүй хууль гэж үгүй. Харин төрийн байгууламжийн тогтолцоо, түүний зарчмын суурь асуудлын хувьд Үндсэн хуулиар оролдох нь төр, улсын амьдралд хор хохирол учруулж болзошгүй байдаг.

Учир нь Үндсэн хууль бол түр зуурын буюу хэсэг хугацааны хөтөлбөр биш, харин ард түмний нэгэнт сонгосон зам болох нийгмийн яс булчингийн тогтолцоог язгуураар нь зангидсан, зүйл бүр нь авцалдаатай суурь хууль бөгөөд түүнээс аль нэг судсыг тасалбал бусад сүлжээндээ шарх үүсгэдэг.

Үүнийг дордуулсан долоон өөрчлөлт тод харуулав. Иймд юу юугүй өөрчлөхийн оронд хохирол багатай буюу хор хөнөөлгүй арга замыг олох хэрэгтэй.

Юм л бол Үндсэн хуулийг ямар нэг хэрэглээний заавар, дэг журамчлага шиг ойлгож гоочилдогоо болих цаг болсон гэж хэлж байсныг санаж байна. Би багштайгаа адил санал бодолтой явдаг нэгэн.

Харамсалтай нь Үндсэн хуульд хүрэлгүйгээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажиллахыг хязгаарлах, Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг хэвийн зохистой хэмжээнд байлгах зэрэг эрх мэдлийн хуваарилалттай холбоотой асуудлыг органик хуулиар зохицуулах удаа дараагийн оролдлого бодит амьдрал дээр улс төрийн намуудын субъектив хүчин зүйлийн нөлөөгөөр хэрэгжихгүй байгаа юм.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд дордуулсан гэх долоон өөрчлөлтийн алийг нь үлдээх, алийг нь хүчингүй болгож хуучнаар нь сэргээх вэ гэдэг асуудал зайлшгүй тавигдаж байна?

-Ийм байна. Нэгдүгээрт, УИХ-ын ээлжит чуулган хагас жил тутам нэг удаа далан таваас доошгүй ажлын өдөр чуулна гэснийг хагас жил тутам нэг удаа тавиас доошгүй ажлын өдөр чуулж байхаар өөрчилсөн нь УИХ нь хууль тогтоох байнгын буюу тасралтгүй ажиллах байгууллага байх нөхцөл шалгуурыг дордуулсан. Жилийн ихэнх үлдсэн хоногт юу хийх вэ гэсэн ойлгомжгүй асуудлууд гарч ирсэн.

Хоёрдугаарт, “Үндсэн хууль, бусад хуульд өөрөөр заагаагүй бол УИХ-ын нийт гишүүний дийлэнх олонхи нь хүрэлцэн ирснээр чуулганыг хүчинтэйд үзэж, чуулганд оролцсон нийт гишүүний олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэснийг “УИХ-ын чуулганы болон Байнгын хорооны хуралдааныг гишүүдийн олонхи нь хүрэлцэн ирснээр хүчинтэйд үзэж, хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонхийн саналаар асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэж өөрчилсөн.

Дээрээс нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүнийг томилох тухай асуудал, түүнчлэн хуульд өөрөөр заагаагүй бол бусад асуудлыг саналаа илээр гаргаж шийдвэрлэнэ” гэж нэмсэн. Ингэснээр асуудлыг олонхиор шийдэх зарчмыг алдагдуулж, төлөөллийн үүрэг, ач холбогдлыг бууруулсан. Саналаа чөлөөтэй гаргах боломж багассан.

-Гуравдугаарт?

-“УИХ-ын гишүүн нь хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах бусад ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй” гэснийг “УИХ-ын гишүүн нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүнээс бусад, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй” гэж өөрчилсөн нь Үндсэн хуулийн нэгэн гол үзэл баримтлалыг алдагдуулсан.

Эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг алдагдуулж, парламентыг гүйцэтгэх эрх мэдэл нь давамгайлж байсан хуучин тогтолцоог сэргээсэн гэж байгаа. Дөрөвдүгээрт, “УИХ-ын дарга, дэд даргыг УИХ-ын гишүүдийн дотроос нэр дэвшүүлэн саналаа нууцаар гаргаж сонгоно” гэснийг “УИХ-ын тухайн сонгуулийн дүнд бий бий болсон нам, эвслийн бүлэг тус бүрээс УИХ-ын дэд даргыг сонгоно” гэсэн нь гишүүд саналаа ямар ч хавчлагагүй, чөлөөтэй гаргах эрхийг хязгаарласан.

Намын шууд хяналт буюу нүдлэн хамгаалалт тогтоох эхлэл болсон. Энэ мэтчилэн долоон өөрчлөлт бүр нь асуудал дагуулж байна. Шүүмжлэл, маргаан, санал дүгнэлт бүрийг бид эргэн харж алдаагаа засах цаг хэдийнээ болжээ. Миний хувьд нэмэлт өөрчлөлт гэхээс илүү энэ долоон өөрчлөлтийг засах ёстой гэж хэлэх байна. Хууль гэдэг бол хүсэл зориг байдаг юм. Үндсэн хууль гэдэг бол ард түмний нийтлэг хүсэл зоригийн төвлөрсөн илэрхийлэл. Тухайн үедээ Монголын нийгэм нэг тогтолцооноос нөгөөд шилжиж байсан, бүх хүн хувийн өмч гэж байхгүй байлаа.

Одоо бол өөр. Өмчтэй, өмчгүй хүн гээд харилцан адилгүй байна. Энэ бүх хүний эрх ашгийг илэрхийлсэн цоо шинэ хууль гарна гэдэг хэзээ ч бүтэшгүй. Гагцхүү дотор нь тодотгох зүйл бий. Тухайлбал, хүний эрхийн асуудалд дордуулах биш нэмж болно. Одоогийн хүний эрх, эрх чөлөөний заалтууд бол олон улсын стандартын төвшинд хүрсэн. Үүнийг дордуулах биш харин баяжуулах ёстой юм.

-Үндсэн хуульдаа цаазаар авах ялыг өөрчлөх тухай ч бас ярьж байгаа?

-Цаазаар авах тухай ялыг шууд хасаад өөрчилнө гэж бодохгүй байна. Гэмт хэргийн тухай хууль гарч байж яах вэ гэдэг нь шийдэгдэнэ.

Д.Лүндээжанцан: Үндсэн хуулиа өөрчилье гэвэл ард түмнээс асуух хэрэгтэй
Tweet
Bolod.mn