Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль батласан өдрийг өчигдөр тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Жилийн жилд хууль батласан тухай дурсамжид дарагддаг энэ өдөр Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүн асан, судлаач багш В.Удвалтай уулзаж, “толгой” хуулиа бид хэрхэн хэрэгжүүлж байгаа талаар ярилцлаа.

-Өнгөрсөн 22 жилд Монгол Улс Үндсэн хуулиа хэр хэрэгжүүлж ирэв гэдэгт та судлаачийн хувьд ямар дүгнэлт өгч байна вэ?

-Олсон ололт амжилт байлгүй яахав. Гэхдээ үгүйсгэх аргагүй нэг зүйл бол энэ 22 жилийн явцад Үндсэн хуулиа, түүнд заасан зарчмынх нь дагуу хэрэгжүүлж хийх гэж явсангүй.

Субьектив санаа бодлоор хандаж түүгээрээ асуудлыг шийддэгээс болж Үндсэн хуулийн зарчим, бүр тодруулбал бидний цаашаа явах зам маань гажаад байна. Өөрт ашигтайгаар хийх гэдэг нэр томьёо бүх юман дээр өнөөдөр үндсэн зарчмыг алдагдуулаад байна.

Ингэж дандаа гажуудуулж, тодорхой субьектив ашиг сонирхлын үүднээс асуудалд хандаж яваад байгаад нь судлаач, Үндсэн хуулийн эрх зүйн багш, энэ чиглэлээр практик ажлуудыг хийж байсан хүний хувьд санаа зовж явдаг юм.

-Үндсэн хуулийг батлаж байсан анхдагчид өөрчилнө, шинэчилнэ гэхээр их таагүй ханддаг. Гэхдээ сүүлийн үед Үндсэн хуулийг өөрчлөх хэрэгтэй гэдэг ойлголт хандлага нэлээд газар авч байна. Өөрчилье гэж хэлэх үндэс суурь юунаас үүдэж гарч ирээд байна вэ?

-Үндсэн хуулиас болоод байгаа гэхээсээ илүүтэйгээр хуулийг яаж хэрэгжүүлж байна вэ гэдэгтэй холбоотой. Зөвхөн Үндсэн хууль ч биш, бусад хуульд ч ялгаагүй, дандаа субьектив санаа, хөндлөнгийн зүйл маш их орж ирж байна. Субьектив санаа гэдэг бол хүмүүс хоорондоо яриад л хуулийн зарчмаар нь биш тухайн хүнд юу гэж бодогдож байна түүгээрээ хэрэгжуүлдэг, цаашлаад түүгээрээ асуудлыг шийддэг. Хуулийг ийм байдлаар хэрэгжүүлж байгаа нь нийгэмд, олон нийтэд маш ойлгомжгүй нөхцөл байдлыг үүсгэж байна. Үндсэн хууль дээр ч ялгаагүй ийм байдал үүсч, тэгээд эцэстээ “ерөөсөө өөрчилье” гэдэг гаргалгаа руу очиж байна.

Хөгжилд саад болж байгаа, бас хүмүүсийг юманд нэгтгэхэд ч хүндрэл учруулж байгаа зүйл бол энэ субьектив санаа. Хууль гэдэг бол олон үзэл бодол хандлага, чиглэлийг нэгтгэж нэг зүг рүү харуулж зохицуулдаг механизм. Энийг бүтэн задлаад ойлгомжтой биш болгоод хаячих нь эргээд олон сөрөг үр дагавартай.

Ер нь манай Үндсэн хуулийн нөөц бололцоо бүр шавхагдчихсан байгаа юм биш. Харин Үндсэн хуулийг заасан зарчмаараа л хэрэгжүүлэх ёстой.

-Хуулийг хэрэгжүүлэх явцад субьектив санаа орж ирээд байна гэхээр гарсан хууль маань анхнаасаа хөндлөнгийн нөлөөлөлд амархан автахаар тийм “цоорхой”-той гарсан гэж ойлгож болох уу?

-Үндсэн хуульд зарчмуудыг маш нарийн тогтоогоод өгчихсөн байгаа. Гэтэл тэрийг хуульд бичсэнээс нь буруугаар ойлгож тайлбарлах явдал түгээмэл байна. Би ганцхан л жишээ хэлье. “Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн хууль зүй, улс төрийн өндөр боловсролтой байна” гэж Үндсэн хуульд заасан байгаа. Улстөрч гээгүй, улс төрийн өндөр боловсролтой гэж. Үндсэн хуулийн шүүх юм чинь суурь нь хуульч хүн байхаас өөр аргагүй, тэгээд дээрээс нь нэмж улс төрийн өндөр боловсролтой байна гэсэн энэ заалтыг өнөөдөр зарим хүн шууд улстөрч байна гэж ойлгоод түүгээрээ тайлбарлаад явж байна. Тэгэхээр субьектив хандлага орж ирээд байна гэдгийн цаана хууль өөрөө муу, шүүрэн шанага шиг юм гэж шууд ойлгож болохгүйг л энэ жишээ харуулаад байгаа юм.

Хуулийг боловсруулан батлаж байсан хориод жилийн өмнө манай эрдэмтэн судлаачдад, хууль тогтоогчдод өнөөдрийнх шиг судлах, мэдээлэл авах нөхцөл боломж дутуу байсан зэргээс болоод зарим нэг дутуу дулимаг гэж хэлж болох, өөрчлөх зүйл байгааг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь энэ Үндсэн хуулийн суурь зарчмуудыг хөндөж болохгүй. Тухайлбал, “хүний эрхийг дээдэлсэн, хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулна” гэдгийг бид өнөөдөр ямар нийгэм байгуулна гэж өөрчлөх юм гэх мэтээс эхлээд асуулт олон гарна.

-Сүүлийн үед Үндсэн хуулийн цэц эрх барьж байгаа болон сөрөг хүчнээс ихээхэн шүүмжлэл сонсож байна. Эрх барьж байгаа талаас Цэцийг шинэчлэлд саад боллоо гэж байхад сөрөг хүчин “Цэц Ерөнхий сайдыг хамгаалсан шийдвэр гаргалаа” гэж байна?

-Энд миний түрүүн хэлсэн нөгөөх субьектив санаа орж ирээд байгаа нь л харагдаж байна. “Иргэдийг шүүх хуралдаанд оролцуулах нь Үндсэн хуулийг зөрчиж байна” гэж Цэц шийдвэр гаргасан юм билээ. Гэтэл Үндсэн хуульд “Шүүн таслах үйл ажиллагааг зөвхөн шүүх хэрэгжүүлнэ” гэж заасан. Зөвхөн шүүх хэрэгжүүлнэ гэдгийг шүүн таслах үйл ажиллагаанд оролцох эрх авсан иргэн байна гэж ойлгох ямар ч боломжгүй. Хууль зүйн шинжлэх ухааны ойлголт нэр томъёогоор бол үүнийг “шүүгчид хэрэгжүүлнэ” гэсэн үг. Түүнчлэн хуулиас гадуур шүүх байгуулахыг хориглоно гэсэн заалт ч хуульд байж байгаа. Ингэж субьектив байдлаар ойлгож, түүнийгээ хэрэгжүүлж, түүгээрээ шийдвэр гаргаад байгаа чинь өнөөдрийн бидний гол алдаа.

-Үндсэн хуульд зайлшгүй өөрчлөх хэрэгтэй зүйл бий гэдгээ тодруулбал?

-Цэцийг Үндсэн хуулийн шүүх гэдэг хэлбэрээр бэхжүүлэх шаардлага байгаа. Цэц бол Үндсэн хуулийн шүүх. Гэтэл шүүхийн шийдвэрийг өнөөгийнх шиг УИХ зөв, буруу гэж хэлэлцэж суух ёстой юу гэвэл үгүй. Шүүхийн шийдвэрийг дахин шүүгээд байх юм бол хараат бус шүүх эрх мэдлийн тухай яриад хэрэггүй. Гэхдээ өөрчлөлтийг яаж хийх вэ гэдэг их тодорхой ойлгомжтой байх ёстой. Тэгэхгүй бол өөрчлөх гээд бүр эргэлзээтэй будлиантай юм бий болчихсон түүх байж байна. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болох уу, үгүй юу гэдэг энэ асуудал цэгцрэхгүй хэчнээн жил болж байгааг та бид бүгд мэдэж байгаа. “Энэ бол маш буруу” гэж ярьж байсан хүн өөрөө энэ хоёр албыг зэрэг хашаад эхлэхээрээ “Зөв” гээд яриад эхлэх жишээтэй. Тэгэхээр Үндсэн хуулийг өөрчилье гэхээс илүүтэйгээр яаж хэрэгжүүлж байна вэ гэдэгтээ үнэлэлт дүгнэлт өгч, үндсэн зарчмыг хэрэгжүүлэх талд анхаарал хандуулах ёстой.

Намд өөрт нь ашиг сонирхол байж болно, хувь хүнд ашиг сонирхол байж болох ч үүнийгээ ямагт нийтийн ашиг сонирхлын дараа тавьж байх хэрэгтэй. Ийм соёлыг улс төрд бий болгохын тулд Үндсэн хуульд намтай холбоотой асуудлыг маш сайн хуульчлах ёстой байсан. Гэхдээ Намуудын тухай хууль, намын санхүүжилтийн тухай хуулийг сайн гаргах юм бол заавал Үндсэн хуулийг хөдөлгөхгүйгээр шийдэх боломж нээлттэй байна.

-Та Цэцийн гишүүн байсан. Цэц үнэхээр хараат бус ажиллаж чаддаг уу?

-Миний үед Цэцтэй холбоотойгоор ингэж их улстөрждөггүй байсан. Тиймээс бид хараат бусаар хуулийнхаа хүрээнд ажиллах боломжтой байсан, тэгж ч ажиллаж чадаж байсан гэж би боддог. Цэц гэдэг ганцаар биш хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага.

-Цэцийн гишүүдийг харахад зарим нь олон удаа улирч сонгогдож байна. Харин таны тухайд яагаад улирч ажиллаагүй юм бэ?

-Улирч ажиллах эсэх хувь хүний өөрийн шийдвэр, сонголтоос хамаарахгүй. Миний хувийн түүх гэвэл, би шударга ажиллаж байсан нь дахин сонгогдох боломжийг маань хаасан тийм л явдал болсон.

-Засаглалын салаа мөчрүүд бие биедээ тавих хяналтын тухай ярихаараа хоёр танхимтай парламенттай болъё гэсэн санааг хүмүүс их хэлдэг. Энэ тухай бас нэлээдгүй ярьж бичиж байлаа. Хоёр танхимтай парламент манайд боломжтой юу?

-Энэ бол цоо шинэ зүйл биш. Төлөөллийн хувьд манайх хоёр танхимтай байсан үе бий. Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал гээд. Тухайн үедээ нийгмийн хөгжлийн хэтийн хандлага талаасаа харахад зохимжтой биш юм байна гэж үзсэн учраас Үндсэн хуулиараа нэг танхимтай парламентыг бий болгосон. Нэг танхимтай парламенттай тохиолдолд Засгийн газраа хянах механизмыг зөв хийх ёстой. Үүнийг зөв хийчих юм бол заавал хоёр танхимтай парламенттай байх шаардлага байхгүй. Хоёр танхимтай байна гэдгийн цаана бас хүний субьектив санаа явж байх магадлал бий. Нэг хэсэг нь УИХ-д орж байхад, ялагдаад парламентын гадна үлдэж байгаа нь түүнээсээ хэд дахин олон. Тэгэхээр хоёр танхимтай болгохоор олон хүн орох нь мэдээж.

Түрүүчийн АИХ, УБХ дээр тухайн үедээ судлагдаж байсан юм нь зардалтай холбоотой байсан. Жилд ганц удаа АИХ хуралддаг ч гэсэн олон газраас хүмүүс ирээд зардал мөнгө, хуралдаан сунжирвал гээд л Үндсэн хуулийг батлаж байх үед хэдэн сараар хуралдаж байсан зэргээс үүдээд асуудлыг талаас нь харж шийдсэн хэрэг л дээ.

-Одоогийн парламентын гишүүдийн тухайд Ерөнхий сайд Их хурлыг тараах эрхтэй байж засаглалын тэнцвэр хадгалагдана гэх байдлаар олонтаа ярьцгааж байгаа. Нөгөө талаасаа бас Засгийн газар парламентыг тоохгүй дураараа авирлаж байна гэсэн шүүмжлэл чуулганы танхимд их гардаг. Засгийн газар болон Их хурал харилцан бие биеэ хянах механизмыг бүрдүүлэх гэсэн энэ санааны цаана Үндсэн хуулийг өөрчлөе шинэчилье гэсэн юм явж байгаа шүү дээ?

-Манайд засаглалын тэнцвэрт байдал эрх мэдлийн хуваарилалт тал дээр учир дутагдалтай юм байдаг. Энд хамгийн гол нь нэг нь нөгөөгөө тараахдаа биш. Засаглалын эрх мэдлийн хуваарилалт гэдэг нь хууль тогтоох эрх мэдлийг зөвхөн УИХ хэрэгжүүлнэ. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг Засгийн газар хэрэгжүүлнэ гэж тодорхой заасан. Гэхдээ гүйцэтгэх эрх мэдэлд Ерөнхийлөгч өөрийн гэсэн эрх мэдэлтэй байгаа. Сая л гэхэд Ерөнхийлөгч Засгийн газарт чиглэл өгч зарлиг гаргалаа. Ер нь Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэлтэй холбоотой 33 дугаар зүйлд байгаа тэр бүрэн эрхүүдийг хараад үзэх юм бол гүйцэтгэх эрх мэдэл талдаа чиг үүргүүд нь давамгай. Нэгэнт Засгийн газрыг бүрдүүлэхэд Ерөнхийлөгч өөрөө эрх мэдэлтэй байдаг юм бол Ерөнхийлөгч нь тараадаг арга хэрэгсэл байх нь бас буруу биш. Нөгөө талаасаа Ерөнхийлөгч бүх ард түмнээс сонгогддог. Яг энэ зарчмаараа юмнуудаа хийгээд явах юм бол бас бололцоогүй, Ерөнхий сайд үүнийг тараах эрхгүй гэдэг юм харагдахгүй л байгаа юм.

Засгийн газарт итгэл үзүүлэх эсэх гэдэг асуудал байдаг. Үүнийг ганцхан удаа буюу Ж.Наранцацралт агсаныг Засгийн газар тэргүүлж байхад л хэрэглэсэн, түүнээс өөр хэрэглээгүй байх. Итгэл үзүүлэх эсэх гэдэг бол Засгийн газарт тавьж байгаа хяналт. Гэхдээ үүнийг өдөр болгон хэрэглээд байх бололцоогүй учраас өөр арга замыг хуульд тусгасан байдаг. Тухайлбал, Засгийн газрын цаг байна. Их Хурал дээр Засгийн газрын цаг гэхээр гишүүд танхимд тун цөөн байдаг. Уг нь энэ бол Засгийн газраа хянах нэг механизм. Ерөнхий сайд эсвэл сайд ажлаа тайлагнаж байхад түүнийг сонсож, танилцаж, асууж эсвэл шаардлага тавьж байгаа гишүүн байхгүй шахам байна гэдэг чинь Их Хурал Засгийн газарт хяналт тавих ажлаа хийхгүй байна гэсэн үг.

Засгийн газар Их Хурлын гишүүдээс бүрдэж байгаа тохиолдолд хэлж шүүмжлэх хэцүү байдаг, адилхан гишүүн байж хэн нь хэнийгээ юу гэж хэлэхэв гэдэг байдлаас асуудалд хандах юм энд байгаа нь нууц биш.

-Засгийн газарт мөнгө санхүүгийн эрх мэдэл байдаг учраас Их Хурлын гишүүд сайд нараас энэ талаараа хараат болчихоод шүүмжилж чаддаггүй юм биш үү, өнөөгийн бодит байдал нь?

-УИХ-ын гишүүн хууль тогтоох үүрэгтэй. Энгийн үгээр хэлбэл, хуулийн төсөл боловсруулдаг, батладаг тийм эрх үүрэгтэй улс. Гэтэл өнөөдөр гишүүдээс эхлээд жирийн иргэд хүртэл нэг зүйлд буруу ойлголт, хандлагатайгаар явж ирлээ. Тэр нь Их Хурал хамгийн том эрх мэдлийг хэрэгжүүлдэг, түүнийг дагаад бүх асуудлыг Их Хурлын гишүүдээр шийдүүлэх ёстой гэж зүтгэдэг жишиг. Дээврийн засвар, худаг ухах гэх мэт асуудлаар хүртэл иргэд гишүүнд ханддаг, гишүүд аж ахуйн асуудал шийдэх гээд гүйгээд байдаг. Энэ нь эргээд парламент Засгийн газарт хяналт тавих эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх боломжийг хаахад хүрч байгаа нь гишүүд Засгийн газрын цагийг сонсохоос зугтаж байгаагаар илэрч байна гэж хэлж болно. Үүнийг хаасан зохицуулалтыг хуулиар хийж, зөв хэрэгжүүлэх юм бол бизнесмэнүүд гишүүн болох гэж зүтгэхгүй, асуудлыг өөртөө эсвэл аль нэгэн бүлэглэлийн эрх ашигт нийцүүлэх зорилготой улс парламент руу зүглэхгүй болно. Ингэж хийж чадаагүйгээс болоод хатуухан хэлэхэд гэмт хэрэг хийчихээд нуугдах газар нь Их Хурал болох гээд байна.

-Үндсэн хуулийн суурь зарчмаа мэдэхгүй гажуудуулж явж ирсэн гэдэгтэй тань хууль батладаг улс санал нэгдэхгүй л болов уу даа?

-Гажаагүй явж ирсэн гэвэл яагаад парламент Засгийн газартай зэрэгцээд мөнгө санхүү рүү хутгалдаад байдаг юм, яагаад хуваарилж байгаа мөнгийг ингэж тэгж зарцуул гээд оролцоод байдаг юм гэх мэт асуултууд гарч ирнэ. Их Хурал хууль тогтооно гэсэн суурь зарчмаа хэрэгжүүлсэн бол өнөөдөр гишүүдийн нэрээр тойрогт хуваарилагддаг мөнгөний тухай яриа хөөрөө байх ёсгүй байсан.

В.Удвал: “Өөрт ашигтайгаар хийх” гэдэг нэр томьёо үндсэн зарчмыг алдагдуулаад байна
Tweet
Bolod.mn