Завхан аймгийн Яруу сумын харьяат Монгол Улсын отгон тод манлай уяач Дашзэвэгийн Дагвадоржийг

уншигч тантай уулзуулж байна. Тэрбээр “Ажнай” галын уяач билээ. Алтан туурайт хүлгийнхээ дурдан тоосонд хийморио сэргээж, наадан үндэснийхээ хувцас чимгээр гоёж гангарах монгол заяагаараа омогшин бахархдаг тэрбээр Хөдөлмөрийн баатар, Тод манлай уяач, гавьяат малчин Д.Даваахүү гуайд хадаг барьж очсон шавь нь гэж ярих дуртай юм билээ. Д.Дагвадорж битүүний өдөр Тод манлай уяач цол хүртсэн юм.   

-Сар шинийн босгон дээр Монгол Улсын Тод манлай уяач хэмээх эрхэм цол хүртсэнд тань баяр хүргэе?
-Баярлалаа. Морин жил сайхан эхэлж байна. Монголынхоо ард түмэнд эрүүл энх, аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Сайхан хийморьтой жил дөнгөж эхэлж байхад энэхүү цолыг хүртсэндээ баяртай байна. Энэ цолыг би 20 жил хөдөлмөрлөж байж хүртлээ.
-Хэдэн түрүү, айраг хүртэж байж энэ цолонд хүрэв?
-Гурван түрүү, 19 айраг. Ер нь улс бүсийн наадмаас 10 түрүү юм уу 20 айраг хүртэх болзолтой байдаг юм билээ.  
-Морь уяхад танд юу нөлөөлсөн бол...
-Бага насаа хөдөө өнгөрүүлж, хурдны морь унадаг байлаа. Өвөө маань ч морь уядаг байсан. Шатарын бор гэж Завхан аймагт таван удаа түрүүлсэн алдартай хүлэг сонсогддог доо, тэр өвөөгийн маань хүлэг юм. Энэ бүхэн намайг морь уяхад маш их нөлөөлж дээ. Тиймдээ ч би 1995 онд Хөдөлмөрийн баатар, Тод манлай уяач, гавьяат малчин Д.Даваахүү гуайд шавь орсон.
-Хадаг барьж очиход таныг хэрхэн хүлээж авч байсан бэ?
-Би багштай өмнө нь уулзаж байгаагүй л дээ. Сургаар л мэддэг байсан. 1977 оноос хойш оюутны амралтаараа улсын наадам үзэж, түрүүлж ирж байгаа морь харна. Дараа нь алдчихгүйг хичээж дагаж явсаар уяан дээр нь очдог байв. Дэргэдээс нь харах гэж л тэр л дээ. Бас болоогүй ээ бичиж, хөтөлж явсан. Тэр сонирхолоороо Д.Даваахүү гэдэг хүнд очиж болох юм байна гэж бодсон. Намайг очиход багш их сайхан хүлээж авсан. Аварга хүрэн азарганыхаа отгон төл азаргыг бэлэглэсэн.   
-Тэр азаргыг та мэдээж уясан байлгүй...
-Надад ирсэн жил нь улсын наадамд уяхад 50-иадаар давхисан. Тэр миний анх морио уяж улсын наадамд хүлгийнхээ тоосыг өргөсөн жил байсан. Тэр мөчөөс хойш манай “Ажнай” гал улам сайхан өргөжсөн. Олон ч уяач тод манлай, манлай, алдарт уяач хэмээх эрхэм цолны эзэд боллоо. Одоо ч төрсөөр байна. Тод манлай уяач Д.Даваахүү багш, Батлах хамгаалах яамны сайд Д.Бат-Эрдэнэ бид гурав энэ галаа байгуулсанаас хойш хэн нь ч бусдыг дагаж урваад бууриа сэлгэсэнгүй. Нэг л хүсэл зорилготой явна. Тэгж ирсний ач тус юм уу даа бид гурав өнөөдөр “Тод манлай уяач” гэдэг том цол хүртлээ. Миний зарчим хувирамтгай зантай хүнд дургүй. Өвөө маань ч тийм хүн байсан болохоор намайг ингэж хүмүүжүүлсэн байх. Олон найз сольсон хүн өөдөлдөггүй ч гэж хэлдэг байж билээ. Би олон найзтай. Тэд маань бүгд над шиг бодолтой байна ч гэж байхгүй. Тиймээс зохицоод л явдаг даа.

-Д.Даваахүү гуай Төв аймгийнх. Харин та Завханых. Та түүнтэй өмнө нь уулзаж байгаагүй хэрнээ өөр аймгийн уяачид шавь орсон нь бас л сонин санагдаж байна шүү...
-Манай хадам Төв аймгийнх. Тэднээрээ далимдуулж л энэ хүнд шавь орсон.          
-Анхны айргаа хэдэн онд хүртэж байв?
-Улсын наадмаас бол 1998 онд морин соёолонгоо аман хүзүүдүүлсэн. Хэнтий аймгийн Баян-Өндөр сумын уугуул “Улаан” Баяраагийн унаган адуу. Гурван удаа хадуурсан хэрнээ тэгж давхисан даа. Уг нь хадуураагүй бол түрүүлэх байсан юм. Улсын наадмын өмнө Төмөр замын наадамд түрүүлчихээд долоо хоногийн дараа болсон Төв аймгийн Баянцагаан суманд түмэн адууны баяр болон өөр нэг наадамд бас түрүүлсэн. Гурав түрүүлчихээд улсын наадамд хоёрт давхиж байгаа нь тэр. Баянцагааны наадамд би соёолонгоо мордуулчихаад Тагарваа хутагт болон бусад уяачийн хамт морь эргэх зурхайгаас км хэртээ цаана бууж түр саатсан юм. Нэг шил юм задалж амсацгаалаа. Гэтэл уяач Жамбага өврөөсөө мөнгөөр урласан нэг морь гаргаад “Ааваас минь үлдсэн мөнгөн ембүүгээр би үүнийг хийлгэж Тагарваа хутагтаар аравнайлуулсан юм. Үүнийгээ энэ наадмын соёолонгийн түрүү хүлгийн эзэнд өгөх гэж авч ирсэн. Гэхдээ миний үрээ энэ насанд түрүүлэх болохоор надад байж байг” гээд өвөртөө хийнгээ тоглоом болгон ярьж, аархаж байв. Тэгсэн Тагарваа хутагт “Чи наад мөнгөн морио тэр дор сууж байгаа саарал дээлтэй хүүгийн өвөрт хийчихгүй юу. Тэр хүүхдийн морь түрүүлэх гэж байгаа юм байна шүү дээ” гээд над руу заав. Би залуухан ч байж Д.Даваахүү багшийг дагаж тэдэнтэй хамт явсан болохоос биш нэг их хүн танихгүй болохоор доогуур хавьцаа сууж байсан л даа. Төд удалгүй морьд эргэж барианд ороход миний соёолон түрүүлж, Жамбагын үрээ аман хүзүүдсэн.
-Амны билгээс ашдын билэг гэдэг дээ. Танд бас тэгж санагдсан байлгүй...
-Тийм. Би түүнээс хойш Тагарваа хутагтыг хоосонгүй юм уу гэж бодсон. Учир нь намайг танихгүй, миний соёолонг ч хараагүй хэрнээ тэгж хэлсэн шүү дээ. Одоо гэрийн бурханы дэргэд тэр мөнгөн ембүүгээр хийсэн морь байрладаг. Хамгийн их хүндэтгэж явдаг зүйлийн маань нэг дээ.
-Таны адууны угшил хаанахынх бэ?
-Анхны азарга маань М.Данзаннямын адууны угшилтай. Багш надад отгон төлийг нь бэлэглэсэн гэж хэлсэн дээ. Тэр азарга ер нь хоёрхон төлтэй байсан юм билээ. Нэгийг нь багш дүүдээ, нэгийг нь надад өгсөн хэрэг. Түүнчлэн Хэнтий аймгийн Галшар, Баянмөнх, Баянхутагт сумаас нэлээд адуу авсан. 1990 оны дундуур уяачид энэ аймгаас л хурдан хүлэг авдаг байлаа. Сүүлд л Сүхбаатар аймаг гэж яриад байгаа болохоос биш. 2000 он гарсны дараа харин Сүхбаатар аймгийн угшилтай адуутай болсон. Эрлийз адуу ч бий. Даваахүү багш бид нар адуугаа харж байхад улсын наадамд түрүүлж, айрагдсан бүх азарганы төл бараг байна билээ шүү. Тиймээс бидний адууны угшил улам сайжирч байгаа байх гэж боддог.  
-Та өнгөрсөн жил аймгийнхаа 90 жилийн ойгоор хул азаргаа түрүүлүүлсэн байх аа?
-Тийм. Хүрэн азаргаа ч бас гуравт оруулсан. Мөн их насны унаган хүлгээ аман хүзүүдүүлсэн. Тэгэхэд Ерөөлтийн халзан морь үзүүр дээр ирэх үед дайрч түрүүлсэн. Унаган их насны адуу айрагдаж байвал адуу улам сайжирдаг юм гэж өвөгчүүд их ярьдаг даа. Тиймээс миний адуу сайжирч байгаа юм болов уу.
-Өвөөгийн тань адуунаас Танд угшилж ирсэн үү?
-Үгүй. Яагаад гэвэл Завхан нутаг хол. Намайг оюутан байхад адуу нь бараг устсан. Үлдсэн хэдийг нь би энд авч ирж ч чадаагүй болохоор өвөөгийнхөө адууг залгуулж чадаагүй ээ.  
-Та хурдны морь унаж байсан уу?
-Унаж байсан. Аймгийнхаа наадамд хоёр түрүүлж, олон айрагдсан шүү. Ер нь манай өвөөгийн адуу их сайн байсан. Ямар сайндаа нутгийнхан хол газар явахдаа өвөөгийн адуунаас морь барьж унаад явж байх вэ. Холын унаа сайн даадаг болохоор нь тэр шүү дээ. Нэг хөгжилтэй зүйл ярихад би наймдугаар ангиа төгссөн жилээ нэг даага уяж өөрөө унаж аймгийнхаа наадамд уралдаад баян ходоодод орж билээ. Намайг уяж байхад өвөө маань “Чиний морь уяна гэж юу байдаг юм, боль” гэхэд нь зүтгэсээр байгаад уясан минь тэр. Морь уяах сонирхол маань багаас байсан болохоор зөрсөөр байгаад тэгж уралдсан. Өвөөгийн “Шарваа” хээр морь аймгийнхаа наадамд зургаан жил дараалан түрүүлээд хөгшрөөд байхад нь бор бор морь залгаад гарч таван жил дараалан түрүүлсэн.
-Та өөвөөгөө нэлээн ярьлаа. Харин аав тань морь уядаггүй байсан юм уу?
-Сэхээтэн хүн байсан. Ажил ихтэй байсан болохоор морь уяах ч зав нь олддоггүй байсан биз. Аймагтаа ерөнхий нягтлангаар ажилладаг байсан юм.
-Таны олон айраг амссан наадмаас хамгийн сайхан он аль нь бэ?
-1998 онд соёолонгоо улсад аман хүзүүдүүлсэн гэж дээр би хэлсэн дээ. Тэр жилийн наадмыг би ярих дуртай. Ер нь хүнд анхны юм бүхэн сайхан байдаг шүү дээ. Намайг соёолонгоо мордуулж байхад Даваахүү багш дэргэд ирээд “За энэ жил миний хүүгийн соёолон хурдан байна. Түрүүлэх нь ч түрүүлнэ ээ. Түрүүлсний дараа их л хэл ам дагадаг юм даа. Сайн л ном уншуулаарай. Унаач хүүхэд чинь ч балчир байна” гэв. Тэгж хэлэхэд нь надад бас л сонин юм бодогдож билээ. Удалгүй соёолонгоо мордуулж, машинтайгаа араас нь дагаад явж байтал машин маань яасан нь мэдэгдэхгүй унтарчихсан. Асаах гэж хэд хэд үзээд бараагүй. Уг нь шинэ машин, тэгсэн хэрнээ асахаа больчихдог. Тэгэхээр нь машинаа тэнд нь орхичихоод одоо Монгол шуудан компанийн захиралаар ажиллаж байгаа Чинзориг найзынхаа машинд суугаад явсан. Морь эргэж Айдсын даваа давж байтал соёолон маань хадуураад явчихлаа. Тэгж тэгж замдаа дахиад орохоор нь одоо гайгүй байлгүй гэтэл үзүүр дээр бусгаад бас хадуурчихсан. Гэхдээ тэгж хадуурсан нь үзүүр дээр зогсч байсан жуулчны автобус ухарснаас болсон юм. Наадмын дараа Даваахүү багшийн хэлдгээр миний зөв зүгээр явж байсан машин унтрах, эсвэл жуулчны автобус ухрах зэрэг ер нь том юм хаасан байж ч магадгүй шүү гэж бодсон. Аливаа зүйл цаанаасаа зурагдсан байдаг шүү дээ.  

-Битүүний өмнөх өдөр таны уяач Пүрэв-Очир шилдэг залуу уяачаар шалгарч баяр дээр баяр нэмсэн дээ?
-Тийм. Манай гал ууган нь юм. Дээхнэ бидний хүлэг айрагдахгүй өнжих жил гэж байдаггүй байлаа. Тэр үед манай галд орж Даваахүү багшаар морио уяуулах гэсэн хүн олон л байсан. Өнөөдөр тод манлай, манлай зэрэг цол хүртсэн олон бизнесмэн манай галаар дамжсан даа. Харин Д.Бат-Эрдэнэ бид хоёр ажлаа бүтээчихээд, бусдыг дагаж яваагүй ээ. Бидний морь наадам бүрт айрагдах гол биш, хүүхэд, морь л эсэн мэнд уралдаад ирэх хамгийн дээдийн жаргал. Наадмын үеэр бүх хүн сайхан яриа хөөрөөтэй, дээл хувцасаа өмсөөд явж байдаг. Тэгж л цэнгэх нь бидний бахархал юм даа. Манай галд “Авзага трейд”-ийн захирал П.Мэндбаяр байсан юм. Заримдаа тоглоомоор “Би та нар шиг эрийн өвөр дамжсан хүүхэн шиг биш” гэж хэлдэг. Тэр ч байтугай зарим хүн “Д.Даваахүүгийн уясан хүлэг сүүлийн үед давхихаа байсан шүү дээ. Морио аваад манай галд хүрээд ир” гэдэг.
-Та юу гэж хариулах уу?
-“Үгүй ээ. Би нэг нөхөрлөж итгэсэн хүнтэйгээ л байдаг” гэж хэлдэг. Би цолны дээдийг хүртэе гэж хурдны морь уясангүй. Зөвхөн хооббигоороо л явна. Түүнчлэн ахмад уяачдаа хүндэлье, Монгол соёлоо дээдэлье, үндэсний хувцасаа ч улам их сурталчилъя гэж бодож орсон. Манай галынхныг дагаж бусад уяач хөөрөг даалингаараа ч гоёдог болсон байна билээ. Зах зээлийн үед энэ бүхэн бараг мартагдаад байсан шүү. Тиймээс бид морь уяхаас гадна энэ талд бас ч үгүй хөрөнгө оруулалт хийсэн гэж боддог. Малчдад ч бизнесмэнүүд маань их хөрөнгө оруулсан. Улсын хэмжээнд зөвхөн хурдны моринд л гэхэд гурван тэрбум төгрөг зарцуулж байна гэсэн судалгаа 2012 оны байдлаар гарсан байсан.
-Удахгүй Дүнжингарав болно. Та хүлгийнхээ тоосыг мэдээж өргөх байлгүй?
-Тэгнэ ээ. Гурван азарга, хэд хэдэн их нас, соёолон бий.
-Өвлийн наадмыг сүүлийн үед хориглоод байгаа. Сүүлдээ Дүнжингаравыг ч болиулах шинжтэй юм яриад байсан. Энэ талд та ямар бодолтой байна вэ?
-Бид хүүхэд байхдаа өвөл уралдаад болоод л байсан. Одооны хүүхдүүд шиг бүх зүйлээр хангуулаагүй хэрнээ шүү дээ. Нэхий малгай өмсөөд ороолт ч үгүй давхиад ирдэг байсан. Улсуудын яриад байгаа хүүхдийн эрхийг хамгаалах гэдэг нь уг нь зөв л дөө. Гэхдээ хувцас, даатгал энэ тэрийг нь ингэж шийдье гэж ярихгүй хэрнээ зөвхөн баячууд морь уядаг гэх юм. Үүнийг хэдхэн тооны хүн бичиж нийгэмд хоногшуулчихлаа. Манай улсад олон өрх морь уяж байна. Тэгж уяхын тулд туслах уяач, унаач хүүхэд байдаг. Тэднийг уяачид нь цалинжуулдаг. Түүнчлэн ар гэрийнхэн нь хамт яригддаг. Нэг унаач хүүхэд л ар гэрийнхээ амжиргааг авч явж байгаа үе ч бий. Үүнийг өнөө бичээд нийгэмд буруу ойлголт төрүүлээд байгаа хүмүүс ойлгох хэрэгтэй. Бид зөвхөн хувийн жаргал хөөсөндөө морь уяагүй. Монгол хүн хэзээ ч морь л түрүүлж, айрагдаж байвал энэ хүүхдийн амь нас хамаагүй гэж байгаагүй. Уяач бүр морь, хүүхэд маань эсэн мэнд ирээсэй гэж залбирч явуулдаг. Том хүнээр хурдны морио унуулах ёстой гэж яриад байгаа. Хэрвээ би унаад түрүүлээд ирвэл хэн ч баярлаж, өхөөрдөхгүй. Морийг хүүхэд унаж байгаадаа л хамаг утга учир бүрэлдэж байгаа юм. Нөгөө талаар морь унасан хүүхдийн гар, бие чангардаг, ухаан суудаг. Би өнөөдөр 50 гаруй насалж байна. Хамрын ханиад бараг тусахгүй байгаа нь хөдөө өсөж морины дэл дээр давхиж явсны ач буян гэж боддог. Хот, хөдөөгийн хүүхдийг зэрэгцүүлээд юм хийлгэхэд тэс өөр харагддаг. Хөдөөний хүүхэд арай л овсгоотой, хэрсүүжсэн байдаг даа.
-Ярилцсанд баярлалаа. Танд улам их амжилт хүсэе. Уясан хүлэг бүхэн тань түрүү, айраг үргэлж хүртэж байх болтугай.

У.Баярсайхан