 |
|
 |
|
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ? |
|
|
 |
|
 |
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ?
2014-03-27Монгол бол шинжлэх ухаан сулхан хөгжсөн, жижигхэн буурай орон. Чухам энэ байдал Монголын түүх судлалын 
салбарт тусгалыг олжээ. Түүх гэдэг нь өнөө цагт ч, ирээдүйнхээ төлөө хөгжил рүү урагш харж алхахад ч нэг их чухал биш, харин бахархал, онгирч гайхуулах үзүүлэн юм гэх ойлголт, түүхийн утга учрын үл анзааралт монголчуудын дунд өнөө хүртэл түгээмэл. Гэвч, гадаадын хүчирхэг улс гүрний хувьд бидний өнгөрсөний түүх тэдний “ирээдүйн бодлого”-ын нэг хэсэг болж иржээ.
Өнгөрсөн зуунд Монголын түүх коммунизмын аварга гүрэн Зөвлөлтийн хяналт, үзэл суртлын хүлээсэнд баглуулсан байв. Яагаад гэвэл, Зөвлөлтийн хувьд Монголын түүх нь бие даасан монгол үндэстний түүх бус "дагуул орны түүх" байх ёстой. Иймд, монголчууд дагуул орон гэдгээрээ л бахархах учиртай байжээ. 1991 онд Зөвлөлт гүрэн задран унав. Гэвч Монголын түүх судлал хүлээснээс чөлөөлөгдсөнгүй. Харин шинэ орон зайд Орос, Хятад, Турк, Өмнөд Солонгос гэх мэт шинэ тоглогчид нэмж орж ирлээ. Монголын түүх тэдний ирээдүйн нэг хэсэг ажээ.
Харамсалтай нь, өнөө цагт монгол түүхч, хэл судлаачид Монголын түүх судлалын гадна зогссон хэвээр. Үүний нэг шалтгаан нь Монголын “түүх судлал дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” юм. Үүнийг албан ёсоор гадаадын санхүүжилттэй судалгааны төсөл, хөтөлбөр гэж нэрлэх ба тэдгээрт монгол судлаачид нь бие даасан, өөрийн итгэл үнэмшилтэй эрдэмтний хувьд бус, харин ихэвчлэн хөлсөөр “гүйцэтгэгч”-ийн хувиар оролцож иржээ. Тэдний ийм нэг жишээтэй таарч билээ.
Монгол хэл судлаач нэг доктор эрхэмтэй монгол хэлний өнөөгийн байдлын талаар ярилцахаар суув. Гэтэл эрхэм доктор ярианы эхнээс л монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл, монгол ба солонгос хэл нэг гаралтай хэлнүүд гэх асуудлыг шууд дурдан хөндлөө. Харин ярианы явцад доктор өөрөө солонгос хэл мэддэггүй, энэ талаар судалж байгаагүй, Алтай язгуурын хэлний талаар өдий төдий санаа, хувилбар байдгийг ч олж уншаагүй нэгэн болж таарч билээ.
Асуудлыг энэ мэт өөрөө судалж үзээгүй, гэвч дам олж авсан мэдээллээ өөрийн итгэл үнэмшил болгон бичдэг, түүнийгээ олонд ярьж явдаг “төсөл”-ийн судлаачид Монголд хэтэрхий олон ажээ. Энэ бол яах аргагүй сүүлийн хориод жилд хэд хэдэн улс Монголын түүхийн салбарт хөрөнгө оруулснаас Өмнөд Солонгосын санхүүжилттэй түүх-археологи, хэл судлалын хөтөлбөр, төслүүд маш нөлөөтэй болж ирсний илрэл юм. Үүний зэрэгцээ, Өмнөд Солонгосын хувьд Алтай хэлний тухай онол буюу таамаглал нь Монголын түүхийг “агуу солонгос үндэстэн”-ий үндсэрхэг үзлийн нэг салаа мөчир болгох гол арга зам болж хувирсан ажгуу.
Монголын нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан, түүний дотор түүх, хэл судлалын өрөвдөмөөр дорой байдлаас үүдэн манай олон тооны монгол хэл судлаачдын итгэл, үнэмшил, ярианы зуршмал сэдэв болсон Алтай овгийн хэл ба түүнтэй холбоотой гэх Солонгос хэлний талаар нэгэн солонгос судлаач, доктрант залуугийн бичсэн өгүүллийг уншигч та бүхэнд орчуулан толилуулж байна. Энэ өгүүлэлд солонгос хэл ба Алтай хэлний таамаглалын талаар энгийн үгээр, ойлгомжтой цэгцтэй тайлбарласан төдийгүй шинжлэх ухааны онол, таамаглал, санааны талаар зөв зохистой ойлголт өгчээ.
Хэв шинжийн хувьд, тийм. Харин, гарвалын хувьд, үгүй!
Типологи (буюу хэлний хэв шинж) нь хэлний бүтцийн судлал бөгөөд бидний сайн мэдэхээр, орчин цагийн Солонгос хэл нь өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-үйл үг гэсэн үгийн үндсэн дараалал, олон үет язгуурт бүтэц, дагавар суурьт залгамал үгзүй (нөхцөл ба үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөлд шууд залгагддаг буюу ард нь ордог үгзүй) бүхий Япон, Монгол, мөн Турк зэрэг газарзүйн хувьд илүү алслагдмал “Алтай” хэлнүүдэд байх дүрмийн онцлогуудыг өөрт агуулдаг билээ.
Гэвч, Алтай хэлний овгийн талаар анх санаа авч бий болсон төдийгүй өнөө хүртэл түгээмэл нэг ойлголт бий. Энэ бол Энэтхэг-Европ, эсвэл Хятад-Түвд (Сино-Түвд) хэлтэй адилтгах хэмжээнд авч үзэхүйц, хоорондоо холбоотой Алтай хэлнүүд нь нэг “өвөг” хэл буюу энэ тохиолдолд “өвөг-Алтай хэл” хэмээн таамагладаг нийтлэг өвөг хэлнээс үүссэн болохыг илтгэх “гарвал нэгтэй хэлний бүлэг” гэх ойлголт юм.
Яагаад Алтай хэлнүүдийг гарвал нэгтэй хэмээн үзэж болохгүй байна вэ?
Гарвал нэгтэй хэлний овгийг тодорхойлъё гэвэл, тухайн харьцуулж буй хэлнүүдэд буй нийтлэг гаралтай үндсэн үгсийн сан (нэг гаралтай үгс)-г харьцуулах нь (Алтай хэлнүүдийн гол нийтлэг онцлог болох) дүрмийн хэв шинжийн адил төст байдлаас илүү тодорхой, баттай нотолгоо болдог юм. Алтай хэлний таамгийн үндсэн дутагдал нь тэдгээр хэлнүүдэд дээр дурдсантай адил нийтлэг үндсэн үгсийн сан огт байхгүй гэдэгт буй.
Хэлний овгийг хэрхэн тодорхойлдог вэ? Хэрэв Солонгос нь Алтай хэл биш юм бол тэгээд ямар хэл вэ?
Орчин цагийн аливаа хэлний бүрэн үгсийн сан (лексик)-г археологийн давхарга адилаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам давхарга үүсгэн баяждаг зүй тогтолтой хэмээн ойлгож болно. Тухайн нэг хэл бүхэлдээ нэгээс олон хэлний холимог (буюу жишээлбэл, Англи хэл нь Энэтхэг-Европ овгийн хэлний тусдаа салбаруудын холимог) болж хувирдаг шиг аливаа хэл нь харь хэлний үгсийн санг агуулж магадгүй. Үүгээр авч үзвэл, тухайн хэлтэй үнэхээр генетик хобоотой хэлний овог нь тус хэлний “сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга” юм.
Бидэнд нийтлэг мэдэгдэж буйгаар, орчин цагийн Солонгос хэл нь үнэн хэрэгтээ Хятад-Солонгос хэл бөгөөд Солонгосын түүхэнд төр улс үүссэнээс хойш бий болсон хэл юм. Хамгийн багаар бодоход Солонгос хэлний лексик (үгийн сан)-ийн тэн хагас нь зээлдэж авсан сонгодог Хятад хэлний үгс бөгөөд одоо тус хэлний лексик давхаргын хамгийн дээр орчин цагийн Англи хэлний маш их хэмжээний үгсийн сан бий. Хамгийн эртний Хятад давхарга МЭӨ 108 оны үеийн “Хан улсын захирагчдын үе” (энэ нь өнөөгийн Солонгост улс төр, түүх бичлэгийн эмзэг сэдэв), эсвэл арай хожуу буюу түүхэн сурвалжийн мэдээгээр Хятад дүрвэгсэд Солонгосын хойгт орж ирсэн байж болох тэдний уналтын үед холбогдож магадгүй юм. Гэхдээ бас үүнээс ч өмнө Чин улсын хатуу ширүүн ноёрхол Хятадад дүрвэгсдийн давлагаа үүсгэснээр [Солонгост] Жинханы төр улсын суурийг тавихад хүргэсэн хэмээдэг. Гэвч Жинханы төр улсын тухай санаа нь Хятадын зохиомол нотолгоо байж магадгүй. Улмаар, бичгийн Хятад хэлээр дамжин Буддын ба Күнзийн номлол [Солонгосын хойгт] нэвтрэн түгсэнээр хэлний шинэ давхаргууд нэмэгдсэн гэдэг нь тодорхой бөгөөд хожим МЭ XIV зуунаас Шинэ Күнзийн номлол зонхилох болсон нь тэдгээр давхаргыг улам бэхжүүлсэн ажээ. Эцэст нь, XVIII зууны сүүл, XIX зууны эхээр Хятадад идвэхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан Католик шашны номлогчдоор дамжин орчин цагийн эхэн үеийн Хятад хэлний үгсийн сан, улмаар XIX зууны сүүл, XX зууны эхээр Хятад-Япон хэлний үгийн сан илүү их хэмжээгээр [Солонгос хэлэнд] нэвтэрсэн юм. Эдгээр хамгийн сүүлийн давхаргуудын нэлээд хэсэг нь Хятад хэлэн дэх эхэн үеийн Буддын шашны их хэмжээний үгсийн санг Энэтхэгийн Буддын шашны эх хэлнүүдээс орчуулах буюу галиглан авсантай арга маяг ижил боловч Хятадаас илүүтэйгээр Европын Библи, үзэл суртал, техникийн нэр томьёонуудын шууд орчуулга ажээ. Умард Солонгост анх Япон хэл, хожим Хятад хэлээр дамжин нэвтэрсэн байх учиртай Марксизмын холбогдолтой зээлдмэл Хятад үгсийн сангийн давхарга бий.
Гэвч, Хятад хэлнээс зээлдэн авсан хожмын бүх давхаргын суурь буюу Солонгос хэлний хамгийн эртний давхарга хэмээн ойлгогдох “цэвэр Солонгос хэл” (순우리말 сун-ури-мал:үнэнийг хэлэхэд “сун” нь өөрөө Хятад хэлэнд “цэвэр” (純) гэсэн утгатай) хэмээн өнөөдрийн Солонгосчууд үздэг Хятад-Солонгос (Сино-Корей) хэлний Солонгос хэсгийг нь “Солонгос хэл” (Корей хэл) хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд Корей хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн хэлний овгоос зөвхөн [өнөөгийн] Солонгос хэл мөхөлгүй өнөөг хүрсэн ажээ. Тухайн хэлний овогт түүнийг илтгэн харуулах ганцхан хэл байгаа үед тэр хэлийг “өнчин” хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд орчин цагийн Солонгос хэл нь Корей хэлний “өнчин” хэл бөгөөд одоо мэдэгдэж буйгаар бүс нутгийн аялгын ялгаанаас илүүтэй тусгай онцлог бүхий өөр Корей хэл байхгүй байна.
Мэдээж хэрэг, Хятад хэл Солонгостой адил эртний хэл тул Хятад-Солонгос хэл нь Хятад-Түвд хэлний овогт оруулан ангилж болохуйц Сино хэл юм. Хятад-Солонгос хэлэнд буй Хятад хэлний үгсийн сан нь Хятад-Япон хэлний хамтаар эртний Хятад хэлний авиазүйг сэргээхэд тустай. Гэвч, хэлийг системчлэн эрэмблэх утгаар авч үзвэл, нэг чухал зүйл нь орчин цагийн Солонгос хэлний шууд өвөг болох эртний Солонгос хэл нь түүхийн өмнөх үед эртний Хятад хэлтэй нийлэхээс өмнө ярианы хэл байсан гэдэгт бид итгэж болдогт байгаа юм. Гэтэл “цэвэр Солонгос хэл”-ний үзлийг баримтлагч [Солонгосын] үндсэрхэг үзэлтнүүд өнөөдөр нэг зүйлийг ташаа ойлгодог. Тэд эртний Солонгос хэлээр ярилцаж байсан үе нь ямар нэг “Солонгос” төр улс буюу соёлын айдэндити (identity) үүсэхээс хамаагүй эрт бөгөөд энэ хэл газарзүйн хувьд зөвхөн багахан бүс нутаг, илүү тодорхой авч үзвэл [Солонгосын] хойгийн зүүн өмнөд хэсгээр хязгаарлагдсан байх учиртай ба тус хойг дахь Шилла улсын өргөжин тэлэлтийн дараах үеийн хүн амын өвөг дээдсийн өчүүхэн цөөнх л эртний Солонгос хэлээр ярьж байсан байх учиртай гэдгийг орхигдуулдаг. Мөн, тэд Гогурёо, Бохай улсын хүн амыг багтаасан бусад ард түмнүүд тэр чигээрээ өөр, эртний Солонгос хэлтэй нийлэхээс өмнө аль хэдийн Хятад үгсийн сантай холилдсон Солонгос-бус хэлүүдээр ярьж байсан байх ёстой гэдгийг орхигдуулж байна.
Гэхдээ, түүхийн хувьд эрт үеийн Солонгос хэл түгэж, хойгийн бусад хэлүүдийг орлох буюу уусгасан, иймээс эртний Солонгос хэл Хятад болон бусад хэлний үгсийн санг өөрийн лексикт зээлдэн авсан нь өнөөгийн Солонгосын хэлний хамгийн эртний давхарга нь Хятад бус, харин эртний Солонгос хэл гэсэн санааг илтгэж буй хэрэг. Мэдээж хэрэг, эртний Солонгос хэлний үгсийн санг бусад хэлнүүд зээлдэж авах үед энэ үйл явц нь тодорхой цаг үе ба бүс нутгуудад явагдсан байх учиртай бөгөөд эдгээр тохиолдолд хамгийн эртний давхарга гэж байх учиргүй, харин мөхсөн тэдгээр хэл буюу аялагууд, жишээ нь Япон хэлэнд тохиолдсонтой адилаар Солонгосын хойгийн гадна үлдэж хоцорсон байж магадгүй юм. Гэвч, ямар ч түүхэн тохиолдолд орчин цагийн (Сино-) Солонгос хэлийг Солонгос гэдгээр нэрлэх нь зүйд нийцнэ.
Иймд, эртний Солонгос хэл гэдгээс үүдэн энэ хэл нь нэг өвөг-Алтай хэл (сэргээж болох хамгийн эртний давхарга)-нээс үүссэн хэлний бүлгүүд (Түрэг, Монгол, Тунгус хэл)-ийг нэгтгэсэн Алтай овгийн хэлний нэг салбар байх учиртай гэсэн таамаглал бий болсон юм. “Сэргээж болохуйц” гэдэг нь тухайн мөхсөн хэл өмнө нь оршиж байсныг онолын хувьд итгэлтэйгээр баталж, зарим үндсэн үгсийн санг нь сэргээж болно гэдгийг илтгэж байгаа хэрэг. Энэ талаар судалгаа хийж гүйцэтгэх, эсвэл наад зах нь энэ талаар оролдолго хийх нь хэл шинжлэлийн “харьцуулсан арга”-ыг хэрэглэж буй харьцуулсан хэл судлаачдын ажил билээ.
Харьцуулсан хэл судлал хэрхэн ажилладаг вэ?
Хоёр буюу түүнээс олон хэл нийтлэг нэг өвгөөс үүссэн гэдгийг шинжлэх ухааны хувьд батлахын тулд зүгээр л ижил төстэй үгсийг хайж олох нь хангалттай бус, харин үгс хоорондын авиан зохицолуудыг тогтоох хэрэгтэй. Энэ тухай онолыг ингэж тайлбарлаж болно. Хоёр хэл салж, нэг нэгнээсээ холдох явцад тэдгээр хэлний тодорхой авиан дуудлагууд өөр өөр чиглэлд аяндаа хувиран өөрчлөгддөг; харьцуулсан хэл судлаачдын иш үндэс болгон хэрэглэдэг гол үзэгдэл нь авиан өөрчлөлтүүд тэдгээр хэлнүүдийн хувьд дотоод зүй зохицолтой байгаа эсэх юм, иймд зөвхөн ганц үг санамсаргүй байдлаар дуудлагаа өөрчлөх бус, харин өөрчлөлт нь тухайн хэлний бүх үгэнд тохиох тул ижил авианууд (жишээлбэл, тодорхой байрлал бүхий тодорхой эгшиг, гийгүүлэгчүүд) нь ижил арга замаар өөрчлөгддөг. Гэхдээ энд нэмж өгүүлэхэд, гарвал нэгтэй, хоорондоо холбоотой хэлнүүдийн хооронд явагдах дам буюу олон дамжсан зээлдлэгийн нөлөөлөл бүхий дуудлагад тохиож болдог, дээрх үзэгдэлд үл хамаарах бусад өөрчлөлтүүд бас бий.
Гарал нэгтэй бусад хэлнүүдэд тохиох тогтмол харилцан зохицолуудыг захирдаг авиан хуулиудыг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн дуудлага дахь дам нөлөөллүүдийг хасаж тооцохын тулд тэдгээр нөлөөллийг нарийвчлан таних хэрэгтэй. Хэлний түүхэн хөгжлийн энэ ойлголт тухайн хэлний үгсийн сангийн “дотоод сэргээн засварлалт”-ыг хийх боломжыг олгодог ба үүний тулд хоёр хэлний хооронд буй ижил төстэй харагдах үгийг харьцуулахын өмнө тус тус хэлэнд тухайн үгийн анхны хэлбэрийг аль болох эрт үе хүртэл тогтоох шаардлагатай юм. Өнөөдөр хоёр хэлэнд (хэдийгээр тус хоёр хэл хоорондоо холбоотой байсан ч гэсэн) ижил харагдаж болох хоёр үг өнгөрсөн үед нэг нэгнээсээ маш өөр байсан бөгөөд санамсаргүй тохиолдол буюу дам үйл явцаар дамжин ижил болсон байж болно. Энэ тохиолдолд тэдгээр үгс генетик холбоог илэрхийлнэ гэж үзэхгүй.
Хоёр буюу түүнээс олон хэлний хооронд буй боломжит ижил төстэй үгсийг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн хэлний хамгийн эрт үеийн хэсэг байх боломжтой үндсэн үгийн сангийн нэгжүүдийг анхаарах хэрэгтэй юм. Харин илүү олон хэсгээс бүрдсэн буюу ухагдахууны хувьд хийсвэр үгс нь шинэ, эсвэл хөрш зэргэлдээ хэлнүүдээс зээлдэгдэн нэвтэрсэн байх магадлалтай. Үндсэн үгийн сан нь 1-9 хүртэлх тоо, бие махбодын хэсгүүд, цаг агаар, байгаль газарзүйн дүр дүрслэл (гол, уул гэх мэт), нутгийн уугуул ургамал ба адгуус амьтан, үндсэн өнгүүдийг агуулж болох юм. Гэхдээ эдгээр тохиолдолд ч бусад хэлнээс дам зээлдсэн үгс байх тул нягт нямбай судалгаагүйгээр юу ч тодорхой биш. Боломжит ижил үгс нь харьцангуй ижил утгатай байх ёстой ба өөрөөр бол бусад хэлнүүдээс ижил төстэй харагдах үгсийг олох нь хэт хялбар ажил юм. Жишээлбэл, хэрэв “мод”, “тэнгис” гэсэн утгатай үгс ижил бол энэ нь санамсаргүй тохиолдол байх магадлалтай, харин “нуур” ба “тэнгис” гэдэг үгс нь өвөг хэлний эх оронд нуур буюу тэнгис бий юу гэдгээс хамааран устай холбоотой ямар нэг үгнээс хувьсан хөгжсөн байж болно.
Гарвал нэгтэй ижил үгсийг тодорхойлоход тохиолддог гол бэрхшээл нь хоёр буюу түүнээс олон хэлний ижил төстэй үгс зээлдлэгийн үр дүн үү, эсвэл гарал үүсэл нэгтэйн шинж тэмдэг үү гэдгийг батлахад туйлын хэцүү гэдэгт байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ, хэрэв үгс ижил харагдаж байвал энэ нь тэдгээр нь илүү саяхных бөгөөд цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөөгүй тул зээлдлэгээс үүдсэн байх гэсэн сэжиг төрүүлдэг. Энэ шалтгааны улмаас хэлнүүдийн хоорон дахь гарвалын холбооны талаарх илүү баттай нотолгоог гаднах байдлаараа төсгүй боловч авиан хуулиар холбогдож болох үгсээр дамжуулан гаргаж ирдэг байна.
Өнөө үе хүрч ирсэн буюу түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр хэлний хоорондын гарвалын холбоог тодорхойлоход хэрэгтэй, улс төр болон арьсны онолоос тусдаа нэг шалтгаан нь тогтмол авиан өөрчлөлтөөр дамжуулан нийтлэг өвөг хэлнээс дамжиж ирсэн үгсийн санг дедукцлан сэргээж болдог гэдэгт байгаа юм. Энэ утгаар авч үзвэл, харьцуулсан арга нь таамаглал дэвшүүлж болохуйц байгалийн шинжлэх ухаан юм. Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдэд үргэлж од тэмдэг (*) бүхий угтвараар тэмдэглэсэн, дахин сэргээсэн үгсийн сангууд нь илүү эртний хэл бүхий эртний бичвэрүүдийн нээлтээр дамжуулан судалж, нэг мөр баталж болохуйц урьдчилсан таамгууд болж байдаг юм.
Алтай овгийн хэлний таамаглалын үндсэн дутагдал
Энэ талаар бодохдоо бид гарвал нэгтэй Алтай хэлний тухай таамаглалын санаа ба яагаад Солонгос хэлийг энэ овогт багтаан ангилж болохгүй вэ гэдгийг дахин авч үзэх хэрэгтэй юм. Товчхондоо, энд хоёр асуудал бий: нэг нь Түрэг, Монгол, Тунгус хэлийг агуулсан “цөм” Алтай хэлний бүлгүүдийн хоорон дахь анхан генетик холбоог харьцуулсан аргаар хангалттай тогтоогоогүй, иймд Солонгос хэлийг дотороо агуулж буй Алтай хэл нь өөрөө байхгүй юм; нөгөө нь эртний Солонгос хэл үндсэн үгсийн сангийн хувьд цөм бүлгийн гэгдсэн хэлнүүдийн аль нэгтэй өчүүхэн төдий холбоотой буюу огт холбоогүй байна.
Түрэг, Монгол, Тунгус хэлнүүдэд газар зүйн хувьд холбоотой байх хамгийн магадлалтай, их хэмжээний дам үгсийн сан бий (өөрөөр хэлбэл, газарзүйн ойр байдлаас шалтгаалсан харилцаа нь тэдгээр хэлнүүдэд нэг нэгнээсээ үгсийн сан зээлдэн авах боломж олгосон). Ялангуяа, Түрэг ба Монгол хэл, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд ижил үгсийн сан бий боловч Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд ийм холбоо бага юм. Энэ нь эдгээр гурван хэлний бүлэг нийтлэг гарвал буюу генетик холбоотой гэхээсээ илүүтэй газар зүйн хувьд хаяа нийлж байсны шинж тэмдгүүд юм.
Гэвч, Алтай хэлнүүдийн ижил төст үгсийн санг Түрэг, Монгол, Тунгус хэл нь [тус тус] ижил тэгш байр суурьтайгаар авч үзэх Алтай хэлний салбар хэлнүүд гэсэн нөхцөлөөр байгуулжээ. Үүнээс үүдэн, таамаглан буй Алтай хэлний ижил үгсийг эртний Солонгос, Япон буюу өөр хэлнүүдээс хайх үед гаднаасаа ижил харагдах үгсийг хамгийн амар байдлаар түүн авч болох [нийтлэг бус] гурван тусдаа хэлний эх сурвалж бий болдог байна. Туршлагагүй хэл судлаачид, эсвэл өөрийн санаанд нийцүүлэхийг хүсэгчид тус тус, нэг бүрчлэн харьцуулах энэ аргыг авч хэрэглэдэг. Энэ аргыг хэрэглэсэн үед дам зээлдэн авсан үгсийг гарвал нэгтэй үгс хэмээн ташаа тодорхойлдог байна. Гэвч тэдгээр үгс тогтмол авиан өөрчлөлтөөр нийтлэг гэдэг нь дэмжигддэггүй тул цөм хэлний бүлгүүд хооронд, ялангуяа эртний Солонгос хэлний хувьд үндсэн үгийн сан хоорондын холбоог батлах зүйл багахан ажээ.
Тэгвэл, яагаад Алтай хэлнүүд ийм анхаарал татам адилхан байна вэ?
Генетик холбоо дутагддаг хэдий ч, төв Евразийн тал нутагт даяар нумран тархсан өнөөгийн Алтай хэлээр ярилцагчдын хооронд соёлын ойр харилцаа, урт удаан хугацааны түүхэн харилцаа оршиж ирсэн юм. Цөм хэлнүүд (дээр өгүүлсэнчлэн, ялангуяа Түрэг ба Монгол, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд, гэхдээ Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд дутагддаг) хоорондын үгсийн сангийн эрчимтэй зээлдлэг болон тэдгээрийн ижил төстэй дүрмийн бүтцүүд бидэнд тэдний эх орон нэгэн цагт газарзүйн хувьд ойр байсныг илтгэдэг билээ.
Гэвч, мөн л дээрхийн эсэргээр эртний Солонгос хэлэнд зээлдмэл үгсийн сан өчүүхэн төдий байгаа нь эрт үед энэ хэл бусад Алтай хэлнээс тусгаарлагдмал байсныг илтгэж байна. Солонгосын түүхэн дэх Гурван хаант улсын (эртний Солонгос хэл Шиллагийн үндсэн хэл бөгөөд Жүрчэн хэлээр Гогурёо улсын нутгийн умардад ярьж байсан байх боломжтой) үед Солонгос хэл нь Тунгус хэлний Жүрчэн салбар (Манж хэлний өвөг)-тай хожуу харилцаанд орж байсан байж магадгүй ба Юань улсын үед Монгол хэлтэй маш дам, туйлын хязгаарлагдмал нөлөөлөл ба түүхэн харилцаатай байжээ. Өөр бусдаар авч үзвэл эртний Солонгос хэл харьцангуй тусгаарлагдмал байдалд хувьсан хөгжиж өнөө хүрчээ.
Үнэн хэрэгтээ, түүхэнд мэдэгдсэн хэлнүүдээс тусдаа, хожмын оршин буй хэлнүүдэд ууссан буюу хүчээр мөхөөгдсөн бусад олон хэл, хэлний овгууд байж болох талаар онолын гаргалгаа хийх, санаж бодож явах нь байж болохгүй зүйл биш юм. Цаг хугацаагаар өнгөрсөн рүү буцаж аялан буй хэл судлалын газрын зургийг зөвхөн өнөөдөр авч үзэж буй цөөн тооны өвөг хэлээр хязгаарлах ёсгүй; энэ нь бидний мэдэхгүй өвөг-хэлнүүдтэй цуг бидний мэдэхгүй хичнээн тооны хэл оршиж байсан бэ гэдэгтэй яг ижил түвэгтэй нөхцөл билээ. Өнөөдөр авч үзэж буй өвөг-хэлнүүд бол хамгийн эртний хэл бус, харин одоогоор мэдэгдэж буй хэлнүүдийн сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга юм; тэдгээр нь шаардлагатай бол “өвөг хэлний өмнөх” хэмээн нэрлэж ч болох илүү түрүү үеийн хэлний овгуудад эргээд харъяалагдах буй заа.
Хэлнүүд үгсийн сангаа дамжуулалгүйгээр нэг нэгнийхээ бүтцэд хэрхэн амжилттай нөлөөлж болох вэ?
Товчхондоо, хэрхэн явагддаг зүй тогтол нь мэдэгдээгүй байна. Гэвч, харилцан үйлчлэл (газарзүйн холбоо) нь үүнд татагдан оролцож буй хүн амын харьцаа, тэдгээрийн соёл, улс төрийн хөгжлийн тус тусын үе шатууд гэх мэт хүчин зүйсээс хамааран хэлнүүдийн хооронд хэдэн ч тооны замаар тохиож болно. Хэлнүүдийн газар нутгийн харилцаа нэг хэл нөгөө хэлээ дарангуйлан тэлэх, эсвэл өргөжин тэлэлтийнхээ хүчинд өөрөө тэсэж үлдэж магадгүй давхаргын ойлголттой шууд холбоотой юм. Үүний тодорхой жишээнүүд байлдан дагуулалт, колоничлолуудаар тохиосон, гэхдээ энэ нь цөөн хүнтэй, эсвэл улс төрийн хувьд хөгжсөн бүс нутгуудад өргөжин тэлж буй хүн ам уу, эсвэл бусад соёл иргэншлийг эзлэн авсан элит байлдан эзлэлт үү гэдэг нь хэлнүүдийн харилцан үйлчлэлийг ялгаатай болгоно.
Үгсийн сангийн хувьд бус, харин хэв шинжийн хувьд нөлөөнд автаж буй хэлний нэг тохиромжтой жишээ нь Манж Чин улсын үед давамгай байр суурь эзлэх болсон Хятад хэлний умард салбар Мандарин Хятад хэл нь бусад Сино-Түвд хэлэнд байдаггүй олон тооны Алтайн гэгдэх онцлогуудыг харуулж байгаа явдал юм. Тодорхой хэлбэл, Мандарин Хятад хэлэн дэх илүү олон үет үгсийн сан, цөөн хөг аялгуу, дагавар суурьт үгзүйн илүү өргөн хэрэглээ нь энэ хэл шинэ үгсийн сан авалгүйгээр хэсэгчлэн “Алтайчлагдах” үйл явцыг туулж буйг харуулж байна.
Эндрью Логи
Зохиогчийн тухай: Эндрью Логи нь Солонгос судлаач бөгөөд Хельсинкийн их сургуулийн докторант юм. Тэрээр Солонгосын түүх, соёлын сэвдээр их суруульд хичээл заадаг.
- See more at: http://gashuun.mn/304#sthash.FjFniYBs.dpuf
Монгол бол шинжлэх ухаан сулхан хөгжсөн, жижигхэн буурай орон. Чухам энэ байдал Монголын түүх судлалын салбарт тусгалыг олжээ. Түүх гэдэг нь өнөө цагт ч, ирээдүйнхээ төлөө хөгжил рүү урагш харж алхахад ч нэг их чухал биш, харин бахархал, онгирч гайхуулах үзүүлэн юм гэх ойлголт, түүхийн утга учрын үл анзааралт монголчуудын дунд өнөө хүртэл түгээмэл. Гэвч, гадаадын хүчирхэг улс гүрний хувьд бидний өнгөрсөний түүх тэдний “ирээдүйн бодлого”-ын нэг хэсэг болж иржээ.
Өнгөрсөн зуунд Монголын түүх коммунизмын аварга гүрэн Зөвлөлтийн хяналт, үзэл суртлын хүлээсэнд баглуулсан байв. Яагаад гэвэл, Зөвлөлтийн хувьд Монголын түүх нь бие даасан монгол үндэстний түүх бус "дагуул орны түүх" байх ёстой. Иймд, монголчууд дагуул орон гэдгээрээ л бахархах учиртай байжээ. 1991 онд Зөвлөлт гүрэн задран унав. Гэвч Монголын түүх судлал хүлээснээс чөлөөлөгдсөнгүй. Харин шинэ орон зайд Орос, Хятад, Турк, Өмнөд Солонгос гэх мэт шинэ тоглогчид нэмж орж ирлээ. Монголын түүх тэдний ирээдүйн нэг хэсэг ажээ.
Харамсалтай нь, өнөө цагт монгол түүхч, хэл судлаачид Монголын түүх судлалын гадна зогссон хэвээр. Үүний нэг шалтгаан нь Монголын “түүх судлал дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” юм. Үүнийг албан ёсоор гадаадын санхүүжилттэй судалгааны төсөл, хөтөлбөр гэж нэрлэх ба тэдгээрт монгол судлаачид нь бие даасан, өөрийн итгэл үнэмшилтэй эрдэмтний хувьд бус, харин ихэвчлэн хөлсөөр “гүйцэтгэгч”-ийн хувиар оролцож иржээ. Тэдний ийм нэг жишээтэй таарч билээ.
Монгол хэл судлаач нэг доктор эрхэмтэй монгол хэлний өнөөгийн байдлын талаар ярилцахаар суув. Гэтэл эрхэм доктор ярианы эхнээс л монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл, монгол ба солонгос хэл нэг гаралтай хэлнүүд гэх асуудлыг шууд дурдан хөндлөө. Харин ярианы явцад доктор өөрөө солонгос хэл мэддэггүй, энэ талаар судалж байгаагүй, Алтай язгуурын хэлний талаар өдий төдий санаа, хувилбар байдгийг ч олж уншаагүй нэгэн болж таарч билээ.
Асуудлыг энэ мэт өөрөө судалж үзээгүй, гэвч дам олж авсан мэдээллээ өөрийн итгэл үнэмшил болгон бичдэг, түүнийгээ олонд ярьж явдаг “төсөл”-ийн судлаачид Монголд хэтэрхий олон ажээ. Энэ бол яах аргагүй сүүлийн хориод жилд хэд хэдэн улс Монголын түүхийн салбарт хөрөнгө оруулснаас Өмнөд Солонгосын санхүүжилттэй түүх-археологи, хэл судлалын хөтөлбөр, төслүүд маш нөлөөтэй болж ирсний илрэл юм. Үүний зэрэгцээ, Өмнөд Солонгосын хувьд Алтай хэлний тухай онол буюу таамаглал нь Монголын түүхийг “агуу солонгос үндэстэн”-ий үндсэрхэг үзлийн нэг салаа мөчир болгох гол арга зам болж хувирсан ажгуу.
Монголын нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан, түүний дотор түүх, хэл судлалын өрөвдөмөөр дорой байдлаас үүдэн манай олон тооны монгол хэл судлаачдын итгэл, үнэмшил, ярианы зуршмал сэдэв болсон Алтай овгийн хэл ба түүнтэй холбоотой гэх Солонгос хэлний талаар нэгэн солонгос судлаач, доктрант залуугийн бичсэн өгүүллийг уншигч та бүхэнд орчуулан толилуулж байна. Энэ өгүүлэлд солонгос хэл ба Алтай хэлний таамаглалын талаар энгийн үгээр, ойлгомжтой цэгцтэй тайлбарласан төдийгүй шинжлэх ухааны онол, таамаглал, санааны талаар зөв зохистой ойлголт өгчээ.
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ?
Хэв шинжийн хувьд, тийм. Харин, гарвалын хувьд, үгүй!
Типологи (буюу хэлний хэв шинж) нь хэлний бүтцийн судлал бөгөөд бидний сайн мэдэхээр, орчин цагийн Солонгос хэл нь өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-үйл үг гэсэн үгийн үндсэн дараалал, олон үет язгуурт бүтэц, дагавар суурьт залгамал үгзүй (нөхцөл ба үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөлд шууд залгагддаг буюу ард нь ордог үгзүй) бүхий Япон, Монгол, мөн Турк зэрэг газарзүйн хувьд илүү алслагдмал “Алтай” хэлнүүдэд байх дүрмийн онцлогуудыг өөрт агуулдаг билээ.
Гэвч, Алтай хэлний овгийн талаар анх санаа авч бий болсон төдийгүй өнөө хүртэл түгээмэл нэг ойлголт бий. Энэ бол Энэтхэг-Европ, эсвэл Хятад-Түвд (Сино-Түвд) хэлтэй адилтгах хэмжээнд авч үзэхүйц, хоорондоо холбоотой Алтай хэлнүүд нь нэг “өвөг” хэл буюу энэ тохиолдолд “өвөг-Алтай хэл” хэмээн таамагладаг нийтлэг өвөг хэлнээс үүссэн болохыг илтгэх “гарвал нэгтэй хэлний бүлэг” гэх ойлголт юм.
Яагаад Алтай хэлнүүдийг гарвал нэгтэй хэмээн үзэж болохгүй байна вэ?
Гарвал нэгтэй хэлний овгийг тодорхойлъё гэвэл, тухайн харьцуулж буй хэлнүүдэд буй нийтлэг гаралтай үндсэн үгсийн сан (нэг гаралтай үгс)-г харьцуулах нь (Алтай хэлнүүдийн гол нийтлэг онцлог болох) дүрмийн хэв шинжийн адил төст байдлаас илүү тодорхой, баттай нотолгоо болдог юм. Алтай хэлний таамгийн үндсэн дутагдал нь тэдгээр хэлнүүдэд дээр дурдсантай адил нийтлэг үндсэн үгсийн сан огт байхгүй гэдэгт буй.
Хэлний овгийг хэрхэн тодорхойлдог вэ? Хэрэв Солонгос нь Алтай хэл биш юм бол тэгээд ямар хэл вэ?
Орчин цагийн аливаа хэлний бүрэн үгсийн сан (лексик)-г археологийн давхарга адилаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам давхарга үүсгэн баяждаг зүй тогтолтой хэмээн ойлгож болно. Тухайн нэг хэл бүхэлдээ нэгээс олон хэлний холимог (буюу жишээлбэл, Англи хэл нь Энэтхэг-Европ овгийн хэлний тусдаа салбаруудын холимог) болж хувирдаг шиг аливаа хэл нь харь хэлний үгсийн санг агуулж магадгүй. Үүгээр авч үзвэл, тухайн хэлтэй үнэхээр генетик хобоотой хэлний овог нь тус хэлний “сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга” юм.
Бидэнд нийтлэг мэдэгдэж буйгаар, орчин цагийн Солонгос хэл нь үнэн хэрэгтээ Хятад-Солонгос хэл бөгөөд Солонгосын түүхэнд төр улс үүссэнээс хойш бий болсон хэл юм. Хамгийн багаар бодоход Солонгос хэлний лексик (үгийн сан)-ийн тэн хагас нь зээлдэж авсан сонгодог Хятад хэлний үгс бөгөөд одоо тус хэлний лексик давхаргын хамгийн дээр орчин цагийн Англи хэлний маш их хэмжээний үгсийн сан бий. Хамгийн эртний Хятад давхарга МЭӨ 108 оны үеийн “Хан улсын захирагчдын үе” (энэ нь өнөөгийн Солонгост улс төр, түүх бичлэгийн эмзэг сэдэв), эсвэл арай хожуу буюу түүхэн сурвалжийн мэдээгээр Хятад дүрвэгсэд Солонгосын хойгт орж ирсэн байж болох тэдний уналтын үед холбогдож магадгүй юм. Гэхдээ бас үүнээс ч өмнө Чин улсын хатуу ширүүн ноёрхол Хятадад дүрвэгсдийн давлагаа үүсгэснээр [Солонгост] Жинханы төр улсын суурийг тавихад хүргэсэн хэмээдэг. Гэвч Жинханы төр улсын тухай санаа нь Хятадын зохиомол нотолгоо байж магадгүй. Улмаар, бичгийн Хятад хэлээр дамжин Буддын ба Күнзийн номлол [Солонгосын хойгт] нэвтрэн түгсэнээр хэлний шинэ давхаргууд нэмэгдсэн гэдэг нь тодорхой бөгөөд хожим МЭ XIV зуунаас Шинэ Күнзийн номлол зонхилох болсон нь тэдгээр давхаргыг улам бэхжүүлсэн ажээ. Эцэст нь, XVIII зууны сүүл, XIX зууны эхээр Хятадад идвэхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан Католик шашны номлогчдоор дамжин орчин цагийн эхэн үеийн Хятад хэлний үгсийн сан, улмаар XIX зууны сүүл, XX зууны эхээр Хятад-Япон хэлний үгийн сан илүү их хэмжээгээр [Солонгос хэлэнд] нэвтэрсэн юм. Эдгээр хамгийн сүүлийн давхаргуудын нэлээд хэсэг нь Хятад хэлэн дэх эхэн үеийн Буддын шашны их хэмжээний үгсийн санг Энэтхэгийн Буддын шашны эх хэлнүүдээс орчуулах буюу галиглан авсантай арга маяг ижил боловч Хятадаас илүүтэйгээр Европын Библи, үзэл суртал, техникийн нэр томьёонуудын шууд орчуулга ажээ. Умард Солонгост анх Япон хэл, хожим Хятад хэлээр дамжин нэвтэрсэн байх учиртай Марксизмын холбогдолтой зээлдмэл Хятад үгсийн сангийн давхарга бий.
Гэвч, Хятад хэлнээс зээлдэн авсан хожмын бүх давхаргын суурь буюу Солонгос хэлний хамгийн эртний давхарга хэмээн ойлгогдох “цэвэр Солонгос хэл” (순우리말 сун-ури-мал:үнэнийг хэлэхэд “сун” нь өөрөө Хятад хэлэнд “цэвэр” (純) гэсэн утгатай) хэмээн өнөөдрийн Солонгосчууд үздэг Хятад-Солонгос (Сино-Корей) хэлний Солонгос хэсгийг нь “Солонгос хэл” (Корей хэл) хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд Корей хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн хэлний овгоос зөвхөн [өнөөгийн] Солонгос хэл мөхөлгүй өнөөг хүрсэн ажээ. Тухайн хэлний овогт түүнийг илтгэн харуулах ганцхан хэл байгаа үед тэр хэлийг “өнчин” хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд орчин цагийн Солонгос хэл нь Корей хэлний “өнчин” хэл бөгөөд одоо мэдэгдэж буйгаар бүс нутгийн аялгын ялгаанаас илүүтэй тусгай онцлог бүхий өөр Корей хэл байхгүй байна.
Мэдээж хэрэг, Хятад хэл Солонгостой адил эртний хэл тул Хятад-Солонгос хэл нь Хятад-Түвд хэлний овогт оруулан ангилж болохуйц Сино хэл юм. Хятад-Солонгос хэлэнд буй Хятад хэлний үгсийн сан нь Хятад-Япон хэлний хамтаар эртний Хятад хэлний авиазүйг сэргээхэд тустай. Гэвч, хэлийг системчлэн эрэмблэх утгаар авч үзвэл, нэг чухал зүйл нь орчин цагийн Солонгос хэлний шууд өвөг болох эртний Солонгос хэл нь түүхийн өмнөх үед эртний Хятад хэлтэй нийлэхээс өмнө ярианы хэл байсан гэдэгт бид итгэж болдогт байгаа юм. Гэтэл “цэвэр Солонгос хэл”-ний үзлийг баримтлагч [Солонгосын] үндсэрхэг үзэлтнүүд өнөөдөр нэг зүйлийг ташаа ойлгодог. Тэд эртний Солонгос хэлээр ярилцаж байсан үе нь ямар нэг “Солонгос” төр улс буюу соёлын айдэндити (identity) үүсэхээс хамаагүй эрт бөгөөд энэ хэл газарзүйн хувьд зөвхөн багахан бүс нутаг, илүү тодорхой авч үзвэл [Солонгосын] хойгийн зүүн өмнөд хэсгээр хязгаарлагдсан байх учиртай ба тус хойг дахь Шилла улсын өргөжин тэлэлтийн дараах үеийн хүн амын өвөг дээдсийн өчүүхэн цөөнх л эртний Солонгос хэлээр ярьж байсан байх учиртай гэдгийг орхигдуулдаг. Мөн, тэд Гогурёо, Бохай улсын хүн амыг багтаасан бусад ард түмнүүд тэр чигээрээ өөр, эртний Солонгос хэлтэй нийлэхээс өмнө аль хэдийн Хятад үгсийн сантай холилдсон Солонгос-бус хэлүүдээр ярьж байсан байх ёстой гэдгийг орхигдуулж байна.
Гэхдээ, түүхийн хувьд эрт үеийн Солонгос хэл түгэж, хойгийн бусад хэлүүдийг орлох буюу уусгасан, иймээс эртний Солонгос хэл Хятад болон бусад хэлний үгсийн санг өөрийн лексикт зээлдэн авсан нь өнөөгийн Солонгосын хэлний хамгийн эртний давхарга нь Хятад бус, харин эртний Солонгос хэл гэсэн санааг илтгэж буй хэрэг. Мэдээж хэрэг, эртний Солонгос хэлний үгсийн санг бусад хэлнүүд зээлдэж авах үед энэ үйл явц нь тодорхой цаг үе ба бүс нутгуудад явагдсан байх учиртай бөгөөд эдгээр тохиолдолд хамгийн эртний давхарга гэж байх учиргүй, харин мөхсөн тэдгээр хэл буюу аялагууд, жишээ нь Япон хэлэнд тохиолдсонтой адилаар Солонгосын хойгийн гадна үлдэж хоцорсон байж магадгүй юм. Гэвч, ямар ч түүхэн тохиолдолд орчин цагийн (Сино-) Солонгос хэлийг Солонгос гэдгээр нэрлэх нь зүйд нийцнэ.
Иймд, эртний Солонгос хэл гэдгээс үүдэн энэ хэл нь нэг өвөг-Алтай хэл (сэргээж болох хамгийн эртний давхарга)-нээс үүссэн хэлний бүлгүүд (Түрэг, Монгол, Тунгус хэл)-ийг нэгтгэсэн Алтай овгийн хэлний нэг салбар байх учиртай гэсэн таамаглал бий болсон юм. “Сэргээж болохуйц” гэдэг нь тухайн мөхсөн хэл өмнө нь оршиж байсныг онолын хувьд итгэлтэйгээр баталж, зарим үндсэн үгсийн санг нь сэргээж болно гэдгийг илтгэж байгаа хэрэг. Энэ талаар судалгаа хийж гүйцэтгэх, эсвэл наад зах нь энэ талаар оролдолго хийх нь хэл шинжлэлийн “харьцуулсан арга”-ыг хэрэглэж буй харьцуулсан хэл судлаачдын ажил билээ.
Харьцуулсан хэл судлал хэрхэн ажилладаг вэ?
Хоёр буюу түүнээс олон хэл нийтлэг нэг өвгөөс үүссэн гэдгийг шинжлэх ухааны хувьд батлахын тулд зүгээр л ижил төстэй үгсийг хайж олох нь хангалттай бус, харин үгс хоорондын авиан зохицолуудыг тогтоох хэрэгтэй. Энэ тухай онолыг ингэж тайлбарлаж болно. Хоёр хэл салж, нэг нэгнээсээ холдох явцад тэдгээр хэлний тодорхой авиан дуудлагууд өөр өөр чиглэлд аяндаа хувиран өөрчлөгддөг; харьцуулсан хэл судлаачдын иш үндэс болгон хэрэглэдэг гол үзэгдэл нь авиан өөрчлөлтүүд тэдгээр хэлнүүдийн хувьд дотоод зүй зохицолтой байгаа эсэх юм, иймд зөвхөн ганц үг санамсаргүй байдлаар дуудлагаа өөрчлөх бус, харин өөрчлөлт нь тухайн хэлний бүх үгэнд тохиох тул ижил авианууд (жишээлбэл, тодорхой байрлал бүхий тодорхой эгшиг, гийгүүлэгчүүд) нь ижил арга замаар өөрчлөгддөг. Гэхдээ энд нэмж өгүүлэхэд, гарвал нэгтэй, хоорондоо холбоотой хэлнүүдийн хооронд явагдах дам буюу олон дамжсан зээлдлэгийн нөлөөлөл бүхий дуудлагад тохиож болдог, дээрх үзэгдэлд үл хамаарах бусад өөрчлөлтүүд бас бий.
Гарал нэгтэй бусад хэлнүүдэд тохиох тогтмол харилцан зохицолуудыг захирдаг авиан хуулиудыг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн дуудлага дахь дам нөлөөллүүдийг хасаж тооцохын тулд тэдгээр нөлөөллийг нарийвчлан таних хэрэгтэй. Хэлний түүхэн хөгжлийн энэ ойлголт тухайн хэлний үгсийн сангийн “дотоод сэргээн засварлалт”-ыг хийх боломжыг олгодог ба үүний тулд хоёр хэлний хооронд буй ижил төстэй харагдах үгийг харьцуулахын өмнө тус тус хэлэнд тухайн үгийн анхны хэлбэрийг аль болох эрт үе хүртэл тогтоох шаардлагатай юм. Өнөөдөр хоёр хэлэнд (хэдийгээр тус хоёр хэл хоорондоо холбоотой байсан ч гэсэн) ижил харагдаж болох хоёр үг өнгөрсөн үед нэг нэгнээсээ маш өөр байсан бөгөөд санамсаргүй тохиолдол буюу дам үйл явцаар дамжин ижил болсон байж болно. Энэ тохиолдолд тэдгээр үгс генетик холбоог илэрхийлнэ гэж үзэхгүй.
Хоёр буюу түүнээс олон хэлний хооронд буй боломжит ижил төстэй үгсийг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн хэлний хамгийн эрт үеийн хэсэг байх боломжтой үндсэн үгийн сангийн нэгжүүдийг анхаарах хэрэгтэй юм. Харин илүү олон хэсгээс бүрдсэн буюу ухагдахууны хувьд хийсвэр үгс нь шинэ, эсвэл хөрш зэргэлдээ хэлнүүдээс зээлдэгдэн нэвтэрсэн байх магадлалтай. Үндсэн үгийн сан нь 1-9 хүртэлх тоо, бие махбодын хэсгүүд, цаг агаар, байгаль газарзүйн дүр дүрслэл (гол, уул гэх мэт), нутгийн уугуул ургамал ба адгуус амьтан, үндсэн өнгүүдийг агуулж болох юм. Гэхдээ эдгээр тохиолдолд ч бусад хэлнээс дам зээлдсэн үгс байх тул нягт нямбай судалгаагүйгээр юу ч тодорхой биш. Боломжит ижил үгс нь харьцангуй ижил утгатай байх ёстой ба өөрөөр бол бусад хэлнүүдээс ижил төстэй харагдах үгсийг олох нь хэт хялбар ажил юм. Жишээлбэл, хэрэв “мод”, “тэнгис” гэсэн утгатай үгс ижил бол энэ нь санамсаргүй тохиолдол байх магадлалтай, харин “нуур” ба “тэнгис” гэдэг үгс нь өвөг хэлний эх оронд нуур буюу тэнгис бий юу гэдгээс хамааран устай холбоотой ямар нэг үгнээс хувьсан хөгжсөн байж болно.
Гарвал нэгтэй ижил үгсийг тодорхойлоход тохиолддог гол бэрхшээл нь хоёр буюу түүнээс олон хэлний ижил төстэй үгс зээлдлэгийн үр дүн үү, эсвэл гарал үүсэл нэгтэйн шинж тэмдэг үү гэдгийг батлахад туйлын хэцүү гэдэгт байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ, хэрэв үгс ижил харагдаж байвал энэ нь тэдгээр нь илүү саяхных бөгөөд цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөөгүй тул зээлдлэгээс үүдсэн байх гэсэн сэжиг төрүүлдэг. Энэ шалтгааны улмаас хэлнүүдийн хоорон дахь гарвалын холбооны талаарх илүү баттай нотолгоог гаднах байдлаараа төсгүй боловч авиан хуулиар холбогдож болох үгсээр дамжуулан гаргаж ирдэг байна.
Өнөө үе хүрч ирсэн буюу түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр хэлний хоорондын гарвалын холбоог тодорхойлоход хэрэгтэй, улс төр болон арьсны онолоос тусдаа нэг шалтгаан нь тогтмол авиан өөрчлөлтөөр дамжуулан нийтлэг өвөг хэлнээс дамжиж ирсэн үгсийн санг дедукцлан сэргээж болдог гэдэгт байгаа юм. Энэ утгаар авч үзвэл, харьцуулсан арга нь таамаглал дэвшүүлж болохуйц байгалийн шинжлэх ухаан юм. Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдэд үргэлж од тэмдэг (*) бүхий угтвараар тэмдэглэсэн, дахин сэргээсэн үгсийн сангууд нь илүү эртний хэл бүхий эртний бичвэрүүдийн нээлтээр дамжуулан судалж, нэг мөр баталж болохуйц урьдчилсан таамгууд болж байдаг юм.
Алтай овгийн хэлний таамаглалын үндсэн дутагдал
Энэ талаар бодохдоо бид гарвал нэгтэй Алтай хэлний тухай таамаглалын санаа ба яагаад Солонгос хэлийг энэ овогт багтаан ангилж болохгүй вэ гэдгийг дахин авч үзэх хэрэгтэй юм. Товчхондоо, энд хоёр асуудал бий: нэг нь Түрэг, Монгол, Тунгус хэлийг агуулсан “цөм” Алтай хэлний бүлгүүдийн хоорон дахь анхан генетик холбоог харьцуулсан аргаар хангалттай тогтоогоогүй, иймд Солонгос хэлийг дотороо агуулж буй Алтай хэл нь өөрөө байхгүй юм; нөгөө нь эртний Солонгос хэл үндсэн үгсийн сангийн хувьд цөм бүлгийн гэгдсэн хэлнүүдийн аль нэгтэй өчүүхэн төдий холбоотой буюу огт холбоогүй байна.
Түрэг, Монгол, Тунгус хэлнүүдэд газар зүйн хувьд холбоотой байх хамгийн магадлалтай, их хэмжээний дам үгсийн сан бий (өөрөөр хэлбэл, газарзүйн ойр байдлаас шалтгаалсан харилцаа нь тэдгээр хэлнүүдэд нэг нэгнээсээ үгсийн сан зээлдэн авах боломж олгосон). Ялангуяа, Түрэг ба Монгол хэл, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд ижил үгсийн сан бий боловч Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд ийм холбоо бага юм. Энэ нь эдгээр гурван хэлний бүлэг нийтлэг гарвал буюу генетик холбоотой гэхээсээ илүүтэй газар зүйн хувьд хаяа нийлж байсны шинж тэмдгүүд юм.
Гэвч, Алтай хэлнүүдийн ижил төст үгсийн санг Түрэг, Монгол, Тунгус хэл нь [тус тус] ижил тэгш байр суурьтайгаар авч үзэх Алтай хэлний салбар хэлнүүд гэсэн нөхцөлөөр байгуулжээ. Үүнээс үүдэн, таамаглан буй Алтай хэлний ижил үгсийг эртний Солонгос, Япон буюу өөр хэлнүүдээс хайх үед гаднаасаа ижил харагдах үгсийг хамгийн амар байдлаар түүн авч болох [нийтлэг бус] гурван тусдаа хэлний эх сурвалж бий болдог байна. Туршлагагүй хэл судлаачид, эсвэл өөрийн санаанд нийцүүлэхийг хүсэгчид тус тус, нэг бүрчлэн харьцуулах энэ аргыг авч хэрэглэдэг. Энэ аргыг хэрэглэсэн үед дам зээлдэн авсан үгсийг гарвал нэгтэй үгс хэмээн ташаа тодорхойлдог байна. Гэвч тэдгээр үгс тогтмол авиан өөрчлөлтөөр нийтлэг гэдэг нь дэмжигддэггүй тул цөм хэлний бүлгүүд хооронд, ялангуяа эртний Солонгос хэлний хувьд үндсэн үгийн сан хоорондын холбоог батлах зүйл багахан ажээ.
Тэгвэл, яагаад Алтай хэлнүүд ийм анхаарал татам адилхан байна вэ?
Генетик холбоо дутагддаг хэдий ч, төв Евразийн тал нутагт даяар нумран тархсан өнөөгийн Алтай хэлээр ярилцагчдын хооронд соёлын ойр харилцаа, урт удаан хугацааны түүхэн харилцаа оршиж ирсэн юм. Цөм хэлнүүд (дээр өгүүлсэнчлэн, ялангуяа Түрэг ба Монгол, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд, гэхдээ Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд дутагддаг) хоорондын үгсийн сангийн эрчимтэй зээлдлэг болон тэдгээрийн ижил төстэй дүрмийн бүтцүүд бидэнд тэдний эх орон нэгэн цагт газарзүйн хувьд ойр байсныг илтгэдэг билээ.
Гэвч, мөн л дээрхийн эсэргээр эртний Солонгос хэлэнд зээлдмэл үгсийн сан өчүүхэн төдий байгаа нь эрт үед энэ хэл бусад Алтай хэлнээс тусгаарлагдмал байсныг илтгэж байна. Солонгосын түүхэн дэх Гурван хаант улсын (эртний Солонгос хэл Шиллагийн үндсэн хэл бөгөөд Жүрчэн хэлээр Гогурёо улсын нутгийн умардад ярьж байсан байх боломжтой) үед Солонгос хэл нь Тунгус хэлний Жүрчэн салбар (Манж хэлний өвөг)-тай хожуу харилцаанд орж байсан байж магадгүй ба Юань улсын үед Монгол хэлтэй маш дам, туйлын хязгаарлагдмал нөлөөлөл ба түүхэн харилцаатай байжээ. Өөр бусдаар авч үзвэл эртний Солонгос хэл харьцангуй тусгаарлагдмал байдалд хувьсан хөгжиж өнөө хүрчээ.
Үнэн хэрэгтээ, түүхэнд мэдэгдсэн хэлнүүдээс тусдаа, хожмын оршин буй хэлнүүдэд ууссан буюу хүчээр мөхөөгдсөн бусад олон хэл, хэлний овгууд байж болох талаар онолын гаргалгаа хийх, санаж бодож явах нь байж болохгүй зүйл биш юм. Цаг хугацаагаар өнгөрсөн рүү буцаж аялан буй хэл судлалын газрын зургийг зөвхөн өнөөдөр авч үзэж буй цөөн тооны өвөг хэлээр хязгаарлах ёсгүй; энэ нь бидний мэдэхгүй өвөг-хэлнүүдтэй цуг бидний мэдэхгүй хичнээн тооны хэл оршиж байсан бэ гэдэгтэй яг ижил түвэгтэй нөхцөл билээ. Өнөөдөр авч үзэж буй өвөг-хэлнүүд бол хамгийн эртний хэл бус, харин одоогоор мэдэгдэж буй хэлнүүдийн сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга юм; тэдгээр нь шаардлагатай бол “өвөг хэлний өмнөх” хэмээн нэрлэж ч болох илүү түрүү үеийн хэлний овгуудад эргээд харъяалагдах буй заа.
Хэлнүүд үгсийн сангаа дамжуулалгүйгээр нэг нэгнийхээ бүтцэд хэрхэн амжилттай нөлөөлж болох вэ?
Товчхондоо, хэрхэн явагддаг зүй тогтол нь мэдэгдээгүй байна. Гэвч, харилцан үйлчлэл (газарзүйн холбоо) нь үүнд татагдан оролцож буй хүн амын харьцаа, тэдгээрийн соёл, улс төрийн хөгжлийн тус тусын үе шатууд гэх мэт хүчин зүйсээс хамааран хэлнүүдийн хооронд хэдэн ч тооны замаар тохиож болно. Хэлнүүдийн газар нутгийн харилцаа нэг хэл нөгөө хэлээ дарангуйлан тэлэх, эсвэл өргөжин тэлэлтийнхээ хүчинд өөрөө тэсэж үлдэж магадгүй давхаргын ойлголттой шууд холбоотой юм. Үүний тодорхой жишээнүүд байлдан дагуулалт, колоничлолуудаар тохиосон, гэхдээ энэ нь цөөн хүнтэй, эсвэл улс төрийн хувьд хөгжсөн бүс нутгуудад өргөжин тэлж буй хүн ам уу, эсвэл бусад соёл иргэншлийг эзлэн авсан элит байлдан эзлэлт үү гэдэг нь хэлнүүдийн харилцан үйлчлэлийг ялгаатай болгоно.
Үгсийн сангийн хувьд бус, харин хэв шинжийн хувьд нөлөөнд автаж буй хэлний нэг тохиромжтой жишээ нь Манж Чин улсын үед давамгай байр суурь эзлэх болсон Хятад хэлний умард салбар Мандарин Хятад хэл нь бусад Сино-Түвд хэлэнд байдаггүй олон тооны Алтайн гэгдэх онцлогуудыг харуулж байгаа явдал юм. Тодорхой хэлбэл, Мандарин Хятад хэлэн дэх илүү олон үет үгсийн сан, цөөн хөг аялгуу, дагавар суурьт үгзүйн илүү өргөн хэрэглээ нь энэ хэл шинэ үгсийн сан авалгүйгээр хэсэгчлэн “Алтайчлагдах” үйл явцыг туулж буйг харуулж байна.
Эндрью Логи
Зохиогчийн тухай: Эндрью Логи нь Солонгос судлаач бөгөөд Хельсинкийн их сургуулийн докторант юм. Тэрээр Солонгосын түүх, соёлын сэвдээр их суруульд хичээл заадаг.
- See more at: http://gashuun.mn/304#sthash.FjFniYBs.dpuf
Монгол бол шинжлэх ухаан сулхан хөгжсөн, жижигхэн буурай орон. Чухам энэ байдал Монголын түүх судлалын салбарт тусгалыг олжээ. Түүх гэдэг нь өнөө цагт ч, ирээдүйнхээ төлөө хөгжил рүү урагш харж алхахад ч нэг их чухал биш, харин бахархал, онгирч гайхуулах үзүүлэн юм гэх ойлголт, түүхийн утга учрын үл анзааралт монголчуудын дунд өнөө хүртэл түгээмэл. Гэвч, гадаадын хүчирхэг улс гүрний хувьд бидний өнгөрсөний түүх тэдний “ирээдүйн бодлого”-ын нэг хэсэг болж иржээ.
Өнгөрсөн зуунд Монголын түүх коммунизмын аварга гүрэн Зөвлөлтийн хяналт, үзэл суртлын хүлээсэнд баглуулсан байв. Яагаад гэвэл, Зөвлөлтийн хувьд Монголын түүх нь бие даасан монгол үндэстний түүх бус "дагуул орны түүх" байх ёстой. Иймд, монголчууд дагуул орон гэдгээрээ л бахархах учиртай байжээ. 1991 онд Зөвлөлт гүрэн задран унав. Гэвч Монголын түүх судлал хүлээснээс чөлөөлөгдсөнгүй. Харин шинэ орон зайд Орос, Хятад, Турк, Өмнөд Солонгос гэх мэт шинэ тоглогчид нэмж орж ирлээ. Монголын түүх тэдний ирээдүйн нэг хэсэг ажээ.
Харамсалтай нь, өнөө цагт монгол түүхч, хэл судлаачид Монголын түүх судлалын гадна зогссон хэвээр. Үүний нэг шалтгаан нь Монголын “түүх судлал дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” юм. Үүнийг албан ёсоор гадаадын санхүүжилттэй судалгааны төсөл, хөтөлбөр гэж нэрлэх ба тэдгээрт монгол судлаачид нь бие даасан, өөрийн итгэл үнэмшилтэй эрдэмтний хувьд бус, харин ихэвчлэн хөлсөөр “гүйцэтгэгч”-ийн хувиар оролцож иржээ. Тэдний ийм нэг жишээтэй таарч билээ.
Монгол хэл судлаач нэг доктор эрхэмтэй монгол хэлний өнөөгийн байдлын талаар ярилцахаар суув. Гэтэл эрхэм доктор ярианы эхнээс л монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл, монгол ба солонгос хэл нэг гаралтай хэлнүүд гэх асуудлыг шууд дурдан хөндлөө. Харин ярианы явцад доктор өөрөө солонгос хэл мэддэггүй, энэ талаар судалж байгаагүй, Алтай язгуурын хэлний талаар өдий төдий санаа, хувилбар байдгийг ч олж уншаагүй нэгэн болж таарч билээ.
Асуудлыг энэ мэт өөрөө судалж үзээгүй, гэвч дам олж авсан мэдээллээ өөрийн итгэл үнэмшил болгон бичдэг, түүнийгээ олонд ярьж явдаг “төсөл”-ийн судлаачид Монголд хэтэрхий олон ажээ. Энэ бол яах аргагүй сүүлийн хориод жилд хэд хэдэн улс Монголын түүхийн салбарт хөрөнгө оруулснаас Өмнөд Солонгосын санхүүжилттэй түүх-археологи, хэл судлалын хөтөлбөр, төслүүд маш нөлөөтэй болж ирсний илрэл юм. Үүний зэрэгцээ, Өмнөд Солонгосын хувьд Алтай хэлний тухай онол буюу таамаглал нь Монголын түүхийг “агуу солонгос үндэстэн”-ий үндсэрхэг үзлийн нэг салаа мөчир болгох гол арга зам болж хувирсан ажгуу.
Монголын нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан, түүний дотор түүх, хэл судлалын өрөвдөмөөр дорой байдлаас үүдэн манай олон тооны монгол хэл судлаачдын итгэл, үнэмшил, ярианы зуршмал сэдэв болсон Алтай овгийн хэл ба түүнтэй холбоотой гэх Солонгос хэлний талаар нэгэн солонгос судлаач, доктрант залуугийн бичсэн өгүүллийг уншигч та бүхэнд орчуулан толилуулж байна. Энэ өгүүлэлд солонгос хэл ба Алтай хэлний таамаглалын талаар энгийн үгээр, ойлгомжтой цэгцтэй тайлбарласан төдийгүй шинжлэх ухааны онол, таамаглал, санааны талаар зөв зохистой ойлголт өгчээ.
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ?
Хэв шинжийн хувьд, тийм. Харин, гарвалын хувьд, үгүй!
Типологи (буюу хэлний хэв шинж) нь хэлний бүтцийн судлал бөгөөд бидний сайн мэдэхээр, орчин цагийн Солонгос хэл нь өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-үйл үг гэсэн үгийн үндсэн дараалал, олон үет язгуурт бүтэц, дагавар суурьт залгамал үгзүй (нөхцөл ба үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөлд шууд залгагддаг буюу ард нь ордог үгзүй) бүхий Япон, Монгол, мөн Турк зэрэг газарзүйн хувьд илүү алслагдмал “Алтай” хэлнүүдэд байх дүрмийн онцлогуудыг өөрт агуулдаг билээ.
Гэвч, Алтай хэлний овгийн талаар анх санаа авч бий болсон төдийгүй өнөө хүртэл түгээмэл нэг ойлголт бий. Энэ бол Энэтхэг-Европ, эсвэл Хятад-Түвд (Сино-Түвд) хэлтэй адилтгах хэмжээнд авч үзэхүйц, хоорондоо холбоотой Алтай хэлнүүд нь нэг “өвөг” хэл буюу энэ тохиолдолд “өвөг-Алтай хэл” хэмээн таамагладаг нийтлэг өвөг хэлнээс үүссэн болохыг илтгэх “гарвал нэгтэй хэлний бүлэг” гэх ойлголт юм.
Яагаад Алтай хэлнүүдийг гарвал нэгтэй хэмээн үзэж болохгүй байна вэ?
Гарвал нэгтэй хэлний овгийг тодорхойлъё гэвэл, тухайн харьцуулж буй хэлнүүдэд буй нийтлэг гаралтай үндсэн үгсийн сан (нэг гаралтай үгс)-г харьцуулах нь (Алтай хэлнүүдийн гол нийтлэг онцлог болох) дүрмийн хэв шинжийн адил төст байдлаас илүү тодорхой, баттай нотолгоо болдог юм. Алтай хэлний таамгийн үндсэн дутагдал нь тэдгээр хэлнүүдэд дээр дурдсантай адил нийтлэг үндсэн үгсийн сан огт байхгүй гэдэгт буй.
Хэлний овгийг хэрхэн тодорхойлдог вэ? Хэрэв Солонгос нь Алтай хэл биш юм бол тэгээд ямар хэл вэ?
Орчин цагийн аливаа хэлний бүрэн үгсийн сан (лексик)-г археологийн давхарга адилаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам давхарга үүсгэн баяждаг зүй тогтолтой хэмээн ойлгож болно. Тухайн нэг хэл бүхэлдээ нэгээс олон хэлний холимог (буюу жишээлбэл, Англи хэл нь Энэтхэг-Европ овгийн хэлний тусдаа салбаруудын холимог) болж хувирдаг шиг аливаа хэл нь харь хэлний үгсийн санг агуулж магадгүй. Үүгээр авч үзвэл, тухайн хэлтэй үнэхээр генетик хобоотой хэлний овог нь тус хэлний “сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга” юм.
Бидэнд нийтлэг мэдэгдэж буйгаар, орчин цагийн Солонгос хэл нь үнэн хэрэгтээ Хятад-Солонгос хэл бөгөөд Солонгосын түүхэнд төр улс үүссэнээс хойш бий болсон хэл юм. Хамгийн багаар бодоход Солонгос хэлний лексик (үгийн сан)-ийн тэн хагас нь зээлдэж авсан сонгодог Хятад хэлний үгс бөгөөд одоо тус хэлний лексик давхаргын хамгийн дээр орчин цагийн Англи хэлний маш их хэмжээний үгсийн сан бий. Хамгийн эртний Хятад давхарга МЭӨ 108 оны үеийн “Хан улсын захирагчдын үе” (энэ нь өнөөгийн Солонгост улс төр, түүх бичлэгийн эмзэг сэдэв), эсвэл арай хожуу буюу түүхэн сурвалжийн мэдээгээр Хятад дүрвэгсэд Солонгосын хойгт орж ирсэн байж болох тэдний уналтын үед холбогдож магадгүй юм. Гэхдээ бас үүнээс ч өмнө Чин улсын хатуу ширүүн ноёрхол Хятадад дүрвэгсдийн давлагаа үүсгэснээр [Солонгост] Жинханы төр улсын суурийг тавихад хүргэсэн хэмээдэг. Гэвч Жинханы төр улсын тухай санаа нь Хятадын зохиомол нотолгоо байж магадгүй. Улмаар, бичгийн Хятад хэлээр дамжин Буддын ба Күнзийн номлол [Солонгосын хойгт] нэвтрэн түгсэнээр хэлний шинэ давхаргууд нэмэгдсэн гэдэг нь тодорхой бөгөөд хожим МЭ XIV зуунаас Шинэ Күнзийн номлол зонхилох болсон нь тэдгээр давхаргыг улам бэхжүүлсэн ажээ. Эцэст нь, XVIII зууны сүүл, XIX зууны эхээр Хятадад идвэхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан Католик шашны номлогчдоор дамжин орчин цагийн эхэн үеийн Хятад хэлний үгсийн сан, улмаар XIX зууны сүүл, XX зууны эхээр Хятад-Япон хэлний үгийн сан илүү их хэмжээгээр [Солонгос хэлэнд] нэвтэрсэн юм. Эдгээр хамгийн сүүлийн давхаргуудын нэлээд хэсэг нь Хятад хэлэн дэх эхэн үеийн Буддын шашны их хэмжээний үгсийн санг Энэтхэгийн Буддын шашны эх хэлнүүдээс орчуулах буюу галиглан авсантай арга маяг ижил боловч Хятадаас илүүтэйгээр Европын Библи, үзэл суртал, техникийн нэр томьёонуудын шууд орчуулга ажээ. Умард Солонгост анх Япон хэл, хожим Хятад хэлээр дамжин нэвтэрсэн байх учиртай Марксизмын холбогдолтой зээлдмэл Хятад үгсийн сангийн давхарга бий.
Гэвч, Хятад хэлнээс зээлдэн авсан хожмын бүх давхаргын суурь буюу Солонгос хэлний хамгийн эртний давхарга хэмээн ойлгогдох “цэвэр Солонгос хэл” (순우리말 сун-ури-мал:үнэнийг хэлэхэд “сун” нь өөрөө Хятад хэлэнд “цэвэр” (純) гэсэн утгатай) хэмээн өнөөдрийн Солонгосчууд үздэг Хятад-Солонгос (Сино-Корей) хэлний Солонгос хэсгийг нь “Солонгос хэл” (Корей хэл) хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд Корей хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн хэлний овгоос зөвхөн [өнөөгийн] Солонгос хэл мөхөлгүй өнөөг хүрсэн ажээ. Тухайн хэлний овогт түүнийг илтгэн харуулах ганцхан хэл байгаа үед тэр хэлийг “өнчин” хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд орчин цагийн Солонгос хэл нь Корей хэлний “өнчин” хэл бөгөөд одоо мэдэгдэж буйгаар бүс нутгийн аялгын ялгаанаас илүүтэй тусгай онцлог бүхий өөр Корей хэл байхгүй байна.
Мэдээж хэрэг, Хятад хэл Солонгостой адил эртний хэл тул Хятад-Солонгос хэл нь Хятад-Түвд хэлний овогт оруулан ангилж болохуйц Сино хэл юм. Хятад-Солонгос хэлэнд буй Хятад хэлний үгсийн сан нь Хятад-Япон хэлний хамтаар эртний Хятад хэлний авиазүйг сэргээхэд тустай. Гэвч, хэлийг системчлэн эрэмблэх утгаар авч үзвэл, нэг чухал зүйл нь орчин цагийн Солонгос хэлний шууд өвөг болох эртний Солонгос хэл нь түүхийн өмнөх үед эртний Хятад хэлтэй нийлэхээс өмнө ярианы хэл байсан гэдэгт бид итгэж болдогт байгаа юм. Гэтэл “цэвэр Солонгос хэл”-ний үзлийг баримтлагч [Солонгосын] үндсэрхэг үзэлтнүүд өнөөдөр нэг зүйлийг ташаа ойлгодог. Тэд эртний Солонгос хэлээр ярилцаж байсан үе нь ямар нэг “Солонгос” төр улс буюу соёлын айдэндити (identity) үүсэхээс хамаагүй эрт бөгөөд энэ хэл газарзүйн хувьд зөвхөн багахан бүс нутаг, илүү тодорхой авч үзвэл [Солонгосын] хойгийн зүүн өмнөд хэсгээр хязгаарлагдсан байх учиртай ба тус хойг дахь Шилла улсын өргөжин тэлэлтийн дараах үеийн хүн амын өвөг дээдсийн өчүүхэн цөөнх л эртний Солонгос хэлээр ярьж байсан байх учиртай гэдгийг орхигдуулдаг. Мөн, тэд Гогурёо, Бохай улсын хүн амыг багтаасан бусад ард түмнүүд тэр чигээрээ өөр, эртний Солонгос хэлтэй нийлэхээс өмнө аль хэдийн Хятад үгсийн сантай холилдсон Солонгос-бус хэлүүдээр ярьж байсан байх ёстой гэдгийг орхигдуулж байна.
Гэхдээ, түүхийн хувьд эрт үеийн Солонгос хэл түгэж, хойгийн бусад хэлүүдийг орлох буюу уусгасан, иймээс эртний Солонгос хэл Хятад болон бусад хэлний үгсийн санг өөрийн лексикт зээлдэн авсан нь өнөөгийн Солонгосын хэлний хамгийн эртний давхарга нь Хятад бус, харин эртний Солонгос хэл гэсэн санааг илтгэж буй хэрэг. Мэдээж хэрэг, эртний Солонгос хэлний үгсийн санг бусад хэлнүүд зээлдэж авах үед энэ үйл явц нь тодорхой цаг үе ба бүс нутгуудад явагдсан байх учиртай бөгөөд эдгээр тохиолдолд хамгийн эртний давхарга гэж байх учиргүй, харин мөхсөн тэдгээр хэл буюу аялагууд, жишээ нь Япон хэлэнд тохиолдсонтой адилаар Солонгосын хойгийн гадна үлдэж хоцорсон байж магадгүй юм. Гэвч, ямар ч түүхэн тохиолдолд орчин цагийн (Сино-) Солонгос хэлийг Солонгос гэдгээр нэрлэх нь зүйд нийцнэ.
Иймд, эртний Солонгос хэл гэдгээс үүдэн энэ хэл нь нэг өвөг-Алтай хэл (сэргээж болох хамгийн эртний давхарга)-нээс үүссэн хэлний бүлгүүд (Түрэг, Монгол, Тунгус хэл)-ийг нэгтгэсэн Алтай овгийн хэлний нэг салбар байх учиртай гэсэн таамаглал бий болсон юм. “Сэргээж болохуйц” гэдэг нь тухайн мөхсөн хэл өмнө нь оршиж байсныг онолын хувьд итгэлтэйгээр баталж, зарим үндсэн үгсийн санг нь сэргээж болно гэдгийг илтгэж байгаа хэрэг. Энэ талаар судалгаа хийж гүйцэтгэх, эсвэл наад зах нь энэ талаар оролдолго хийх нь хэл шинжлэлийн “харьцуулсан арга”-ыг хэрэглэж буй харьцуулсан хэл судлаачдын ажил билээ.
Харьцуулсан хэл судлал хэрхэн ажилладаг вэ?
Хоёр буюу түүнээс олон хэл нийтлэг нэг өвгөөс үүссэн гэдгийг шинжлэх ухааны хувьд батлахын тулд зүгээр л ижил төстэй үгсийг хайж олох нь хангалттай бус, харин үгс хоорондын авиан зохицолуудыг тогтоох хэрэгтэй. Энэ тухай онолыг ингэж тайлбарлаж болно. Хоёр хэл салж, нэг нэгнээсээ холдох явцад тэдгээр хэлний тодорхой авиан дуудлагууд өөр өөр чиглэлд аяндаа хувиран өөрчлөгддөг; харьцуулсан хэл судлаачдын иш үндэс болгон хэрэглэдэг гол үзэгдэл нь авиан өөрчлөлтүүд тэдгээр хэлнүүдийн хувьд дотоод зүй зохицолтой байгаа эсэх юм, иймд зөвхөн ганц үг санамсаргүй байдлаар дуудлагаа өөрчлөх бус, харин өөрчлөлт нь тухайн хэлний бүх үгэнд тохиох тул ижил авианууд (жишээлбэл, тодорхой байрлал бүхий тодорхой эгшиг, гийгүүлэгчүүд) нь ижил арга замаар өөрчлөгддөг. Гэхдээ энд нэмж өгүүлэхэд, гарвал нэгтэй, хоорондоо холбоотой хэлнүүдийн хооронд явагдах дам буюу олон дамжсан зээлдлэгийн нөлөөлөл бүхий дуудлагад тохиож болдог, дээрх үзэгдэлд үл хамаарах бусад өөрчлөлтүүд бас бий.
Гарал нэгтэй бусад хэлнүүдэд тохиох тогтмол харилцан зохицолуудыг захирдаг авиан хуулиудыг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн дуудлага дахь дам нөлөөллүүдийг хасаж тооцохын тулд тэдгээр нөлөөллийг нарийвчлан таних хэрэгтэй. Хэлний түүхэн хөгжлийн энэ ойлголт тухайн хэлний үгсийн сангийн “дотоод сэргээн засварлалт”-ыг хийх боломжыг олгодог ба үүний тулд хоёр хэлний хооронд буй ижил төстэй харагдах үгийг харьцуулахын өмнө тус тус хэлэнд тухайн үгийн анхны хэлбэрийг аль болох эрт үе хүртэл тогтоох шаардлагатай юм. Өнөөдөр хоёр хэлэнд (хэдийгээр тус хоёр хэл хоорондоо холбоотой байсан ч гэсэн) ижил харагдаж болох хоёр үг өнгөрсөн үед нэг нэгнээсээ маш өөр байсан бөгөөд санамсаргүй тохиолдол буюу дам үйл явцаар дамжин ижил болсон байж болно. Энэ тохиолдолд тэдгээр үгс генетик холбоог илэрхийлнэ гэж үзэхгүй.
Хоёр буюу түүнээс олон хэлний хооронд буй боломжит ижил төстэй үгсийг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн хэлний хамгийн эрт үеийн хэсэг байх боломжтой үндсэн үгийн сангийн нэгжүүдийг анхаарах хэрэгтэй юм. Харин илүү олон хэсгээс бүрдсэн буюу ухагдахууны хувьд хийсвэр үгс нь шинэ, эсвэл хөрш зэргэлдээ хэлнүүдээс зээлдэгдэн нэвтэрсэн байх магадлалтай. Үндсэн үгийн сан нь 1-9 хүртэлх тоо, бие махбодын хэсгүүд, цаг агаар, байгаль газарзүйн дүр дүрслэл (гол, уул гэх мэт), нутгийн уугуул ургамал ба адгуус амьтан, үндсэн өнгүүдийг агуулж болох юм. Гэхдээ эдгээр тохиолдолд ч бусад хэлнээс дам зээлдсэн үгс байх тул нягт нямбай судалгаагүйгээр юу ч тодорхой биш. Боломжит ижил үгс нь харьцангуй ижил утгатай байх ёстой ба өөрөөр бол бусад хэлнүүдээс ижил төстэй харагдах үгсийг олох нь хэт хялбар ажил юм. Жишээлбэл, хэрэв “мод”, “тэнгис” гэсэн утгатай үгс ижил бол энэ нь санамсаргүй тохиолдол байх магадлалтай, харин “нуур” ба “тэнгис” гэдэг үгс нь өвөг хэлний эх оронд нуур буюу тэнгис бий юу гэдгээс хамааран устай холбоотой ямар нэг үгнээс хувьсан хөгжсөн байж болно.
Гарвал нэгтэй ижил үгсийг тодорхойлоход тохиолддог гол бэрхшээл нь хоёр буюу түүнээс олон хэлний ижил төстэй үгс зээлдлэгийн үр дүн үү, эсвэл гарал үүсэл нэгтэйн шинж тэмдэг үү гэдгийг батлахад туйлын хэцүү гэдэгт байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ, хэрэв үгс ижил харагдаж байвал энэ нь тэдгээр нь илүү саяхных бөгөөд цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөөгүй тул зээлдлэгээс үүдсэн байх гэсэн сэжиг төрүүлдэг. Энэ шалтгааны улмаас хэлнүүдийн хоорон дахь гарвалын холбооны талаарх илүү баттай нотолгоог гаднах байдлаараа төсгүй боловч авиан хуулиар холбогдож болох үгсээр дамжуулан гаргаж ирдэг байна.
Өнөө үе хүрч ирсэн буюу түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр хэлний хоорондын гарвалын холбоог тодорхойлоход хэрэгтэй, улс төр болон арьсны онолоос тусдаа нэг шалтгаан нь тогтмол авиан өөрчлөлтөөр дамжуулан нийтлэг өвөг хэлнээс дамжиж ирсэн үгсийн санг дедукцлан сэргээж болдог гэдэгт байгаа юм. Энэ утгаар авч үзвэл, харьцуулсан арга нь таамаглал дэвшүүлж болохуйц байгалийн шинжлэх ухаан юм. Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдэд үргэлж од тэмдэг (*) бүхий угтвараар тэмдэглэсэн, дахин сэргээсэн үгсийн сангууд нь илүү эртний хэл бүхий эртний бичвэрүүдийн нээлтээр дамжуулан судалж, нэг мөр баталж болохуйц урьдчилсан таамгууд болж байдаг юм.
Алтай овгийн хэлний таамаглалын үндсэн дутагдал
Энэ талаар бодохдоо бид гарвал нэгтэй Алтай хэлний тухай таамаглалын санаа ба яагаад Солонгос хэлийг энэ овогт багтаан ангилж болохгүй вэ гэдгийг дахин авч үзэх хэрэгтэй юм. Товчхондоо, энд хоёр асуудал бий: нэг нь Түрэг, Монгол, Тунгус хэлийг агуулсан “цөм” Алтай хэлний бүлгүүдийн хоорон дахь анхан генетик холбоог харьцуулсан аргаар хангалттай тогтоогоогүй, иймд Солонгос хэлийг дотороо агуулж буй Алтай хэл нь өөрөө байхгүй юм; нөгөө нь эртний Солонгос хэл үндсэн үгсийн сангийн хувьд цөм бүлгийн гэгдсэн хэлнүүдийн аль нэгтэй өчүүхэн төдий холбоотой буюу огт холбоогүй байна.
Түрэг, Монгол, Тунгус хэлнүүдэд газар зүйн хувьд холбоотой байх хамгийн магадлалтай, их хэмжээний дам үгсийн сан бий (өөрөөр хэлбэл, газарзүйн ойр байдлаас шалтгаалсан харилцаа нь тэдгээр хэлнүүдэд нэг нэгнээсээ үгсийн сан зээлдэн авах боломж олгосон). Ялангуяа, Түрэг ба Монгол хэл, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд ижил үгсийн сан бий боловч Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд ийм холбоо бага юм. Энэ нь эдгээр гурван хэлний бүлэг нийтлэг гарвал буюу генетик холбоотой гэхээсээ илүүтэй газар зүйн хувьд хаяа нийлж байсны шинж тэмдгүүд юм.
Гэвч, Алтай хэлнүүдийн ижил төст үгсийн санг Түрэг, Монгол, Тунгус хэл нь [тус тус] ижил тэгш байр суурьтайгаар авч үзэх Алтай хэлний салбар хэлнүүд гэсэн нөхцөлөөр байгуулжээ. Үүнээс үүдэн, таамаглан буй Алтай хэлний ижил үгсийг эртний Солонгос, Япон буюу өөр хэлнүүдээс хайх үед гаднаасаа ижил харагдах үгсийг хамгийн амар байдлаар түүн авч болох [нийтлэг бус] гурван тусдаа хэлний эх сурвалж бий болдог байна. Туршлагагүй хэл судлаачид, эсвэл өөрийн санаанд нийцүүлэхийг хүсэгчид тус тус, нэг бүрчлэн харьцуулах энэ аргыг авч хэрэглэдэг. Энэ аргыг хэрэглэсэн үед дам зээлдэн авсан үгсийг гарвал нэгтэй үгс хэмээн ташаа тодорхойлдог байна. Гэвч тэдгээр үгс тогтмол авиан өөрчлөлтөөр нийтлэг гэдэг нь дэмжигддэггүй тул цөм хэлний бүлгүүд хооронд, ялангуяа эртний Солонгос хэлний хувьд үндсэн үгийн сан хоорондын холбоог батлах зүйл багахан ажээ.
Тэгвэл, яагаад Алтай хэлнүүд ийм анхаарал татам адилхан байна вэ?
Генетик холбоо дутагддаг хэдий ч, төв Евразийн тал нутагт даяар нумран тархсан өнөөгийн Алтай хэлээр ярилцагчдын хооронд соёлын ойр харилцаа, урт удаан хугацааны түүхэн харилцаа оршиж ирсэн юм. Цөм хэлнүүд (дээр өгүүлсэнчлэн, ялангуяа Түрэг ба Монгол, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд, гэхдээ Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд дутагддаг) хоорондын үгсийн сангийн эрчимтэй зээлдлэг болон тэдгээрийн ижил төстэй дүрмийн бүтцүүд бидэнд тэдний эх орон нэгэн цагт газарзүйн хувьд ойр байсныг илтгэдэг билээ.
Гэвч, мөн л дээрхийн эсэргээр эртний Солонгос хэлэнд зээлдмэл үгсийн сан өчүүхэн төдий байгаа нь эрт үед энэ хэл бусад Алтай хэлнээс тусгаарлагдмал байсныг илтгэж байна. Солонгосын түүхэн дэх Гурван хаант улсын (эртний Солонгос хэл Шиллагийн үндсэн хэл бөгөөд Жүрчэн хэлээр Гогурёо улсын нутгийн умардад ярьж байсан байх боломжтой) үед Солонгос хэл нь Тунгус хэлний Жүрчэн салбар (Манж хэлний өвөг)-тай хожуу харилцаанд орж байсан байж магадгүй ба Юань улсын үед Монгол хэлтэй маш дам, туйлын хязгаарлагдмал нөлөөлөл ба түүхэн харилцаатай байжээ. Өөр бусдаар авч үзвэл эртний Солонгос хэл харьцангуй тусгаарлагдмал байдалд хувьсан хөгжиж өнөө хүрчээ.
Үнэн хэрэгтээ, түүхэнд мэдэгдсэн хэлнүүдээс тусдаа, хожмын оршин буй хэлнүүдэд ууссан буюу хүчээр мөхөөгдсөн бусад олон хэл, хэлний овгууд байж болох талаар онолын гаргалгаа хийх, санаж бодож явах нь байж болохгүй зүйл биш юм. Цаг хугацаагаар өнгөрсөн рүү буцаж аялан буй хэл судлалын газрын зургийг зөвхөн өнөөдөр авч үзэж буй цөөн тооны өвөг хэлээр хязгаарлах ёсгүй; энэ нь бидний мэдэхгүй өвөг-хэлнүүдтэй цуг бидний мэдэхгүй хичнээн тооны хэл оршиж байсан бэ гэдэгтэй яг ижил түвэгтэй нөхцөл билээ. Өнөөдөр авч үзэж буй өвөг-хэлнүүд бол хамгийн эртний хэл бус, харин одоогоор мэдэгдэж буй хэлнүүдийн сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга юм; тэдгээр нь шаардлагатай бол “өвөг хэлний өмнөх” хэмээн нэрлэж ч болох илүү түрүү үеийн хэлний овгуудад эргээд харъяалагдах буй заа.
Хэлнүүд үгсийн сангаа дамжуулалгүйгээр нэг нэгнийхээ бүтцэд хэрхэн амжилттай нөлөөлж болох вэ?
Товчхондоо, хэрхэн явагддаг зүй тогтол нь мэдэгдээгүй байна. Гэвч, харилцан үйлчлэл (газарзүйн холбоо) нь үүнд татагдан оролцож буй хүн амын харьцаа, тэдгээрийн соёл, улс төрийн хөгжлийн тус тусын үе шатууд гэх мэт хүчин зүйсээс хамааран хэлнүүдийн хооронд хэдэн ч тооны замаар тохиож болно. Хэлнүүдийн газар нутгийн харилцаа нэг хэл нөгөө хэлээ дарангуйлан тэлэх, эсвэл өргөжин тэлэлтийнхээ хүчинд өөрөө тэсэж үлдэж магадгүй давхаргын ойлголттой шууд холбоотой юм. Үүний тодорхой жишээнүүд байлдан дагуулалт, колоничлолуудаар тохиосон, гэхдээ энэ нь цөөн хүнтэй, эсвэл улс төрийн хувьд хөгжсөн бүс нутгуудад өргөжин тэлж буй хүн ам уу, эсвэл бусад соёл иргэншлийг эзлэн авсан элит байлдан эзлэлт үү гэдэг нь хэлнүүдийн харилцан үйлчлэлийг ялгаатай болгоно.
Үгсийн сангийн хувьд бус, харин хэв шинжийн хувьд нөлөөнд автаж буй хэлний нэг тохиромжтой жишээ нь Манж Чин улсын үед давамгай байр суурь эзлэх болсон Хятад хэлний умард салбар Мандарин Хятад хэл нь бусад Сино-Түвд хэлэнд байдаггүй олон тооны Алтайн гэгдэх онцлогуудыг харуулж байгаа явдал юм. Тодорхой хэлбэл, Мандарин Хятад хэлэн дэх илүү олон үет үгсийн сан, цөөн хөг аялгуу, дагавар суурьт үгзүйн илүү өргөн хэрэглээ нь энэ хэл шинэ үгсийн сан авалгүйгээр хэсэгчлэн “Алтайчлагдах” үйл явцыг туулж буйг харуулж байна.
Эндрью Логи
Зохиогчийн тухай: Эндрью Логи нь Солонгос судлаач бөгөөд Хельсинкийн их сургуулийн докторант юм. Тэрээр Солонгосын түүх, соёлын сэвдээр их суруульд хичээл заадаг.
- See more at: http://gashuun.mn/304#sthash.FjFniYBs.dpuf
Монгол бол шинжлэх ухаан сулхан хөгжсөн, жижигхэн буурай орон. Чухам энэ байдал Монголын түүх судлалын салбарт тусгалыг олжээ. Түүх гэдэг нь өнөө цагт ч, ирээдүйнхээ төлөө хөгжил рүү урагш харж алхахад ч нэг их чухал биш, харин бахархал, онгирч гайхуулах үзүүлэн юм гэх ойлголт, түүхийн утга учрын үл анзааралт монголчуудын дунд өнөө хүртэл түгээмэл. Гэвч, гадаадын хүчирхэг улс гүрний хувьд бидний өнгөрсөний түүх тэдний “ирээдүйн бодлого”-ын нэг хэсэг болж иржээ.
Өнгөрсөн зуунд Монголын түүх коммунизмын аварга гүрэн Зөвлөлтийн хяналт, үзэл суртлын хүлээсэнд баглуулсан байв. Яагаад гэвэл, Зөвлөлтийн хувьд Монголын түүх нь бие даасан монгол үндэстний түүх бус "дагуул орны түүх" байх ёстой. Иймд, монголчууд дагуул орон гэдгээрээ л бахархах учиртай байжээ. 1991 онд Зөвлөлт гүрэн задран унав. Гэвч Монголын түүх судлал хүлээснээс чөлөөлөгдсөнгүй. Харин шинэ орон зайд Орос, Хятад, Турк, Өмнөд Солонгос гэх мэт шинэ тоглогчид нэмж орж ирлээ. Монголын түүх тэдний ирээдүйн нэг хэсэг ажээ.
Харамсалтай нь, өнөө цагт монгол түүхч, хэл судлаачид Монголын түүх судлалын гадна зогссон хэвээр. Үүний нэг шалтгаан нь Монголын “түүх судлал дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” юм. Үүнийг албан ёсоор гадаадын санхүүжилттэй судалгааны төсөл, хөтөлбөр гэж нэрлэх ба тэдгээрт монгол судлаачид нь бие даасан, өөрийн итгэл үнэмшилтэй эрдэмтний хувьд бус, харин ихэвчлэн хөлсөөр “гүйцэтгэгч”-ийн хувиар оролцож иржээ. Тэдний ийм нэг жишээтэй таарч билээ.
Монгол хэл судлаач нэг доктор эрхэмтэй монгол хэлний өнөөгийн байдлын талаар ярилцахаар суув. Гэтэл эрхэм доктор ярианы эхнээс л монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл, монгол ба солонгос хэл нэг гаралтай хэлнүүд гэх асуудлыг шууд дурдан хөндлөө. Харин ярианы явцад доктор өөрөө солонгос хэл мэддэггүй, энэ талаар судалж байгаагүй, Алтай язгуурын хэлний талаар өдий төдий санаа, хувилбар байдгийг ч олж уншаагүй нэгэн болж таарч билээ.
Асуудлыг энэ мэт өөрөө судалж үзээгүй, гэвч дам олж авсан мэдээллээ өөрийн итгэл үнэмшил болгон бичдэг, түүнийгээ олонд ярьж явдаг “төсөл”-ийн судлаачид Монголд хэтэрхий олон ажээ. Энэ бол яах аргагүй сүүлийн хориод жилд хэд хэдэн улс Монголын түүхийн салбарт хөрөнгө оруулснаас Өмнөд Солонгосын санхүүжилттэй түүх-археологи, хэл судлалын хөтөлбөр, төслүүд маш нөлөөтэй болж ирсний илрэл юм. Үүний зэрэгцээ, Өмнөд Солонгосын хувьд Алтай хэлний тухай онол буюу таамаглал нь Монголын түүхийг “агуу солонгос үндэстэн”-ий үндсэрхэг үзлийн нэг салаа мөчир болгох гол арга зам болж хувирсан ажгуу.
Монголын нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан, түүний дотор түүх, хэл судлалын өрөвдөмөөр дорой байдлаас үүдэн манай олон тооны монгол хэл судлаачдын итгэл, үнэмшил, ярианы зуршмал сэдэв болсон Алтай овгийн хэл ба түүнтэй холбоотой гэх Солонгос хэлний талаар нэгэн солонгос судлаач, доктрант залуугийн бичсэн өгүүллийг уншигч та бүхэнд орчуулан толилуулж байна. Энэ өгүүлэлд солонгос хэл ба Алтай хэлний таамаглалын талаар энгийн үгээр, ойлгомжтой цэгцтэй тайлбарласан төдийгүй шинжлэх ухааны онол, таамаглал, санааны талаар зөв зохистой ойлголт өгчээ.
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ?
Хэв шинжийн хувьд, тийм. Харин, гарвалын хувьд, үгүй!
Типологи (буюу хэлний хэв шинж) нь хэлний бүтцийн судлал бөгөөд бидний сайн мэдэхээр, орчин цагийн Солонгос хэл нь өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-үйл үг гэсэн үгийн үндсэн дараалал, олон үет язгуурт бүтэц, дагавар суурьт залгамал үгзүй (нөхцөл ба үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөлд шууд залгагддаг буюу ард нь ордог үгзүй) бүхий Япон, Монгол, мөн Турк зэрэг газарзүйн хувьд илүү алслагдмал “Алтай” хэлнүүдэд байх дүрмийн онцлогуудыг өөрт агуулдаг билээ.
Гэвч, Алтай хэлний овгийн талаар анх санаа авч бий болсон төдийгүй өнөө хүртэл түгээмэл нэг ойлголт бий. Энэ бол Энэтхэг-Европ, эсвэл Хятад-Түвд (Сино-Түвд) хэлтэй адилтгах хэмжээнд авч үзэхүйц, хоорондоо холбоотой Алтай хэлнүүд нь нэг “өвөг” хэл буюу энэ тохиолдолд “өвөг-Алтай хэл” хэмээн таамагладаг нийтлэг өвөг хэлнээс үүссэн болохыг илтгэх “гарвал нэгтэй хэлний бүлэг” гэх ойлголт юм.
Яагаад Алтай хэлнүүдийг гарвал нэгтэй хэмээн үзэж болохгүй байна вэ?
Гарвал нэгтэй хэлний овгийг тодорхойлъё гэвэл, тухайн харьцуулж буй хэлнүүдэд буй нийтлэг гаралтай үндсэн үгсийн сан (нэг гаралтай үгс)-г харьцуулах нь (Алтай хэлнүүдийн гол нийтлэг онцлог болох) дүрмийн хэв шинжийн адил төст байдлаас илүү тодорхой, баттай нотолгоо болдог юм. Алтай хэлний таамгийн үндсэн дутагдал нь тэдгээр хэлнүүдэд дээр дурдсантай адил нийтлэг үндсэн үгсийн сан огт байхгүй гэдэгт буй.
Хэлний овгийг хэрхэн тодорхойлдог вэ? Хэрэв Солонгос нь Алтай хэл биш юм бол тэгээд ямар хэл вэ?
Орчин цагийн аливаа хэлний бүрэн үгсийн сан (лексик)-г археологийн давхарга адилаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам давхарга үүсгэн баяждаг зүй тогтолтой хэмээн ойлгож болно. Тухайн нэг хэл бүхэлдээ нэгээс олон хэлний холимог (буюу жишээлбэл, Англи хэл нь Энэтхэг-Европ овгийн хэлний тусдаа салбаруудын холимог) болж хувирдаг шиг аливаа хэл нь харь хэлний үгсийн санг агуулж магадгүй. Үүгээр авч үзвэл, тухайн хэлтэй үнэхээр генетик хобоотой хэлний овог нь тус хэлний “сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга” юм.
Бидэнд нийтлэг мэдэгдэж буйгаар, орчин цагийн Солонгос хэл нь үнэн хэрэгтээ Хятад-Солонгос хэл бөгөөд Солонгосын түүхэнд төр улс үүссэнээс хойш бий болсон хэл юм. Хамгийн багаар бодоход Солонгос хэлний лексик (үгийн сан)-ийн тэн хагас нь зээлдэж авсан сонгодог Хятад хэлний үгс бөгөөд одоо тус хэлний лексик давхаргын хамгийн дээр орчин цагийн Англи хэлний маш их хэмжээний үгсийн сан бий. Хамгийн эртний Хятад давхарга МЭӨ 108 оны үеийн “Хан улсын захирагчдын үе” (энэ нь өнөөгийн Солонгост улс төр, түүх бичлэгийн эмзэг сэдэв), эсвэл арай хожуу буюу түүхэн сурвалжийн мэдээгээр Хятад дүрвэгсэд Солонгосын хойгт орж ирсэн байж болох тэдний уналтын үед холбогдож магадгүй юм. Гэхдээ бас үүнээс ч өмнө Чин улсын хатуу ширүүн ноёрхол Хятадад дүрвэгсдийн давлагаа үүсгэснээр [Солонгост] Жинханы төр улсын суурийг тавихад хүргэсэн хэмээдэг. Гэвч Жинханы төр улсын тухай санаа нь Хятадын зохиомол нотолгоо байж магадгүй. Улмаар, бичгийн Хятад хэлээр дамжин Буддын ба Күнзийн номлол [Солонгосын хойгт] нэвтрэн түгсэнээр хэлний шинэ давхаргууд нэмэгдсэн гэдэг нь тодорхой бөгөөд хожим МЭ XIV зуунаас Шинэ Күнзийн номлол зонхилох болсон нь тэдгээр давхаргыг улам бэхжүүлсэн ажээ. Эцэст нь, XVIII зууны сүүл, XIX зууны эхээр Хятадад идвэхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан Католик шашны номлогчдоор дамжин орчин цагийн эхэн үеийн Хятад хэлний үгсийн сан, улмаар XIX зууны сүүл, XX зууны эхээр Хятад-Япон хэлний үгийн сан илүү их хэмжээгээр [Солонгос хэлэнд] нэвтэрсэн юм. Эдгээр хамгийн сүүлийн давхаргуудын нэлээд хэсэг нь Хятад хэлэн дэх эхэн үеийн Буддын шашны их хэмжээний үгсийн санг Энэтхэгийн Буддын шашны эх хэлнүүдээс орчуулах буюу галиглан авсантай арга маяг ижил боловч Хятадаас илүүтэйгээр Европын Библи, үзэл суртал, техникийн нэр томьёонуудын шууд орчуулга ажээ. Умард Солонгост анх Япон хэл, хожим Хятад хэлээр дамжин нэвтэрсэн байх учиртай Марксизмын холбогдолтой зээлдмэл Хятад үгсийн сангийн давхарга бий.
Гэвч, Хятад хэлнээс зээлдэн авсан хожмын бүх давхаргын суурь буюу Солонгос хэлний хамгийн эртний давхарга хэмээн ойлгогдох “цэвэр Солонгос хэл” (순우리말 сун-ури-мал:үнэнийг хэлэхэд “сун” нь өөрөө Хятад хэлэнд “цэвэр” (純) гэсэн утгатай) хэмээн өнөөдрийн Солонгосчууд үздэг Хятад-Солонгос (Сино-Корей) хэлний Солонгос хэсгийг нь “Солонгос хэл” (Корей хэл) хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд Корей хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн хэлний овгоос зөвхөн [өнөөгийн] Солонгос хэл мөхөлгүй өнөөг хүрсэн ажээ. Тухайн хэлний овогт түүнийг илтгэн харуулах ганцхан хэл байгаа үед тэр хэлийг “өнчин” хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд орчин цагийн Солонгос хэл нь Корей хэлний “өнчин” хэл бөгөөд одоо мэдэгдэж буйгаар бүс нутгийн аялгын ялгаанаас илүүтэй тусгай онцлог бүхий өөр Корей хэл байхгүй байна.
Мэдээж хэрэг, Хятад хэл Солонгостой адил эртний хэл тул Хятад-Солонгос хэл нь Хятад-Түвд хэлний овогт оруулан ангилж болохуйц Сино хэл юм. Хятад-Солонгос хэлэнд буй Хятад хэлний үгсийн сан нь Хятад-Япон хэлний хамтаар эртний Хятад хэлний авиазүйг сэргээхэд тустай. Гэвч, хэлийг системчлэн эрэмблэх утгаар авч үзвэл, нэг чухал зүйл нь орчин цагийн Солонгос хэлний шууд өвөг болох эртний Солонгос хэл нь түүхийн өмнөх үед эртний Хятад хэлтэй нийлэхээс өмнө ярианы хэл байсан гэдэгт бид итгэж болдогт байгаа юм. Гэтэл “цэвэр Солонгос хэл”-ний үзлийг баримтлагч [Солонгосын] үндсэрхэг үзэлтнүүд өнөөдөр нэг зүйлийг ташаа ойлгодог. Тэд эртний Солонгос хэлээр ярилцаж байсан үе нь ямар нэг “Солонгос” төр улс буюу соёлын айдэндити (identity) үүсэхээс хамаагүй эрт бөгөөд энэ хэл газарзүйн хувьд зөвхөн багахан бүс нутаг, илүү тодорхой авч үзвэл [Солонгосын] хойгийн зүүн өмнөд хэсгээр хязгаарлагдсан байх учиртай ба тус хойг дахь Шилла улсын өргөжин тэлэлтийн дараах үеийн хүн амын өвөг дээдсийн өчүүхэн цөөнх л эртний Солонгос хэлээр ярьж байсан байх учиртай гэдгийг орхигдуулдаг. Мөн, тэд Гогурёо, Бохай улсын хүн амыг багтаасан бусад ард түмнүүд тэр чигээрээ өөр, эртний Солонгос хэлтэй нийлэхээс өмнө аль хэдийн Хятад үгсийн сантай холилдсон Солонгос-бус хэлүүдээр ярьж байсан байх ёстой гэдгийг орхигдуулж байна.
Гэхдээ, түүхийн хувьд эрт үеийн Солонгос хэл түгэж, хойгийн бусад хэлүүдийг орлох буюу уусгасан, иймээс эртний Солонгос хэл Хятад болон бусад хэлний үгсийн санг өөрийн лексикт зээлдэн авсан нь өнөөгийн Солонгосын хэлний хамгийн эртний давхарга нь Хятад бус, харин эртний Солонгос хэл гэсэн санааг илтгэж буй хэрэг. Мэдээж хэрэг, эртний Солонгос хэлний үгсийн санг бусад хэлнүүд зээлдэж авах үед энэ үйл явц нь тодорхой цаг үе ба бүс нутгуудад явагдсан байх учиртай бөгөөд эдгээр тохиолдолд хамгийн эртний давхарга гэж байх учиргүй, харин мөхсөн тэдгээр хэл буюу аялагууд, жишээ нь Япон хэлэнд тохиолдсонтой адилаар Солонгосын хойгийн гадна үлдэж хоцорсон байж магадгүй юм. Гэвч, ямар ч түүхэн тохиолдолд орчин цагийн (Сино-) Солонгос хэлийг Солонгос гэдгээр нэрлэх нь зүйд нийцнэ.
Иймд, эртний Солонгос хэл гэдгээс үүдэн энэ хэл нь нэг өвөг-Алтай хэл (сэргээж болох хамгийн эртний давхарга)-нээс үүссэн хэлний бүлгүүд (Түрэг, Монгол, Тунгус хэл)-ийг нэгтгэсэн Алтай овгийн хэлний нэг салбар байх учиртай гэсэн таамаглал бий болсон юм. “Сэргээж болохуйц” гэдэг нь тухайн мөхсөн хэл өмнө нь оршиж байсныг онолын хувьд итгэлтэйгээр баталж, зарим үндсэн үгсийн санг нь сэргээж болно гэдгийг илтгэж байгаа хэрэг. Энэ талаар судалгаа хийж гүйцэтгэх, эсвэл наад зах нь энэ талаар оролдолго хийх нь хэл шинжлэлийн “харьцуулсан арга”-ыг хэрэглэж буй харьцуулсан хэл судлаачдын ажил билээ.
Харьцуулсан хэл судлал хэрхэн ажилладаг вэ?
Хоёр буюу түүнээс олон хэл нийтлэг нэг өвгөөс үүссэн гэдгийг шинжлэх ухааны хувьд батлахын тулд зүгээр л ижил төстэй үгсийг хайж олох нь хангалттай бус, харин үгс хоорондын авиан зохицолуудыг тогтоох хэрэгтэй. Энэ тухай онолыг ингэж тайлбарлаж болно. Хоёр хэл салж, нэг нэгнээсээ холдох явцад тэдгээр хэлний тодорхой авиан дуудлагууд өөр өөр чиглэлд аяндаа хувиран өөрчлөгддөг; харьцуулсан хэл судлаачдын иш үндэс болгон хэрэглэдэг гол үзэгдэл нь авиан өөрчлөлтүүд тэдгээр хэлнүүдийн хувьд дотоод зүй зохицолтой байгаа эсэх юм, иймд зөвхөн ганц үг санамсаргүй байдлаар дуудлагаа өөрчлөх бус, харин өөрчлөлт нь тухайн хэлний бүх үгэнд тохиох тул ижил авианууд (жишээлбэл, тодорхой байрлал бүхий тодорхой эгшиг, гийгүүлэгчүүд) нь ижил арга замаар өөрчлөгддөг. Гэхдээ энд нэмж өгүүлэхэд, гарвал нэгтэй, хоорондоо холбоотой хэлнүүдийн хооронд явагдах дам буюу олон дамжсан зээлдлэгийн нөлөөлөл бүхий дуудлагад тохиож болдог, дээрх үзэгдэлд үл хамаарах бусад өөрчлөлтүүд бас бий.
Гарал нэгтэй бусад хэлнүүдэд тохиох тогтмол харилцан зохицолуудыг захирдаг авиан хуулиудыг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн дуудлага дахь дам нөлөөллүүдийг хасаж тооцохын тулд тэдгээр нөлөөллийг нарийвчлан таних хэрэгтэй. Хэлний түүхэн хөгжлийн энэ ойлголт тухайн хэлний үгсийн сангийн “дотоод сэргээн засварлалт”-ыг хийх боломжыг олгодог ба үүний тулд хоёр хэлний хооронд буй ижил төстэй харагдах үгийг харьцуулахын өмнө тус тус хэлэнд тухайн үгийн анхны хэлбэрийг аль болох эрт үе хүртэл тогтоох шаардлагатай юм. Өнөөдөр хоёр хэлэнд (хэдийгээр тус хоёр хэл хоорондоо холбоотой байсан ч гэсэн) ижил харагдаж болох хоёр үг өнгөрсөн үед нэг нэгнээсээ маш өөр байсан бөгөөд санамсаргүй тохиолдол буюу дам үйл явцаар дамжин ижил болсон байж болно. Энэ тохиолдолд тэдгээр үгс генетик холбоог илэрхийлнэ гэж үзэхгүй.
Хоёр буюу түүнээс олон хэлний хооронд буй боломжит ижил төстэй үгсийг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн хэлний хамгийн эрт үеийн хэсэг байх боломжтой үндсэн үгийн сангийн нэгжүүдийг анхаарах хэрэгтэй юм. Харин илүү олон хэсгээс бүрдсэн буюу ухагдахууны хувьд хийсвэр үгс нь шинэ, эсвэл хөрш зэргэлдээ хэлнүүдээс зээлдэгдэн нэвтэрсэн байх магадлалтай. Үндсэн үгийн сан нь 1-9 хүртэлх тоо, бие махбодын хэсгүүд, цаг агаар, байгаль газарзүйн дүр дүрслэл (гол, уул гэх мэт), нутгийн уугуул ургамал ба адгуус амьтан, үндсэн өнгүүдийг агуулж болох юм. Гэхдээ эдгээр тохиолдолд ч бусад хэлнээс дам зээлдсэн үгс байх тул нягт нямбай судалгаагүйгээр юу ч тодорхой биш. Боломжит ижил үгс нь харьцангуй ижил утгатай байх ёстой ба өөрөөр бол бусад хэлнүүдээс ижил төстэй харагдах үгсийг олох нь хэт хялбар ажил юм. Жишээлбэл, хэрэв “мод”, “тэнгис” гэсэн утгатай үгс ижил бол энэ нь санамсаргүй тохиолдол байх магадлалтай, харин “нуур” ба “тэнгис” гэдэг үгс нь өвөг хэлний эх оронд нуур буюу тэнгис бий юу гэдгээс хамааран устай холбоотой ямар нэг үгнээс хувьсан хөгжсөн байж болно.
Гарвал нэгтэй ижил үгсийг тодорхойлоход тохиолддог гол бэрхшээл нь хоёр буюу түүнээс олон хэлний ижил төстэй үгс зээлдлэгийн үр дүн үү, эсвэл гарал үүсэл нэгтэйн шинж тэмдэг үү гэдгийг батлахад туйлын хэцүү гэдэгт байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ, хэрэв үгс ижил харагдаж байвал энэ нь тэдгээр нь илүү саяхных бөгөөд цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөөгүй тул зээлдлэгээс үүдсэн байх гэсэн сэжиг төрүүлдэг. Энэ шалтгааны улмаас хэлнүүдийн хоорон дахь гарвалын холбооны талаарх илүү баттай нотолгоог гаднах байдлаараа төсгүй боловч авиан хуулиар холбогдож болох үгсээр дамжуулан гаргаж ирдэг байна.
Өнөө үе хүрч ирсэн буюу түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр хэлний хоорондын гарвалын холбоог тодорхойлоход хэрэгтэй, улс төр болон арьсны онолоос тусдаа нэг шалтгаан нь тогтмол авиан өөрчлөлтөөр дамжуулан нийтлэг өвөг хэлнээс дамжиж ирсэн үгсийн санг дедукцлан сэргээж болдог гэдэгт байгаа юм. Энэ утгаар авч үзвэл, харьцуулсан арга нь таамаглал дэвшүүлж болохуйц байгалийн шинжлэх ухаан юм. Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдэд үргэлж од тэмдэг (*) бүхий угтвараар тэмдэглэсэн, дахин сэргээсэн үгсийн сангууд нь илүү эртний хэл бүхий эртний бичвэрүүдийн нээлтээр дамжуулан судалж, нэг мөр баталж болохуйц урьдчилсан таамгууд болж байдаг юм.
Алтай овгийн хэлний таамаглалын үндсэн дутагдал
Энэ талаар бодохдоо бид гарвал нэгтэй Алтай хэлний тухай таамаглалын санаа ба яагаад Солонгос хэлийг энэ овогт багтаан ангилж болохгүй вэ гэдгийг дахин авч үзэх хэрэгтэй юм. Товчхондоо, энд хоёр асуудал бий: нэг нь Түрэг, Монгол, Тунгус хэлийг агуулсан “цөм” Алтай хэлний бүлгүүдийн хоорон дахь анхан генетик холбоог харьцуулсан аргаар хангалттай тогтоогоогүй, иймд Солонгос хэлийг дотороо агуулж буй Алтай хэл нь өөрөө байхгүй юм; нөгөө нь эртний Солонгос хэл үндсэн үгсийн сангийн хувьд цөм бүлгийн гэгдсэн хэлнүүдийн аль нэгтэй өчүүхэн төдий холбоотой буюу огт холбоогүй байна.
Түрэг, Монгол, Тунгус хэлнүүдэд газар зүйн хувьд холбоотой байх хамгийн магадлалтай, их хэмжээний дам үгсийн сан бий (өөрөөр хэлбэл, газарзүйн ойр байдлаас шалтгаалсан харилцаа нь тэдгээр хэлнүүдэд нэг нэгнээсээ үгсийн сан зээлдэн авах боломж олгосон). Ялангуяа, Түрэг ба Монгол хэл, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд ижил үгсийн сан бий боловч Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд ийм холбоо бага юм. Энэ нь эдгээр гурван хэлний бүлэг нийтлэг гарвал буюу генетик холбоотой гэхээсээ илүүтэй газар зүйн хувьд хаяа нийлж байсны шинж тэмдгүүд юм.
Гэвч, Алтай хэлнүүдийн ижил төст үгсийн санг Түрэг, Монгол, Тунгус хэл нь [тус тус] ижил тэгш байр суурьтайгаар авч үзэх Алтай хэлний салбар хэлнүүд гэсэн нөхцөлөөр байгуулжээ. Үүнээс үүдэн, таамаглан буй Алтай хэлний ижил үгсийг эртний Солонгос, Япон буюу өөр хэлнүүдээс хайх үед гаднаасаа ижил харагдах үгсийг хамгийн амар байдлаар түүн авч болох [нийтлэг бус] гурван тусдаа хэлний эх сурвалж бий болдог байна. Туршлагагүй хэл судлаачид, эсвэл өөрийн санаанд нийцүүлэхийг хүсэгчид тус тус, нэг бүрчлэн харьцуулах энэ аргыг авч хэрэглэдэг. Энэ аргыг хэрэглэсэн үед дам зээлдэн авсан үгсийг гарвал нэгтэй үгс хэмээн ташаа тодорхойлдог байна. Гэвч тэдгээр үгс тогтмол авиан өөрчлөлтөөр нийтлэг гэдэг нь дэмжигддэггүй тул цөм хэлний бүлгүүд хооронд, ялангуяа эртний Солонгос хэлний хувьд үндсэн үгийн сан хоорондын холбоог батлах зүйл багахан ажээ.
Тэгвэл, яагаад Алтай хэлнүүд ийм анхаарал татам адилхан байна вэ?
Генетик холбоо дутагддаг хэдий ч, төв Евразийн тал нутагт даяар нумран тархсан өнөөгийн Алтай хэлээр ярилцагчдын хооронд соёлын ойр харилцаа, урт удаан хугацааны түүхэн харилцаа оршиж ирсэн юм. Цөм хэлнүүд (дээр өгүүлсэнчлэн, ялангуяа Түрэг ба Монгол, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд, гэхдээ Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд дутагддаг) хоорондын үгсийн сангийн эрчимтэй зээлдлэг болон тэдгээрийн ижил төстэй дүрмийн бүтцүүд бидэнд тэдний эх орон нэгэн цагт газарзүйн хувьд ойр байсныг илтгэдэг билээ.
Гэвч, мөн л дээрхийн эсэргээр эртний Солонгос хэлэнд зээлдмэл үгсийн сан өчүүхэн төдий байгаа нь эрт үед энэ хэл бусад Алтай хэлнээс тусгаарлагдмал байсныг илтгэж байна. Солонгосын түүхэн дэх Гурван хаант улсын (эртний Солонгос хэл Шиллагийн үндсэн хэл бөгөөд Жүрчэн хэлээр Гогурёо улсын нутгийн умардад ярьж байсан байх боломжтой) үед Солонгос хэл нь Тунгус хэлний Жүрчэн салбар (Манж хэлний өвөг)-тай хожуу харилцаанд орж байсан байж магадгүй ба Юань улсын үед Монгол хэлтэй маш дам, туйлын хязгаарлагдмал нөлөөлөл ба түүхэн харилцаатай байжээ. Өөр бусдаар авч үзвэл эртний Солонгос хэл харьцангуй тусгаарлагдмал байдалд хувьсан хөгжиж өнөө хүрчээ.
Үнэн хэрэгтээ, түүхэнд мэдэгдсэн хэлнүүдээс тусдаа, хожмын оршин буй хэлнүүдэд ууссан буюу хүчээр мөхөөгдсөн бусад олон хэл, хэлний овгууд байж болох талаар онолын гаргалгаа хийх, санаж бодож явах нь байж болохгүй зүйл биш юм. Цаг хугацаагаар өнгөрсөн рүү буцаж аялан буй хэл судлалын газрын зургийг зөвхөн өнөөдөр авч үзэж буй цөөн тооны өвөг хэлээр хязгаарлах ёсгүй; энэ нь бидний мэдэхгүй өвөг-хэлнүүдтэй цуг бидний мэдэхгүй хичнээн тооны хэл оршиж байсан бэ гэдэгтэй яг ижил түвэгтэй нөхцөл билээ. Өнөөдөр авч үзэж буй өвөг-хэлнүүд бол хамгийн эртний хэл бус, харин одоогоор мэдэгдэж буй хэлнүүдийн сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга юм; тэдгээр нь шаардлагатай бол “өвөг хэлний өмнөх” хэмээн нэрлэж ч болох илүү түрүү үеийн хэлний овгуудад эргээд харъяалагдах буй заа.
Хэлнүүд үгсийн сангаа дамжуулалгүйгээр нэг нэгнийхээ бүтцэд хэрхэн амжилттай нөлөөлж болох вэ?
Товчхондоо, хэрхэн явагддаг зүй тогтол нь мэдэгдээгүй байна. Гэвч, харилцан үйлчлэл (газарзүйн холбоо) нь үүнд татагдан оролцож буй хүн амын харьцаа, тэдгээрийн соёл, улс төрийн хөгжлийн тус тусын үе шатууд гэх мэт хүчин зүйсээс хамааран хэлнүүдийн хооронд хэдэн ч тооны замаар тохиож болно. Хэлнүүдийн газар нутгийн харилцаа нэг хэл нөгөө хэлээ дарангуйлан тэлэх, эсвэл өргөжин тэлэлтийнхээ хүчинд өөрөө тэсэж үлдэж магадгүй давхаргын ойлголттой шууд холбоотой юм. Үүний тодорхой жишээнүүд байлдан дагуулалт, колоничлолуудаар тохиосон, гэхдээ энэ нь цөөн хүнтэй, эсвэл улс төрийн хувьд хөгжсөн бүс нутгуудад өргөжин тэлж буй хүн ам уу, эсвэл бусад соёл иргэншлийг эзлэн авсан элит байлдан эзлэлт үү гэдэг нь хэлнүүдийн харилцан үйлчлэлийг ялгаатай болгоно.
Үгсийн сангийн хувьд бус, харин хэв шинжийн хувьд нөлөөнд автаж буй хэлний нэг тохиромжтой жишээ нь Манж Чин улсын үед давамгай байр суурь эзлэх болсон Хятад хэлний умард салбар Мандарин Хятад хэл нь бусад Сино-Түвд хэлэнд байдаггүй олон тооны Алтайн гэгдэх онцлогуудыг харуулж байгаа явдал юм. Тодорхой хэлбэл, Мандарин Хятад хэлэн дэх илүү олон үет үгсийн сан, цөөн хөг аялгуу, дагавар суурьт үгзүйн илүү өргөн хэрэглээ нь энэ хэл шинэ үгсийн сан авалгүйгээр хэсэгчлэн “Алтайчлагдах” үйл явцыг туулж буйг харуулж байна.
Эндрью Логи
Зохиогчийн тухай: Эндрью Логи нь Солонгос судлаач бөгөөд Хельсинкийн их сургуулийн докторант юм. Тэрээр Солонгосын түүх, соёлын сэвдээр их суруульд хичээл заадаг.
- See more at: http://gashuun.mn/304#sthash.FjFniYBs.dpuf
Монгол бол шинжлэх ухаан сулхан хөгжсөн, жижигхэн буурай орон. Чухам энэ байдал Монголын түүх судлалын салбарт тусгалыг олжээ. Түүх гэдэг нь өнөө цагт ч, ирээдүйнхээ төлөө хөгжил рүү урагш харж алхахад ч нэг их чухал биш, харин бахархал, онгирч гайхуулах үзүүлэн юм гэх ойлголт, түүхийн утга учрын үл анзааралт монголчуудын дунд өнөө хүртэл түгээмэл. Гэвч, гадаадын хүчирхэг улс гүрний хувьд бидний өнгөрсөний түүх тэдний “ирээдүйн бодлого”-ын нэг хэсэг болж иржээ.
Өнгөрсөн зуунд Монголын түүх коммунизмын аварга гүрэн Зөвлөлтийн хяналт, үзэл суртлын хүлээсэнд баглуулсан байв. Яагаад гэвэл, Зөвлөлтийн хувьд Монголын түүх нь бие даасан монгол үндэстний түүх бус "дагуул орны түүх" байх ёстой. Иймд, монголчууд дагуул орон гэдгээрээ л бахархах учиртай байжээ. 1991 онд Зөвлөлт гүрэн задран унав. Гэвч Монголын түүх судлал хүлээснээс чөлөөлөгдсөнгүй. Харин шинэ орон зайд Орос, Хятад, Турк, Өмнөд Солонгос гэх мэт шинэ тоглогчид нэмж орж ирлээ. Монголын түүх тэдний ирээдүйн нэг хэсэг ажээ.
Харамсалтай нь, өнөө цагт монгол түүхч, хэл судлаачид Монголын түүх судлалын гадна зогссон хэвээр. Үүний нэг шалтгаан нь Монголын “түүх судлал дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” юм. Үүнийг албан ёсоор гадаадын санхүүжилттэй судалгааны төсөл, хөтөлбөр гэж нэрлэх ба тэдгээрт монгол судлаачид нь бие даасан, өөрийн итгэл үнэмшилтэй эрдэмтний хувьд бус, харин ихэвчлэн хөлсөөр “гүйцэтгэгч”-ийн хувиар оролцож иржээ. Тэдний ийм нэг жишээтэй таарч билээ.
Монгол хэл судлаач нэг доктор эрхэмтэй монгол хэлний өнөөгийн байдлын талаар ярилцахаар суув. Гэтэл эрхэм доктор ярианы эхнээс л монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл, монгол ба солонгос хэл нэг гаралтай хэлнүүд гэх асуудлыг шууд дурдан хөндлөө. Харин ярианы явцад доктор өөрөө солонгос хэл мэддэггүй, энэ талаар судалж байгаагүй, Алтай язгуурын хэлний талаар өдий төдий санаа, хувилбар байдгийг ч олж уншаагүй нэгэн болж таарч билээ.
Асуудлыг энэ мэт өөрөө судалж үзээгүй, гэвч дам олж авсан мэдээллээ өөрийн итгэл үнэмшил болгон бичдэг, түүнийгээ олонд ярьж явдаг “төсөл”-ийн судлаачид Монголд хэтэрхий олон ажээ. Энэ бол яах аргагүй сүүлийн хориод жилд хэд хэдэн улс Монголын түүхийн салбарт хөрөнгө оруулснаас Өмнөд Солонгосын санхүүжилттэй түүх-археологи, хэл судлалын хөтөлбөр, төслүүд маш нөлөөтэй болж ирсний илрэл юм. Үүний зэрэгцээ, Өмнөд Солонгосын хувьд Алтай хэлний тухай онол буюу таамаглал нь Монголын түүхийг “агуу солонгос үндэстэн”-ий үндсэрхэг үзлийн нэг салаа мөчир болгох гол арга зам болж хувирсан ажгуу.
Монголын нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан, түүний дотор түүх, хэл судлалын өрөвдөмөөр дорой байдлаас үүдэн манай олон тооны монгол хэл судлаачдын итгэл, үнэмшил, ярианы зуршмал сэдэв болсон Алтай овгийн хэл ба түүнтэй холбоотой гэх Солонгос хэлний талаар нэгэн солонгос судлаач, доктрант залуугийн бичсэн өгүүллийг уншигч та бүхэнд орчуулан толилуулж байна. Энэ өгүүлэлд солонгос хэл ба Алтай хэлний таамаглалын талаар энгийн үгээр, ойлгомжтой цэгцтэй тайлбарласан төдийгүй шинжлэх ухааны онол, таамаглал, санааны талаар зөв зохистой ойлголт өгчээ.
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ?
Хэв шинжийн хувьд, тийм. Харин, гарвалын хувьд, үгүй!
Типологи (буюу хэлний хэв шинж) нь хэлний бүтцийн судлал бөгөөд бидний сайн мэдэхээр, орчин цагийн Солонгос хэл нь өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-үйл үг гэсэн үгийн үндсэн дараалал, олон үет язгуурт бүтэц, дагавар суурьт залгамал үгзүй (нөхцөл ба үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөлд шууд залгагддаг буюу ард нь ордог үгзүй) бүхий Япон, Монгол, мөн Турк зэрэг газарзүйн хувьд илүү алслагдмал “Алтай” хэлнүүдэд байх дүрмийн онцлогуудыг өөрт агуулдаг билээ.
Гэвч, Алтай хэлний овгийн талаар анх санаа авч бий болсон төдийгүй өнөө хүртэл түгээмэл нэг ойлголт бий. Энэ бол Энэтхэг-Европ, эсвэл Хятад-Түвд (Сино-Түвд) хэлтэй адилтгах хэмжээнд авч үзэхүйц, хоорондоо холбоотой Алтай хэлнүүд нь нэг “өвөг” хэл буюу энэ тохиолдолд “өвөг-Алтай хэл” хэмээн таамагладаг нийтлэг өвөг хэлнээс үүссэн болохыг илтгэх “гарвал нэгтэй хэлний бүлэг” гэх ойлголт юм.
Яагаад Алтай хэлнүүдийг гарвал нэгтэй хэмээн үзэж болохгүй байна вэ?
Гарвал нэгтэй хэлний овгийг тодорхойлъё гэвэл, тухайн харьцуулж буй хэлнүүдэд буй нийтлэг гаралтай үндсэн үгсийн сан (нэг гаралтай үгс)-г харьцуулах нь (Алтай хэлнүүдийн гол нийтлэг онцлог болох) дүрмийн хэв шинжийн адил төст байдлаас илүү тодорхой, баттай нотолгоо болдог юм. Алтай хэлний таамгийн үндсэн дутагдал нь тэдгээр хэлнүүдэд дээр дурдсантай адил нийтлэг үндсэн үгсийн сан огт байхгүй гэдэгт буй.
Хэлний овгийг хэрхэн тодорхойлдог вэ? Хэрэв Солонгос нь Алтай хэл биш юм бол тэгээд ямар хэл вэ?
Орчин цагийн аливаа хэлний бүрэн үгсийн сан (лексик)-г археологийн давхарга адилаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам давхарга үүсгэн баяждаг зүй тогтолтой хэмээн ойлгож болно. Тухайн нэг хэл бүхэлдээ нэгээс олон хэлний холимог (буюу жишээлбэл, Англи хэл нь Энэтхэг-Европ овгийн хэлний тусдаа салбаруудын холимог) болж хувирдаг шиг аливаа хэл нь харь хэлний үгсийн санг агуулж магадгүй. Үүгээр авч үзвэл, тухайн хэлтэй үнэхээр генетик хобоотой хэлний овог нь тус хэлний “сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга” юм.
Бидэнд нийтлэг мэдэгдэж буйгаар, орчин цагийн Солонгос хэл нь үнэн хэрэгтээ Хятад-Солонгос хэл бөгөөд Солонгосын түүхэнд төр улс үүссэнээс хойш бий болсон хэл юм. Хамгийн багаар бодоход Солонгос хэлний лексик (үгийн сан)-ийн тэн хагас нь зээлдэж авсан сонгодог Хятад хэлний үгс бөгөөд одоо тус хэлний лексик давхаргын хамгийн дээр орчин цагийн Англи хэлний маш их хэмжээний үгсийн сан бий. Хамгийн эртний Хятад давхарга МЭӨ 108 оны үеийн “Хан улсын захирагчдын үе” (энэ нь өнөөгийн Солонгост улс төр, түүх бичлэгийн эмзэг сэдэв), эсвэл арай хожуу буюу түүхэн сурвалжийн мэдээгээр Хятад дүрвэгсэд Солонгосын хойгт орж ирсэн байж болох тэдний уналтын үед холбогдож магадгүй юм. Гэхдээ бас үүнээс ч өмнө Чин улсын хатуу ширүүн ноёрхол Хятадад дүрвэгсдийн давлагаа үүсгэснээр [Солонгост] Жинханы төр улсын суурийг тавихад хүргэсэн хэмээдэг. Гэвч Жинханы төр улсын тухай санаа нь Хятадын зохиомол нотолгоо байж магадгүй. Улмаар, бичгийн Хятад хэлээр дамжин Буддын ба Күнзийн номлол [Солонгосын хойгт] нэвтрэн түгсэнээр хэлний шинэ давхаргууд нэмэгдсэн гэдэг нь тодорхой бөгөөд хожим МЭ XIV зуунаас Шинэ Күнзийн номлол зонхилох болсон нь тэдгээр давхаргыг улам бэхжүүлсэн ажээ. Эцэст нь, XVIII зууны сүүл, XIX зууны эхээр Хятадад идвэхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан Католик шашны номлогчдоор дамжин орчин цагийн эхэн үеийн Хятад хэлний үгсийн сан, улмаар XIX зууны сүүл, XX зууны эхээр Хятад-Япон хэлний үгийн сан илүү их хэмжээгээр [Солонгос хэлэнд] нэвтэрсэн юм. Эдгээр хамгийн сүүлийн давхаргуудын нэлээд хэсэг нь Хятад хэлэн дэх эхэн үеийн Буддын шашны их хэмжээний үгсийн санг Энэтхэгийн Буддын шашны эх хэлнүүдээс орчуулах буюу галиглан авсантай арга маяг ижил боловч Хятадаас илүүтэйгээр Европын Библи, үзэл суртал, техникийн нэр томьёонуудын шууд орчуулга ажээ. Умард Солонгост анх Япон хэл, хожим Хятад хэлээр дамжин нэвтэрсэн байх учиртай Марксизмын холбогдолтой зээлдмэл Хятад үгсийн сангийн давхарга бий.
Гэвч, Хятад хэлнээс зээлдэн авсан хожмын бүх давхаргын суурь буюу Солонгос хэлний хамгийн эртний давхарга хэмээн ойлгогдох “цэвэр Солонгос хэл” (순우리말 сун-ури-мал:үнэнийг хэлэхэд “сун” нь өөрөө Хятад хэлэнд “цэвэр” (純) гэсэн утгатай) хэмээн өнөөдрийн Солонгосчууд үздэг Хятад-Солонгос (Сино-Корей) хэлний Солонгос хэсгийг нь “Солонгос хэл” (Корей хэл) хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд Корей хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн хэлний овгоос зөвхөн [өнөөгийн] Солонгос хэл мөхөлгүй өнөөг хүрсэн ажээ. Тухайн хэлний овогт түүнийг илтгэн харуулах ганцхан хэл байгаа үед тэр хэлийг “өнчин” хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд орчин цагийн Солонгос хэл нь Корей хэлний “өнчин” хэл бөгөөд одоо мэдэгдэж буйгаар бүс нутгийн аялгын ялгаанаас илүүтэй тусгай онцлог бүхий өөр Корей хэл байхгүй байна.
Мэдээж хэрэг, Хятад хэл Солонгостой адил эртний хэл тул Хятад-Солонгос хэл нь Хятад-Түвд хэлний овогт оруулан ангилж болохуйц Сино хэл юм. Хятад-Солонгос хэлэнд буй Хятад хэлний үгсийн сан нь Хятад-Япон хэлний хамтаар эртний Хятад хэлний авиазүйг сэргээхэд тустай. Гэвч, хэлийг системчлэн эрэмблэх утгаар авч үзвэл, нэг чухал зүйл нь орчин цагийн Солонгос хэлний шууд өвөг болох эртний Солонгос хэл нь түүхийн өмнөх үед эртний Хятад хэлтэй нийлэхээс өмнө ярианы хэл байсан гэдэгт бид итгэж болдогт байгаа юм. Гэтэл “цэвэр Солонгос хэл”-ний үзлийг баримтлагч [Солонгосын] үндсэрхэг үзэлтнүүд өнөөдөр нэг зүйлийг ташаа ойлгодог. Тэд эртний Солонгос хэлээр ярилцаж байсан үе нь ямар нэг “Солонгос” төр улс буюу соёлын айдэндити (identity) үүсэхээс хамаагүй эрт бөгөөд энэ хэл газарзүйн хувьд зөвхөн багахан бүс нутаг, илүү тодорхой авч үзвэл [Солонгосын] хойгийн зүүн өмнөд хэсгээр хязгаарлагдсан байх учиртай ба тус хойг дахь Шилла улсын өргөжин тэлэлтийн дараах үеийн хүн амын өвөг дээдсийн өчүүхэн цөөнх л эртний Солонгос хэлээр ярьж байсан байх учиртай гэдгийг орхигдуулдаг. Мөн, тэд Гогурёо, Бохай улсын хүн амыг багтаасан бусад ард түмнүүд тэр чигээрээ өөр, эртний Солонгос хэлтэй нийлэхээс өмнө аль хэдийн Хятад үгсийн сантай холилдсон Солонгос-бус хэлүүдээр ярьж байсан байх ёстой гэдгийг орхигдуулж байна.
Гэхдээ, түүхийн хувьд эрт үеийн Солонгос хэл түгэж, хойгийн бусад хэлүүдийг орлох буюу уусгасан, иймээс эртний Солонгос хэл Хятад болон бусад хэлний үгсийн санг өөрийн лексикт зээлдэн авсан нь өнөөгийн Солонгосын хэлний хамгийн эртний давхарга нь Хятад бус, харин эртний Солонгос хэл гэсэн санааг илтгэж буй хэрэг. Мэдээж хэрэг, эртний Солонгос хэлний үгсийн санг бусад хэлнүүд зээлдэж авах үед энэ үйл явц нь тодорхой цаг үе ба бүс нутгуудад явагдсан байх учиртай бөгөөд эдгээр тохиолдолд хамгийн эртний давхарга гэж байх учиргүй, харин мөхсөн тэдгээр хэл буюу аялагууд, жишээ нь Япон хэлэнд тохиолдсонтой адилаар Солонгосын хойгийн гадна үлдэж хоцорсон байж магадгүй юм. Гэвч, ямар ч түүхэн тохиолдолд орчин цагийн (Сино-) Солонгос хэлийг Солонгос гэдгээр нэрлэх нь зүйд нийцнэ.
Иймд, эртний Солонгос хэл гэдгээс үүдэн энэ хэл нь нэг өвөг-Алтай хэл (сэргээж болох хамгийн эртний давхарга)-нээс үүссэн хэлний бүлгүүд (Түрэг, Монгол, Тунгус хэл)-ийг нэгтгэсэн Алтай овгийн хэлний нэг салбар байх учиртай гэсэн таамаглал бий болсон юм. “Сэргээж болохуйц” гэдэг нь тухайн мөхсөн хэл өмнө нь оршиж байсныг онолын хувьд итгэлтэйгээр баталж, зарим үндсэн үгсийн санг нь сэргээж болно гэдгийг илтгэж байгаа хэрэг. Энэ талаар судалгаа хийж гүйцэтгэх, эсвэл наад зах нь энэ талаар оролдолго хийх нь хэл шинжлэлийн “харьцуулсан арга”-ыг хэрэглэж буй харьцуулсан хэл судлаачдын ажил билээ.
Харьцуулсан хэл судлал хэрхэн ажилладаг вэ?
Хоёр буюу түүнээс олон хэл нийтлэг нэг өвгөөс үүссэн гэдгийг шинжлэх ухааны хувьд батлахын тулд зүгээр л ижил төстэй үгсийг хайж олох нь хангалттай бус, харин үгс хоорондын авиан зохицолуудыг тогтоох хэрэгтэй. Энэ тухай онолыг ингэж тайлбарлаж болно. Хоёр хэл салж, нэг нэгнээсээ холдох явцад тэдгээр хэлний тодорхой авиан дуудлагууд өөр өөр чиглэлд аяндаа хувиран өөрчлөгддөг; харьцуулсан хэл судлаачдын иш үндэс болгон хэрэглэдэг гол үзэгдэл нь авиан өөрчлөлтүүд тэдгээр хэлнүүдийн хувьд дотоод зүй зохицолтой байгаа эсэх юм, иймд зөвхөн ганц үг санамсаргүй байдлаар дуудлагаа өөрчлөх бус, харин өөрчлөлт нь тухайн хэлний бүх үгэнд тохиох тул ижил авианууд (жишээлбэл, тодорхой байрлал бүхий тодорхой эгшиг, гийгүүлэгчүүд) нь ижил арга замаар өөрчлөгддөг. Гэхдээ энд нэмж өгүүлэхэд, гарвал нэгтэй, хоорондоо холбоотой хэлнүүдийн хооронд явагдах дам буюу олон дамжсан зээлдлэгийн нөлөөлөл бүхий дуудлагад тохиож болдог, дээрх үзэгдэлд үл хамаарах бусад өөрчлөлтүүд бас бий.
Гарал нэгтэй бусад хэлнүүдэд тохиох тогтмол харилцан зохицолуудыг захирдаг авиан хуулиудыг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн дуудлага дахь дам нөлөөллүүдийг хасаж тооцохын тулд тэдгээр нөлөөллийг нарийвчлан таних хэрэгтэй. Хэлний түүхэн хөгжлийн энэ ойлголт тухайн хэлний үгсийн сангийн “дотоод сэргээн засварлалт”-ыг хийх боломжыг олгодог ба үүний тулд хоёр хэлний хооронд буй ижил төстэй харагдах үгийг харьцуулахын өмнө тус тус хэлэнд тухайн үгийн анхны хэлбэрийг аль болох эрт үе хүртэл тогтоох шаардлагатай юм. Өнөөдөр хоёр хэлэнд (хэдийгээр тус хоёр хэл хоорондоо холбоотой байсан ч гэсэн) ижил харагдаж болох хоёр үг өнгөрсөн үед нэг нэгнээсээ маш өөр байсан бөгөөд санамсаргүй тохиолдол буюу дам үйл явцаар дамжин ижил болсон байж болно. Энэ тохиолдолд тэдгээр үгс генетик холбоог илэрхийлнэ гэж үзэхгүй.
Хоёр буюу түүнээс олон хэлний хооронд буй боломжит ижил төстэй үгсийг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн хэлний хамгийн эрт үеийн хэсэг байх боломжтой үндсэн үгийн сангийн нэгжүүдийг анхаарах хэрэгтэй юм. Харин илүү олон хэсгээс бүрдсэн буюу ухагдахууны хувьд хийсвэр үгс нь шинэ, эсвэл хөрш зэргэлдээ хэлнүүдээс зээлдэгдэн нэвтэрсэн байх магадлалтай. Үндсэн үгийн сан нь 1-9 хүртэлх тоо, бие махбодын хэсгүүд, цаг агаар, байгаль газарзүйн дүр дүрслэл (гол, уул гэх мэт), нутгийн уугуул ургамал ба адгуус амьтан, үндсэн өнгүүдийг агуулж болох юм. Гэхдээ эдгээр тохиолдолд ч бусад хэлнээс дам зээлдсэн үгс байх тул нягт нямбай судалгаагүйгээр юу ч тодорхой биш. Боломжит ижил үгс нь харьцангуй ижил утгатай байх ёстой ба өөрөөр бол бусад хэлнүүдээс ижил төстэй харагдах үгсийг олох нь хэт хялбар ажил юм. Жишээлбэл, хэрэв “мод”, “тэнгис” гэсэн утгатай үгс ижил бол энэ нь санамсаргүй тохиолдол байх магадлалтай, харин “нуур” ба “тэнгис” гэдэг үгс нь өвөг хэлний эх оронд нуур буюу тэнгис бий юу гэдгээс хамааран устай холбоотой ямар нэг үгнээс хувьсан хөгжсөн байж болно.
Гарвал нэгтэй ижил үгсийг тодорхойлоход тохиолддог гол бэрхшээл нь хоёр буюу түүнээс олон хэлний ижил төстэй үгс зээлдлэгийн үр дүн үү, эсвэл гарал үүсэл нэгтэйн шинж тэмдэг үү гэдгийг батлахад туйлын хэцүү гэдэгт байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ, хэрэв үгс ижил харагдаж байвал энэ нь тэдгээр нь илүү саяхных бөгөөд цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөөгүй тул зээлдлэгээс үүдсэн байх гэсэн сэжиг төрүүлдэг. Энэ шалтгааны улмаас хэлнүүдийн хоорон дахь гарвалын холбооны талаарх илүү баттай нотолгоог гаднах байдлаараа төсгүй боловч авиан хуулиар холбогдож болох үгсээр дамжуулан гаргаж ирдэг байна.
Өнөө үе хүрч ирсэн буюу түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр хэлний хоорондын гарвалын холбоог тодорхойлоход хэрэгтэй, улс төр болон арьсны онолоос тусдаа нэг шалтгаан нь тогтмол авиан өөрчлөлтөөр дамжуулан нийтлэг өвөг хэлнээс дамжиж ирсэн үгсийн санг дедукцлан сэргээж болдог гэдэгт байгаа юм. Энэ утгаар авч үзвэл, харьцуулсан арга нь таамаглал дэвшүүлж болохуйц байгалийн шинжлэх ухаан юм. Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдэд үргэлж од тэмдэг (*) бүхий угтвараар тэмдэглэсэн, дахин сэргээсэн үгсийн сангууд нь илүү эртний хэл бүхий эртний бичвэрүүдийн нээлтээр дамжуулан судалж, нэг мөр баталж болохуйц урьдчилсан таамгууд болж байдаг юм.
Алтай овгийн хэлний таамаглалын үндсэн дутагдал
Энэ талаар бодохдоо бид гарвал нэгтэй Алтай хэлний тухай таамаглалын санаа ба яагаад Солонгос хэлийг энэ овогт багтаан ангилж болохгүй вэ гэдгийг дахин авч үзэх хэрэгтэй юм. Товчхондоо, энд хоёр асуудал бий: нэг нь Түрэг, Монгол, Тунгус хэлийг агуулсан “цөм” Алтай хэлний бүлгүүдийн хоорон дахь анхан генетик холбоог харьцуулсан аргаар хангалттай тогтоогоогүй, иймд Солонгос хэлийг дотороо агуулж буй Алтай хэл нь өөрөө байхгүй юм; нөгөө нь эртний Солонгос хэл үндсэн үгсийн сангийн хувьд цөм бүлгийн гэгдсэн хэлнүүдийн аль нэгтэй өчүүхэн төдий холбоотой буюу огт холбоогүй байна.
Түрэг, Монгол, Тунгус хэлнүүдэд газар зүйн хувьд холбоотой байх хамгийн магадлалтай, их хэмжээний дам үгсийн сан бий (өөрөөр хэлбэл, газарзүйн ойр байдлаас шалтгаалсан харилцаа нь тэдгээр хэлнүүдэд нэг нэгнээсээ үгсийн сан зээлдэн авах боломж олгосон). Ялангуяа, Түрэг ба Монгол хэл, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд ижил үгсийн сан бий боловч Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд ийм холбоо бага юм. Энэ нь эдгээр гурван хэлний бүлэг нийтлэг гарвал буюу генетик холбоотой гэхээсээ илүүтэй газар зүйн хувьд хаяа нийлж байсны шинж тэмдгүүд юм.
Гэвч, Алтай хэлнүүдийн ижил төст үгсийн санг Түрэг, Монгол, Тунгус хэл нь [тус тус] ижил тэгш байр суурьтайгаар авч үзэх Алтай хэлний салбар хэлнүүд гэсэн нөхцөлөөр байгуулжээ. Үүнээс үүдэн, таамаглан буй Алтай хэлний ижил үгсийг эртний Солонгос, Япон буюу өөр хэлнүүдээс хайх үед гаднаасаа ижил харагдах үгсийг хамгийн амар байдлаар түүн авч болох [нийтлэг бус] гурван тусдаа хэлний эх сурвалж бий болдог байна. Туршлагагүй хэл судлаачид, эсвэл өөрийн санаанд нийцүүлэхийг хүсэгчид тус тус, нэг бүрчлэн харьцуулах энэ аргыг авч хэрэглэдэг. Энэ аргыг хэрэглэсэн үед дам зээлдэн авсан үгсийг гарвал нэгтэй үгс хэмээн ташаа тодорхойлдог байна. Гэвч тэдгээр үгс тогтмол авиан өөрчлөлтөөр нийтлэг гэдэг нь дэмжигддэггүй тул цөм хэлний бүлгүүд хооронд, ялангуяа эртний Солонгос хэлний хувьд үндсэн үгийн сан хоорондын холбоог батлах зүйл багахан ажээ.
Тэгвэл, яагаад Алтай хэлнүүд ийм анхаарал татам адилхан байна вэ?
Генетик холбоо дутагддаг хэдий ч, төв Евразийн тал нутагт даяар нумран тархсан өнөөгийн Алтай хэлээр ярилцагчдын хооронд соёлын ойр харилцаа, урт удаан хугацааны түүхэн харилцаа оршиж ирсэн юм. Цөм хэлнүүд (дээр өгүүлсэнчлэн, ялангуяа Түрэг ба Монгол, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд, гэхдээ Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд дутагддаг) хоорондын үгсийн сангийн эрчимтэй зээлдлэг болон тэдгээрийн ижил төстэй дүрмийн бүтцүүд бидэнд тэдний эх орон нэгэн цагт газарзүйн хувьд ойр байсныг илтгэдэг билээ.
Гэвч, мөн л дээрхийн эсэргээр эртний Солонгос хэлэнд зээлдмэл үгсийн сан өчүүхэн төдий байгаа нь эрт үед энэ хэл бусад Алтай хэлнээс тусгаарлагдмал байсныг илтгэж байна. Солонгосын түүхэн дэх Гурван хаант улсын (эртний Солонгос хэл Шиллагийн үндсэн хэл бөгөөд Жүрчэн хэлээр Гогурёо улсын нутгийн умардад ярьж байсан байх боломжтой) үед Солонгос хэл нь Тунгус хэлний Жүрчэн салбар (Манж хэлний өвөг)-тай хожуу харилцаанд орж байсан байж магадгүй ба Юань улсын үед Монгол хэлтэй маш дам, туйлын хязгаарлагдмал нөлөөлөл ба түүхэн харилцаатай байжээ. Өөр бусдаар авч үзвэл эртний Солонгос хэл харьцангуй тусгаарлагдмал байдалд хувьсан хөгжиж өнөө хүрчээ.
Үнэн хэрэгтээ, түүхэнд мэдэгдсэн хэлнүүдээс тусдаа, хожмын оршин буй хэлнүүдэд ууссан буюу хүчээр мөхөөгдсөн бусад олон хэл, хэлний овгууд байж болох талаар онолын гаргалгаа хийх, санаж бодож явах нь байж болохгүй зүйл биш юм. Цаг хугацаагаар өнгөрсөн рүү буцаж аялан буй хэл судлалын газрын зургийг зөвхөн өнөөдөр авч үзэж буй цөөн тооны өвөг хэлээр хязгаарлах ёсгүй; энэ нь бидний мэдэхгүй өвөг-хэлнүүдтэй цуг бидний мэдэхгүй хичнээн тооны хэл оршиж байсан бэ гэдэгтэй яг ижил түвэгтэй нөхцөл билээ. Өнөөдөр авч үзэж буй өвөг-хэлнүүд бол хамгийн эртний хэл бус, харин одоогоор мэдэгдэж буй хэлнүүдийн сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга юм; тэдгээр нь шаардлагатай бол “өвөг хэлний өмнөх” хэмээн нэрлэж ч болох илүү түрүү үеийн хэлний овгуудад эргээд харъяалагдах буй заа.
Хэлнүүд үгсийн сангаа дамжуулалгүйгээр нэг нэгнийхээ бүтцэд хэрхэн амжилттай нөлөөлж болох вэ?
Товчхондоо, хэрхэн явагддаг зүй тогтол нь мэдэгдээгүй байна. Гэвч, харилцан үйлчлэл (газарзүйн холбоо) нь үүнд татагдан оролцож буй хүн амын харьцаа, тэдгээрийн соёл, улс төрийн хөгжлийн тус тусын үе шатууд гэх мэт хүчин зүйсээс хамааран хэлнүүдийн хооронд хэдэн ч тооны замаар тохиож болно. Хэлнүүдийн газар нутгийн харилцаа нэг хэл нөгөө хэлээ дарангуйлан тэлэх, эсвэл өргөжин тэлэлтийнхээ хүчинд өөрөө тэсэж үлдэж магадгүй давхаргын ойлголттой шууд холбоотой юм. Үүний тодорхой жишээнүүд байлдан дагуулалт, колоничлолуудаар тохиосон, гэхдээ энэ нь цөөн хүнтэй, эсвэл улс төрийн хувьд хөгжсөн бүс нутгуудад өргөжин тэлж буй хүн ам уу, эсвэл бусад соёл иргэншлийг эзлэн авсан элит байлдан эзлэлт үү гэдэг нь хэлнүүдийн харилцан үйлчлэлийг ялгаатай болгоно.
Үгсийн сангийн хувьд бус, харин хэв шинжийн хувьд нөлөөнд автаж буй хэлний нэг тохиромжтой жишээ нь Манж Чин улсын үед давамгай байр суурь эзлэх болсон Хятад хэлний умард салбар Мандарин Хятад хэл нь бусад Сино-Түвд хэлэнд байдаггүй олон тооны Алтайн гэгдэх онцлогуудыг харуулж байгаа явдал юм. Тодорхой хэлбэл, Мандарин Хятад хэлэн дэх илүү олон үет үгсийн сан, цөөн хөг аялгуу, дагавар суурьт үгзүйн илүү өргөн хэрэглээ нь энэ хэл шинэ үгсийн сан авалгүйгээр хэсэгчлэн “Алтайчлагдах” үйл явцыг туулж буйг харуулж байна.
Эндрью Логи
Зохиогчийн тухай: Эндрью Логи нь Солонгос судлаач бөгөөд Хельсинкийн их сургуулийн докторант юм. Тэрээр Солонгосын түүх, соёлын сэвдээр их суруульд хичээл заадаг.
- See more at: http://gashuun.mn/304#sthash.FjFniYBs.dpuf
Монгол бол шинжлэх ухаан сулхан хөгжсөн, жижигхэн буурай орон. Чухам энэ байдал Монголын түүх судлалын салбарт тусгалыг олжээ. Түүх гэдэг нь өнөө цагт ч, ирээдүйнхээ төлөө хөгжил рүү урагш харж алхахад ч нэг их чухал биш, харин бахархал, онгирч гайхуулах үзүүлэн юм гэх ойлголт, түүхийн утга учрын үл анзааралт монголчуудын дунд өнөө хүртэл түгээмэл. Гэвч, гадаадын хүчирхэг улс гүрний хувьд бидний өнгөрсөний түүх тэдний “ирээдүйн бодлого”-ын нэг хэсэг болж иржээ.
Өнгөрсөн зуунд Монголын түүх коммунизмын аварга гүрэн Зөвлөлтийн хяналт, үзэл суртлын хүлээсэнд баглуулсан байв. Яагаад гэвэл, Зөвлөлтийн хувьд Монголын түүх нь бие даасан монгол үндэстний түүх бус "дагуул орны түүх" байх ёстой. Иймд, монголчууд дагуул орон гэдгээрээ л бахархах учиртай байжээ. 1991 онд Зөвлөлт гүрэн задран унав. Гэвч Монголын түүх судлал хүлээснээс чөлөөлөгдсөнгүй. Харин шинэ орон зайд Орос, Хятад, Турк, Өмнөд Солонгос гэх мэт шинэ тоглогчид нэмж орж ирлээ. Монголын түүх тэдний ирээдүйн нэг хэсэг ажээ.
Харамсалтай нь, өнөө цагт монгол түүхч, хэл судлаачид Монголын түүх судлалын гадна зогссон хэвээр. Үүний нэг шалтгаан нь Монголын “түүх судлал дахь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт” юм. Үүнийг албан ёсоор гадаадын санхүүжилттэй судалгааны төсөл, хөтөлбөр гэж нэрлэх ба тэдгээрт монгол судлаачид нь бие даасан, өөрийн итгэл үнэмшилтэй эрдэмтний хувьд бус, харин ихэвчлэн хөлсөөр “гүйцэтгэгч”-ийн хувиар оролцож иржээ. Тэдний ийм нэг жишээтэй таарч билээ.
Монгол хэл судлаач нэг доктор эрхэмтэй монгол хэлний өнөөгийн байдлын талаар ярилцахаар суув. Гэтэл эрхэм доктор ярианы эхнээс л монгол хэл бол Алтай язгуурын хэл, монгол ба солонгос хэл нэг гаралтай хэлнүүд гэх асуудлыг шууд дурдан хөндлөө. Харин ярианы явцад доктор өөрөө солонгос хэл мэддэггүй, энэ талаар судалж байгаагүй, Алтай язгуурын хэлний талаар өдий төдий санаа, хувилбар байдгийг ч олж уншаагүй нэгэн болж таарч билээ.
Асуудлыг энэ мэт өөрөө судалж үзээгүй, гэвч дам олж авсан мэдээллээ өөрийн итгэл үнэмшил болгон бичдэг, түүнийгээ олонд ярьж явдаг “төсөл”-ийн судлаачид Монголд хэтэрхий олон ажээ. Энэ бол яах аргагүй сүүлийн хориод жилд хэд хэдэн улс Монголын түүхийн салбарт хөрөнгө оруулснаас Өмнөд Солонгосын санхүүжилттэй түүх-археологи, хэл судлалын хөтөлбөр, төслүүд маш нөлөөтэй болж ирсний илрэл юм. Үүний зэрэгцээ, Өмнөд Солонгосын хувьд Алтай хэлний тухай онол буюу таамаглал нь Монголын түүхийг “агуу солонгос үндэстэн”-ий үндсэрхэг үзлийн нэг салаа мөчир болгох гол арга зам болж хувирсан ажгуу.
Монголын нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухаан, түүний дотор түүх, хэл судлалын өрөвдөмөөр дорой байдлаас үүдэн манай олон тооны монгол хэл судлаачдын итгэл, үнэмшил, ярианы зуршмал сэдэв болсон Алтай овгийн хэл ба түүнтэй холбоотой гэх Солонгос хэлний талаар нэгэн солонгос судлаач, доктрант залуугийн бичсэн өгүүллийг уншигч та бүхэнд орчуулан толилуулж байна. Энэ өгүүлэлд солонгос хэл ба Алтай хэлний таамаглалын талаар энгийн үгээр, ойлгомжтой цэгцтэй тайлбарласан төдийгүй шинжлэх ухааны онол, таамаглал, санааны талаар зөв зохистой ойлголт өгчээ.
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ?
Хэв шинжийн хувьд, тийм. Харин, гарвалын хувьд, үгүй!
Типологи (буюу хэлний хэв шинж) нь хэлний бүтцийн судлал бөгөөд бидний сайн мэдэхээр, орчин цагийн Солонгос хэл нь өгүүлэгдэхүүн-тусагдахуун-үйл үг гэсэн үгийн үндсэн дараалал, олон үет язгуурт бүтэц, дагавар суурьт залгамал үгзүй (нөхцөл ба үйл үгийн хувирал нь үгийн төгсгөлд шууд залгагддаг буюу ард нь ордог үгзүй) бүхий Япон, Монгол, мөн Турк зэрэг газарзүйн хувьд илүү алслагдмал “Алтай” хэлнүүдэд байх дүрмийн онцлогуудыг өөрт агуулдаг билээ.
Гэвч, Алтай хэлний овгийн талаар анх санаа авч бий болсон төдийгүй өнөө хүртэл түгээмэл нэг ойлголт бий. Энэ бол Энэтхэг-Европ, эсвэл Хятад-Түвд (Сино-Түвд) хэлтэй адилтгах хэмжээнд авч үзэхүйц, хоорондоо холбоотой Алтай хэлнүүд нь нэг “өвөг” хэл буюу энэ тохиолдолд “өвөг-Алтай хэл” хэмээн таамагладаг нийтлэг өвөг хэлнээс үүссэн болохыг илтгэх “гарвал нэгтэй хэлний бүлэг” гэх ойлголт юм.
Яагаад Алтай хэлнүүдийг гарвал нэгтэй хэмээн үзэж болохгүй байна вэ?
Гарвал нэгтэй хэлний овгийг тодорхойлъё гэвэл, тухайн харьцуулж буй хэлнүүдэд буй нийтлэг гаралтай үндсэн үгсийн сан (нэг гаралтай үгс)-г харьцуулах нь (Алтай хэлнүүдийн гол нийтлэг онцлог болох) дүрмийн хэв шинжийн адил төст байдлаас илүү тодорхой, баттай нотолгоо болдог юм. Алтай хэлний таамгийн үндсэн дутагдал нь тэдгээр хэлнүүдэд дээр дурдсантай адил нийтлэг үндсэн үгсийн сан огт байхгүй гэдэгт буй.
Хэлний овгийг хэрхэн тодорхойлдог вэ? Хэрэв Солонгос нь Алтай хэл биш юм бол тэгээд ямар хэл вэ?
Орчин цагийн аливаа хэлний бүрэн үгсийн сан (лексик)-г археологийн давхарга адилаар цаг хугацаа өнгөрөх тусам давхарга үүсгэн баяждаг зүй тогтолтой хэмээн ойлгож болно. Тухайн нэг хэл бүхэлдээ нэгээс олон хэлний холимог (буюу жишээлбэл, Англи хэл нь Энэтхэг-Европ овгийн хэлний тусдаа салбаруудын холимог) болж хувирдаг шиг аливаа хэл нь харь хэлний үгсийн санг агуулж магадгүй. Үүгээр авч үзвэл, тухайн хэлтэй үнэхээр генетик хобоотой хэлний овог нь тус хэлний “сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга” юм.
Бидэнд нийтлэг мэдэгдэж буйгаар, орчин цагийн Солонгос хэл нь үнэн хэрэгтээ Хятад-Солонгос хэл бөгөөд Солонгосын түүхэнд төр улс үүссэнээс хойш бий болсон хэл юм. Хамгийн багаар бодоход Солонгос хэлний лексик (үгийн сан)-ийн тэн хагас нь зээлдэж авсан сонгодог Хятад хэлний үгс бөгөөд одоо тус хэлний лексик давхаргын хамгийн дээр орчин цагийн Англи хэлний маш их хэмжээний үгсийн сан бий. Хамгийн эртний Хятад давхарга МЭӨ 108 оны үеийн “Хан улсын захирагчдын үе” (энэ нь өнөөгийн Солонгост улс төр, түүх бичлэгийн эмзэг сэдэв), эсвэл арай хожуу буюу түүхэн сурвалжийн мэдээгээр Хятад дүрвэгсэд Солонгосын хойгт орж ирсэн байж болох тэдний уналтын үед холбогдож магадгүй юм. Гэхдээ бас үүнээс ч өмнө Чин улсын хатуу ширүүн ноёрхол Хятадад дүрвэгсдийн давлагаа үүсгэснээр [Солонгост] Жинханы төр улсын суурийг тавихад хүргэсэн хэмээдэг. Гэвч Жинханы төр улсын тухай санаа нь Хятадын зохиомол нотолгоо байж магадгүй. Улмаар, бичгийн Хятад хэлээр дамжин Буддын ба Күнзийн номлол [Солонгосын хойгт] нэвтрэн түгсэнээр хэлний шинэ давхаргууд нэмэгдсэн гэдэг нь тодорхой бөгөөд хожим МЭ XIV зуунаас Шинэ Күнзийн номлол зонхилох болсон нь тэдгээр давхаргыг улам бэхжүүлсэн ажээ. Эцэст нь, XVIII зууны сүүл, XIX зууны эхээр Хятадад идвэхтэй үйл ажиллагаа явуулж байсан Католик шашны номлогчдоор дамжин орчин цагийн эхэн үеийн Хятад хэлний үгсийн сан, улмаар XIX зууны сүүл, XX зууны эхээр Хятад-Япон хэлний үгийн сан илүү их хэмжээгээр [Солонгос хэлэнд] нэвтэрсэн юм. Эдгээр хамгийн сүүлийн давхаргуудын нэлээд хэсэг нь Хятад хэлэн дэх эхэн үеийн Буддын шашны их хэмжээний үгсийн санг Энэтхэгийн Буддын шашны эх хэлнүүдээс орчуулах буюу галиглан авсантай арга маяг ижил боловч Хятадаас илүүтэйгээр Европын Библи, үзэл суртал, техникийн нэр томьёонуудын шууд орчуулга ажээ. Умард Солонгост анх Япон хэл, хожим Хятад хэлээр дамжин нэвтэрсэн байх учиртай Марксизмын холбогдолтой зээлдмэл Хятад үгсийн сангийн давхарга бий.
Гэвч, Хятад хэлнээс зээлдэн авсан хожмын бүх давхаргын суурь буюу Солонгос хэлний хамгийн эртний давхарга хэмээн ойлгогдох “цэвэр Солонгос хэл” (순우리말 сун-ури-мал:үнэнийг хэлэхэд “сун” нь өөрөө Хятад хэлэнд “цэвэр” (純) гэсэн утгатай) хэмээн өнөөдрийн Солонгосчууд үздэг Хятад-Солонгос (Сино-Корей) хэлний Солонгос хэсгийг нь “Солонгос хэл” (Корей хэл) хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд Корей хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн хэлний овгоос зөвхөн [өнөөгийн] Солонгос хэл мөхөлгүй өнөөг хүрсэн ажээ. Тухайн хэлний овогт түүнийг илтгэн харуулах ганцхан хэл байгаа үед тэр хэлийг “өнчин” хэмээн тодорхойлж болох юм. Иймд орчин цагийн Солонгос хэл нь Корей хэлний “өнчин” хэл бөгөөд одоо мэдэгдэж буйгаар бүс нутгийн аялгын ялгаанаас илүүтэй тусгай онцлог бүхий өөр Корей хэл байхгүй байна.
Мэдээж хэрэг, Хятад хэл Солонгостой адил эртний хэл тул Хятад-Солонгос хэл нь Хятад-Түвд хэлний овогт оруулан ангилж болохуйц Сино хэл юм. Хятад-Солонгос хэлэнд буй Хятад хэлний үгсийн сан нь Хятад-Япон хэлний хамтаар эртний Хятад хэлний авиазүйг сэргээхэд тустай. Гэвч, хэлийг системчлэн эрэмблэх утгаар авч үзвэл, нэг чухал зүйл нь орчин цагийн Солонгос хэлний шууд өвөг болох эртний Солонгос хэл нь түүхийн өмнөх үед эртний Хятад хэлтэй нийлэхээс өмнө ярианы хэл байсан гэдэгт бид итгэж болдогт байгаа юм. Гэтэл “цэвэр Солонгос хэл”-ний үзлийг баримтлагч [Солонгосын] үндсэрхэг үзэлтнүүд өнөөдөр нэг зүйлийг ташаа ойлгодог. Тэд эртний Солонгос хэлээр ярилцаж байсан үе нь ямар нэг “Солонгос” төр улс буюу соёлын айдэндити (identity) үүсэхээс хамаагүй эрт бөгөөд энэ хэл газарзүйн хувьд зөвхөн багахан бүс нутаг, илүү тодорхой авч үзвэл [Солонгосын] хойгийн зүүн өмнөд хэсгээр хязгаарлагдсан байх учиртай ба тус хойг дахь Шилла улсын өргөжин тэлэлтийн дараах үеийн хүн амын өвөг дээдсийн өчүүхэн цөөнх л эртний Солонгос хэлээр ярьж байсан байх учиртай гэдгийг орхигдуулдаг. Мөн, тэд Гогурёо, Бохай улсын хүн амыг багтаасан бусад ард түмнүүд тэр чигээрээ өөр, эртний Солонгос хэлтэй нийлэхээс өмнө аль хэдийн Хятад үгсийн сантай холилдсон Солонгос-бус хэлүүдээр ярьж байсан байх ёстой гэдгийг орхигдуулж байна.
Гэхдээ, түүхийн хувьд эрт үеийн Солонгос хэл түгэж, хойгийн бусад хэлүүдийг орлох буюу уусгасан, иймээс эртний Солонгос хэл Хятад болон бусад хэлний үгсийн санг өөрийн лексикт зээлдэн авсан нь өнөөгийн Солонгосын хэлний хамгийн эртний давхарга нь Хятад бус, харин эртний Солонгос хэл гэсэн санааг илтгэж буй хэрэг. Мэдээж хэрэг, эртний Солонгос хэлний үгсийн санг бусад хэлнүүд зээлдэж авах үед энэ үйл явц нь тодорхой цаг үе ба бүс нутгуудад явагдсан байх учиртай бөгөөд эдгээр тохиолдолд хамгийн эртний давхарга гэж байх учиргүй, харин мөхсөн тэдгээр хэл буюу аялагууд, жишээ нь Япон хэлэнд тохиолдсонтой адилаар Солонгосын хойгийн гадна үлдэж хоцорсон байж магадгүй юм. Гэвч, ямар ч түүхэн тохиолдолд орчин цагийн (Сино-) Солонгос хэлийг Солонгос гэдгээр нэрлэх нь зүйд нийцнэ.
Иймд, эртний Солонгос хэл гэдгээс үүдэн энэ хэл нь нэг өвөг-Алтай хэл (сэргээж болох хамгийн эртний давхарга)-нээс үүссэн хэлний бүлгүүд (Түрэг, Монгол, Тунгус хэл)-ийг нэгтгэсэн Алтай овгийн хэлний нэг салбар байх учиртай гэсэн таамаглал бий болсон юм. “Сэргээж болохуйц” гэдэг нь тухайн мөхсөн хэл өмнө нь оршиж байсныг онолын хувьд итгэлтэйгээр баталж, зарим үндсэн үгсийн санг нь сэргээж болно гэдгийг илтгэж байгаа хэрэг. Энэ талаар судалгаа хийж гүйцэтгэх, эсвэл наад зах нь энэ талаар оролдолго хийх нь хэл шинжлэлийн “харьцуулсан арга”-ыг хэрэглэж буй харьцуулсан хэл судлаачдын ажил билээ.
Харьцуулсан хэл судлал хэрхэн ажилладаг вэ?
Хоёр буюу түүнээс олон хэл нийтлэг нэг өвгөөс үүссэн гэдгийг шинжлэх ухааны хувьд батлахын тулд зүгээр л ижил төстэй үгсийг хайж олох нь хангалттай бус, харин үгс хоорондын авиан зохицолуудыг тогтоох хэрэгтэй. Энэ тухай онолыг ингэж тайлбарлаж болно. Хоёр хэл салж, нэг нэгнээсээ холдох явцад тэдгээр хэлний тодорхой авиан дуудлагууд өөр өөр чиглэлд аяндаа хувиран өөрчлөгддөг; харьцуулсан хэл судлаачдын иш үндэс болгон хэрэглэдэг гол үзэгдэл нь авиан өөрчлөлтүүд тэдгээр хэлнүүдийн хувьд дотоод зүй зохицолтой байгаа эсэх юм, иймд зөвхөн ганц үг санамсаргүй байдлаар дуудлагаа өөрчлөх бус, харин өөрчлөлт нь тухайн хэлний бүх үгэнд тохиох тул ижил авианууд (жишээлбэл, тодорхой байрлал бүхий тодорхой эгшиг, гийгүүлэгчүүд) нь ижил арга замаар өөрчлөгддөг. Гэхдээ энд нэмж өгүүлэхэд, гарвал нэгтэй, хоорондоо холбоотой хэлнүүдийн хооронд явагдах дам буюу олон дамжсан зээлдлэгийн нөлөөлөл бүхий дуудлагад тохиож болдог, дээрх үзэгдэлд үл хамаарах бусад өөрчлөлтүүд бас бий.
Гарал нэгтэй бусад хэлнүүдэд тохиох тогтмол харилцан зохицолуудыг захирдаг авиан хуулиудыг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн дуудлага дахь дам нөлөөллүүдийг хасаж тооцохын тулд тэдгээр нөлөөллийг нарийвчлан таних хэрэгтэй. Хэлний түүхэн хөгжлийн энэ ойлголт тухайн хэлний үгсийн сангийн “дотоод сэргээн засварлалт”-ыг хийх боломжыг олгодог ба үүний тулд хоёр хэлний хооронд буй ижил төстэй харагдах үгийг харьцуулахын өмнө тус тус хэлэнд тухайн үгийн анхны хэлбэрийг аль болох эрт үе хүртэл тогтоох шаардлагатай юм. Өнөөдөр хоёр хэлэнд (хэдийгээр тус хоёр хэл хоорондоо холбоотой байсан ч гэсэн) ижил харагдаж болох хоёр үг өнгөрсөн үед нэг нэгнээсээ маш өөр байсан бөгөөд санамсаргүй тохиолдол буюу дам үйл явцаар дамжин ижил болсон байж болно. Энэ тохиолдолд тэдгээр үгс генетик холбоог илэрхийлнэ гэж үзэхгүй.
Хоёр буюу түүнээс олон хэлний хооронд буй боломжит ижил төстэй үгсийг тодорхойлохоор оролдох үед тухайн хэлний хамгийн эрт үеийн хэсэг байх боломжтой үндсэн үгийн сангийн нэгжүүдийг анхаарах хэрэгтэй юм. Харин илүү олон хэсгээс бүрдсэн буюу ухагдахууны хувьд хийсвэр үгс нь шинэ, эсвэл хөрш зэргэлдээ хэлнүүдээс зээлдэгдэн нэвтэрсэн байх магадлалтай. Үндсэн үгийн сан нь 1-9 хүртэлх тоо, бие махбодын хэсгүүд, цаг агаар, байгаль газарзүйн дүр дүрслэл (гол, уул гэх мэт), нутгийн уугуул ургамал ба адгуус амьтан, үндсэн өнгүүдийг агуулж болох юм. Гэхдээ эдгээр тохиолдолд ч бусад хэлнээс дам зээлдсэн үгс байх тул нягт нямбай судалгаагүйгээр юу ч тодорхой биш. Боломжит ижил үгс нь харьцангуй ижил утгатай байх ёстой ба өөрөөр бол бусад хэлнүүдээс ижил төстэй харагдах үгсийг олох нь хэт хялбар ажил юм. Жишээлбэл, хэрэв “мод”, “тэнгис” гэсэн утгатай үгс ижил бол энэ нь санамсаргүй тохиолдол байх магадлалтай, харин “нуур” ба “тэнгис” гэдэг үгс нь өвөг хэлний эх оронд нуур буюу тэнгис бий юу гэдгээс хамааран устай холбоотой ямар нэг үгнээс хувьсан хөгжсөн байж болно.
Гарвал нэгтэй ижил үгсийг тодорхойлоход тохиолддог гол бэрхшээл нь хоёр буюу түүнээс олон хэлний ижил төстэй үгс зээлдлэгийн үр дүн үү, эсвэл гарал үүсэл нэгтэйн шинж тэмдэг үү гэдгийг батлахад туйлын хэцүү гэдэгт байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ, хэрэв үгс ижил харагдаж байвал энэ нь тэдгээр нь илүү саяхных бөгөөд цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөөгүй тул зээлдлэгээс үүдсэн байх гэсэн сэжиг төрүүлдэг. Энэ шалтгааны улмаас хэлнүүдийн хоорон дахь гарвалын холбооны талаарх илүү баттай нотолгоог гаднах байдлаараа төсгүй боловч авиан хуулиар холбогдож болох үгсээр дамжуулан гаргаж ирдэг байна.
Өнөө үе хүрч ирсэн буюу түүхэнд бичигдэн үлдсэн хоёр хэлний хоорондын гарвалын холбоог тодорхойлоход хэрэгтэй, улс төр болон арьсны онолоос тусдаа нэг шалтгаан нь тогтмол авиан өөрчлөлтөөр дамжуулан нийтлэг өвөг хэлнээс дамжиж ирсэн үгсийн санг дедукцлан сэргээж болдог гэдэгт байгаа юм. Энэ утгаар авч үзвэл, харьцуулсан арга нь таамаглал дэвшүүлж болохуйц байгалийн шинжлэх ухаан юм. Эрдэм шинжилгээний өгүүллүүдэд үргэлж од тэмдэг (*) бүхий угтвараар тэмдэглэсэн, дахин сэргээсэн үгсийн сангууд нь илүү эртний хэл бүхий эртний бичвэрүүдийн нээлтээр дамжуулан судалж, нэг мөр баталж болохуйц урьдчилсан таамгууд болж байдаг юм.
Алтай овгийн хэлний таамаглалын үндсэн дутагдал
Энэ талаар бодохдоо бид гарвал нэгтэй Алтай хэлний тухай таамаглалын санаа ба яагаад Солонгос хэлийг энэ овогт багтаан ангилж болохгүй вэ гэдгийг дахин авч үзэх хэрэгтэй юм. Товчхондоо, энд хоёр асуудал бий: нэг нь Түрэг, Монгол, Тунгус хэлийг агуулсан “цөм” Алтай хэлний бүлгүүдийн хоорон дахь анхан генетик холбоог харьцуулсан аргаар хангалттай тогтоогоогүй, иймд Солонгос хэлийг дотороо агуулж буй Алтай хэл нь өөрөө байхгүй юм; нөгөө нь эртний Солонгос хэл үндсэн үгсийн сангийн хувьд цөм бүлгийн гэгдсэн хэлнүүдийн аль нэгтэй өчүүхэн төдий холбоотой буюу огт холбоогүй байна.
Түрэг, Монгол, Тунгус хэлнүүдэд газар зүйн хувьд холбоотой байх хамгийн магадлалтай, их хэмжээний дам үгсийн сан бий (өөрөөр хэлбэл, газарзүйн ойр байдлаас шалтгаалсан харилцаа нь тэдгээр хэлнүүдэд нэг нэгнээсээ үгсийн сан зээлдэн авах боломж олгосон). Ялангуяа, Түрэг ба Монгол хэл, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд ижил үгсийн сан бий боловч Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд ийм холбоо бага юм. Энэ нь эдгээр гурван хэлний бүлэг нийтлэг гарвал буюу генетик холбоотой гэхээсээ илүүтэй газар зүйн хувьд хаяа нийлж байсны шинж тэмдгүүд юм.
Гэвч, Алтай хэлнүүдийн ижил төст үгсийн санг Түрэг, Монгол, Тунгус хэл нь [тус тус] ижил тэгш байр суурьтайгаар авч үзэх Алтай хэлний салбар хэлнүүд гэсэн нөхцөлөөр байгуулжээ. Үүнээс үүдэн, таамаглан буй Алтай хэлний ижил үгсийг эртний Солонгос, Япон буюу өөр хэлнүүдээс хайх үед гаднаасаа ижил харагдах үгсийг хамгийн амар байдлаар түүн авч болох [нийтлэг бус] гурван тусдаа хэлний эх сурвалж бий болдог байна. Туршлагагүй хэл судлаачид, эсвэл өөрийн санаанд нийцүүлэхийг хүсэгчид тус тус, нэг бүрчлэн харьцуулах энэ аргыг авч хэрэглэдэг. Энэ аргыг хэрэглэсэн үед дам зээлдэн авсан үгсийг гарвал нэгтэй үгс хэмээн ташаа тодорхойлдог байна. Гэвч тэдгээр үгс тогтмол авиан өөрчлөлтөөр нийтлэг гэдэг нь дэмжигддэггүй тул цөм хэлний бүлгүүд хооронд, ялангуяа эртний Солонгос хэлний хувьд үндсэн үгийн сан хоорондын холбоог батлах зүйл багахан ажээ.
Тэгвэл, яагаад Алтай хэлнүүд ийм анхаарал татам адилхан байна вэ?
Генетик холбоо дутагддаг хэдий ч, төв Евразийн тал нутагт даяар нумран тархсан өнөөгийн Алтай хэлээр ярилцагчдын хооронд соёлын ойр харилцаа, урт удаан хугацааны түүхэн харилцаа оршиж ирсэн юм. Цөм хэлнүүд (дээр өгүүлсэнчлэн, ялангуяа Түрэг ба Монгол, Монгол ба Тунгус хэлний хооронд, гэхдээ Түрэг ба Тунгус хэлний хооронд дутагддаг) хоорондын үгсийн сангийн эрчимтэй зээлдлэг болон тэдгээрийн ижил төстэй дүрмийн бүтцүүд бидэнд тэдний эх орон нэгэн цагт газарзүйн хувьд ойр байсныг илтгэдэг билээ.
Гэвч, мөн л дээрхийн эсэргээр эртний Солонгос хэлэнд зээлдмэл үгсийн сан өчүүхэн төдий байгаа нь эрт үед энэ хэл бусад Алтай хэлнээс тусгаарлагдмал байсныг илтгэж байна. Солонгосын түүхэн дэх Гурван хаант улсын (эртний Солонгос хэл Шиллагийн үндсэн хэл бөгөөд Жүрчэн хэлээр Гогурёо улсын нутгийн умардад ярьж байсан байх боломжтой) үед Солонгос хэл нь Тунгус хэлний Жүрчэн салбар (Манж хэлний өвөг)-тай хожуу харилцаанд орж байсан байж магадгүй ба Юань улсын үед Монгол хэлтэй маш дам, туйлын хязгаарлагдмал нөлөөлөл ба түүхэн харилцаатай байжээ. Өөр бусдаар авч үзвэл эртний Солонгос хэл харьцангуй тусгаарлагдмал байдалд хувьсан хөгжиж өнөө хүрчээ.
Үнэн хэрэгтээ, түүхэнд мэдэгдсэн хэлнүүдээс тусдаа, хожмын оршин буй хэлнүүдэд ууссан буюу хүчээр мөхөөгдсөн бусад олон хэл, хэлний овгууд байж болох талаар онолын гаргалгаа хийх, санаж бодож явах нь байж болохгүй зүйл биш юм. Цаг хугацаагаар өнгөрсөн рүү буцаж аялан буй хэл судлалын газрын зургийг зөвхөн өнөөдөр авч үзэж буй цөөн тооны өвөг хэлээр хязгаарлах ёсгүй; энэ нь бидний мэдэхгүй өвөг-хэлнүүдтэй цуг бидний мэдэхгүй хичнээн тооны хэл оршиж байсан бэ гэдэгтэй яг ижил түвэгтэй нөхцөл билээ. Өнөөдөр авч үзэж буй өвөг-хэлнүүд бол хамгийн эртний хэл бус, харин одоогоор мэдэгдэж буй хэлнүүдийн сэргээж болохуйц хамгийн эртний давхарга юм; тэдгээр нь шаардлагатай бол “өвөг хэлний өмнөх” хэмээн нэрлэж ч болох илүү түрүү үеийн хэлний овгуудад эргээд харъяалагдах буй заа.
Хэлнүүд үгсийн сангаа дамжуулалгүйгээр нэг нэгнийхээ бүтцэд хэрхэн амжилттай нөлөөлж болох вэ?
Товчхондоо, хэрхэн явагддаг зүй тогтол нь мэдэгдээгүй байна. Гэвч, харилцан үйлчлэл (газарзүйн холбоо) нь үүнд татагдан оролцож буй хүн амын харьцаа, тэдгээрийн соёл, улс төрийн хөгжлийн тус тусын үе шатууд гэх мэт хүчин зүйсээс хамааран хэлнүүдийн хооронд хэдэн ч тооны замаар тохиож болно. Хэлнүүдийн газар нутгийн харилцаа нэг хэл нөгөө хэлээ дарангуйлан тэлэх, эсвэл өргөжин тэлэлтийнхээ хүчинд өөрөө тэсэж үлдэж магадгүй давхаргын ойлголттой шууд холбоотой юм. Үүний тодорхой жишээнүүд байлдан дагуулалт, колоничлолуудаар тохиосон, гэхдээ энэ нь цөөн хүнтэй, эсвэл улс төрийн хувьд хөгжсөн бүс нутгуудад өргөжин тэлж буй хүн ам уу, эсвэл бусад соёл иргэншлийг эзлэн авсан элит байлдан эзлэлт үү гэдэг нь хэлнүүдийн харилцан үйлчлэлийг ялгаатай болгоно.
Үгсийн сангийн хувьд бус, харин хэв шинжийн хувьд нөлөөнд автаж буй хэлний нэг тохиромжтой жишээ нь Манж Чин улсын үед давамгай байр суурь эзлэх болсон Хятад хэлний умард салбар Мандарин Хятад хэл нь бусад Сино-Түвд хэлэнд байдаггүй олон тооны Алтайн гэгдэх онцлогуудыг харуулж байгаа явдал юм. Тодорхой хэлбэл, Мандарин Хятад хэлэн дэх илүү олон үет үгсийн сан, цөөн хөг аялгуу, дагавар суурьт үгзүйн илүү өргөн хэрэглээ нь энэ хэл шинэ үгсийн сан авалгүйгээр хэсэгчлэн “Алтайчлагдах” үйл явцыг туулж буйг харуулж байна.
Эндрью Логи
Зохиогчийн тухай: Эндрью Логи нь Солонгос судлаач бөгөөд Хельсинкийн их сургуулийн докторант юм. Тэрээр Солонгосын түүх, соёлын сэвдээр их суруульд хичээл заадаг.
- See more at: http://gashuun.mn/304#sthash.FjFniYBs.dpuf
|
СОЛОНГОС ХЭЛ АЛТАЙ ОВГИЙН ХЭЛ МӨН ҮҮ? |
|
|
|
Bolod.mn |
|
Сэтгэгдэл (0) |
|
Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу. Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно |
|
|
|
|

Наадмын нээлт, хаалтыг 21 аймгийн төв талбайд шууд дамжуулна 16:30 Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хорооны ээлжит хуралдаанаар Тулгар төрийн 2234, Их Монгол Улсын 819,
|
Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хорооны ээлжит хуралдаанаар Тулгар төрийн 2234, Их Монгол Улсын 819, »»
|
|
Өсвөр насны хүүхдүүд гудамжинд танхайрсан үйлдлийг шалгаж байгаа 16:02 Зайсангийн Оргил худалдааны төв орчимд 12-16 насны согтуу хүүхдүүд танхайрсан зураг, бичлэг олон нийтийн сүлжээнд цацагдсан.
|
Зайсангийн Оргил худалдааны төв орчимд 12-16 насны согтуу хүүхдүүд танхайрсан зураг, бичлэг олон нийтийн сүлжээнд цацагдсан. »»
|
|
Наадмын нээлтийн тоглолтыг 7 дугаар сарын 11-ний 21:00 цагт дахин тоглоно 14:19 Тулгар төрийн 2234 жил, Их Монгол Улсын 819 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 114,
|
Тулгар төрийн 2234 жил, Их Монгол Улсын 819 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 114, »»
|
|
“Хүннү Эйр” Улаанбаатар–Эрээн чиглэлийн нислэгийг 7-р сарын 10-ноос өдөр бүр эхлүүлнэ 00:09 2025 оны 7-р сарын 3, Улаанбаатар — Монголын иргэний агаарын тээврийн “Хүннү Эйр” ХХК энэ сарын 10-наас эхлэн Улаанбаатар-Эрээн чиглэлийн шууд нислэгээ өдөр бүрийн тогтмол давтамжтайгаар сэргээхээр болсноо мэдэгдлээ.
|
2025 оны 7-р сарын 3, Улаанбаатар — Монголын иргэний агаарын тээврийн “Хүннү Эйр” ХХК энэ сарын 10-наас эхлэн Улаанбаатар-Эрээн чиглэлийн шууд нислэгээ өдөр бүрийн тогтмол давтамжтайгаар сэргээхээр болсноо мэдэгдлээ. »»
|
|
ЦЕГ: Хар тамхитай тэмцэх газрын алба хаагчид PLAYTIME болж буй тухайн газар ажиллаж байгаа 15:37 Өчигдөр буюу пүрэв гарагт жил бүр болдог PLAYTIME хөгжмийн фестивал арга хэмжээ Налайх дүүргийн нутагт гурав хоног
|
Өчигдөр буюу пүрэв гарагт жил бүр болдог PLAYTIME хөгжмийн фестивал арга хэмжээ Налайх дүүргийн нутагт гурав хоног »»
|
|
НӨАТ-ын буцаан олголтыг энэ сард иргэдийн дансанд шилжүүлнэ 15:32 2025 оны хоёрдугаар улирал буюу 4, 5, 6-р сарын төлбөрийн баримтаа долдугаар сарын 8-ны 23:59:59 цагаас өмнө
|
2025 оны хоёрдугаар улирал буюу 4, 5, 6-р сарын төлбөрийн баримтаа долдугаар сарын 8-ны 23:59:59 цагаас өмнө »»
|
|
Сэлбэ хотын орон сууцжуулах төслийн шинэчилсэн таван багц тендерийг зарлалаа 15:08 Сэлбэ хотын орон сууцжуулах төслийн 3, 4 дүгээр багц тендерийг задалж, тав хувааж зарлана гэдгийг өнгөрсөн долоо
|
Сэлбэ хотын орон сууцжуулах төслийн 3, 4 дүгээр багц тендерийг задалж, тав хувааж зарлана гэдгийг өнгөрсөн долоо »»
|
|
ХӨСҮТ: 10-14 насны 4591 хүүхэд улаанбурханаар өвджээ 14:20 Xалдварт өвчин судлалын үндэсний төвөөс гаргасан мэдээллээр, 2025 оны долдугаар сарын 4-ны байдлаар улаанбурхан
|
Xалдварт өвчин судлалын үндэсний төвөөс гаргасан мэдээллээр, 2025 оны долдугаар сарын 4-ны байдлаар улаанбурхан »»
|
|
И.Цэлмүүн шатрын өсвөрийн дэлхийн цомоос медаль хүртсэн анхны тамирчин болов 14:11 Гүрж улсын Батуми хотод шатрын 8, 10, 12 насныхны Дэлхийн цомын тэмцээн зургадугаар сарын 22-ноос долоодугаар
|
Гүрж улсын Батуми хотод шатрын 8, 10, 12 насныхны Дэлхийн цомын тэмцээн зургадугаар сарын 22-ноос долоодугаар »»
|
|
Бусдыг хутгалсан гэх этгээдүүдийг хяналтын камерын тусламжтай олж тогтоон мөрдөн шалгаж байна 10:34 Энэ оны 07 дугаар сарын 03-ны өдөр цахим орчинд “Үл таних этгээд дүүг минь зөрж өнгөрөхдөө хутгалсан байна” гэх мэдээлэл нийтлэгдсэн.
|
Энэ оны 07 дугаар сарын 03-ны өдөр цахим орчинд “Үл таних этгээд дүүг минь зөрж өнгөрөхдөө хутгалсан байна” гэх мэдээлэл нийтлэгдсэн. »»
|
|
Ээлжийн амралтын мөнгөө дутуу авбал маргаан таслах комиссоор шийдүүлэх боломжтой 10:32 –Зарим хүмүүс ээлжийн амралтын мөнгө нь бодсоноос нь бага орсон гээд байдаг. Үндсэн цалингаас нь ээлжийн амралтын
|
–Зарим хүмүүс ээлжийн амралтын мөнгө нь бодсоноос нь бага орсон гээд байдаг. Үндсэн цалингаас нь ээлжийн амралтын »»
|
|
Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын нутагт гарсан түймрийг бүрэн унтраалаа 10:07 Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Баян багийн “Хар морьт” гэдэг газар гарсан ойн гал түймрийг өнөөдөр /2025.07.03/ 13:41
|
Сэлэнгэ аймгийн Баянгол сумын Баян багийн “Хар морьт” гэдэг газар гарсан ойн гал түймрийг өнөөдөр /2025.07.03/ 13:41 »»
|
|
Labubu-г бүтээгч Хятадын хамгийн залуу тэрбумтан боллоо 10:01 “Pop Mart” компанийн тэргүүн, 38 настай Ван Нин Хятадын хамгийн баян 10 хүний тоонд багтаж, улсынхаа хамгийн залуу тэрбумтан болжээ.
|
“Pop Mart” компанийн тэргүүн, 38 настай Ван Нин Хятадын хамгийн баян 10 хүний тоонд багтаж, улсынхаа хамгийн залуу тэрбумтан болжээ. »»
|
|
Ой, хээрийн гал түймэртэй тэмцэх, шуурхай хариу арга хэмжээ авахад шаардлагатай 6,7 тэрбум төгрөгийг Засгийн газрын нөөц сангаас гаргана 09:53 Засгийн газрын ээлжит бус хуралдаан боллоо.
|
Засгийн газрын ээлжит бус хуралдаан боллоо. »»
|
|
Хятадын эрдэмтэд хүчирхэг шинэ оптик тооцоолох чип бүтээжээ 17:48 Хятадын эрдэмтэд тооцоолол хийхдээ цахилгааны оронд гэрэл ашиглаж ажилладаг компьютерийн чипийг бүтээжээ.
|
Хятадын эрдэмтэд тооцоолол хийхдээ цахилгааны оронд гэрэл ашиглаж ажилладаг компьютерийн чипийг бүтээжээ. »»
|
|
Ливерпулийн довтлогч Диого Жота 28 насандаа таалал төгслөө 17:44 Английн Премьер лигийн аварга Ливерпуль багийн довтлогч Диого Жота Испанид автомашины ослоор өөд боллоо.
|
Английн Премьер лигийн аварга Ливерпуль багийн довтлогч Диого Жота Испанид автомашины ослоор өөд боллоо. »»
|
|
Өсвөрийн шатарчдын “Дэлхийн цом” тэмцээнээс И.Цэлмүүн хүрэл медаль хүртжээ 17:36 Монгол Улсын дөрвөн удаагийн аварга шатарчин И.Цэлмүүн өсвөрийн шатарчдын “Дэлхийн цом” тэмцээнээс хүрэл медаль хүртсэн байна.
|
Монгол Улсын дөрвөн удаагийн аварга шатарчин И.Цэлмүүн өсвөрийн шатарчдын “Дэлхийн цом” тэмцээнээс хүрэл медаль хүртсэн байна. »»
|
|
Үндэсний их баяр наадамд зодголох бөхчүүдийн бүртгэл даваа гаригт эхэлнэ 16:22 Тулгар төрийн 2234, Их Монгол Улсын 819, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 114,
|
Тулгар төрийн 2234, Их Монгол Улсын 819, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 114, »»
|
|
II улирлын баримтаа энэ сарын 8-ны дотор бүртгүүлж, НӨАТ-ын буцаан олголт авна 16:07 2025 оны хоёрдугаар улирлын төлбөрийн баримтаа долоодугаар сарын 8-ны 23:59:59 цагаас өмнө амжиж бүртгүүлэн НӨАТ-ын буцаан олголтын урамшууллаа авна.
|
2025 оны хоёрдугаар улирлын төлбөрийн баримтаа долоодугаар сарын 8-ны 23:59:59 цагаас өмнө амжиж бүртгүүлэн НӨАТ-ын буцаан олголтын урамшууллаа авна. »»
|
|
Хойд Солонгос улс аялал жуулчлалын шинэ бүсээ нээв 15:46 Хойд Солонгос улс зургадугаар сарын 24-ний өдөр Вонсан Калма аялал жуулчлалын бүсийг нээлээ. Далайн эргийн шинэ
|
Хойд Солонгос улс зургадугаар сарын 24-ний өдөр Вонсан Калма аялал жуулчлалын бүсийг нээлээ. Далайн эргийн шинэ »»
|
|
Чансаатай хөгжлийг дэмжиж буй Өвөр Монголын практик 14:58 ХКН-ын төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ши Жиньпин 2023 оны 06-р сард ӨМӨЗО-нд дөрөв дэх удаа ажиллаж, Өвөр Монголын ажлыг удирдан чиглүүлэв. Ши Жиньпин дарга:
- Бид ХКН-ын төв хорооноос ӨМӨЗО-нд авч буй стратегийн бодлогыг тууштай баримталж, хөгжлийн шинэ үзэл баримтлалыг бүрэн, үнэн зөв, иж бүрэн хэрэгжүүлэх ёстой. Чансаатай хөгжлийг ахиулах үндсэн зорилтод анхаарлаа хандуулан, Хятадын үндэстнүүдийн хамтын цогцын ухамсрыг бэхжүүлж, хөгжил, аюулгүй байдалд адилхан ач холбогдол өгөх ёстой. Экологийг тэргүүнд тавих ногоон хөгжлийн чиг баримжааг баримталж, хөгжлийн шинэ хэв маягийг бий болгоход идэвхтэй нэгдэж, үйлчилнэ. "Экологийн болон аюулгүйн халхавч", "Хоёр бааз", "Нэг гүүрэн гарц"-ын бүтээн байгуулалтад шинэ амжилт үзүүлж, Өвөр Монголд Хятад маягийн орчин үеийн шинэчлэлийн шинэ хуудсыг нээх ёстой гэж онцоллоо.
|
|
2025 оны Зуны Давосын форум дах ”Хятадын хэв маяг” 14:55 2025 оны Зуны Давосын форумын үеэр Тяньжинь хот хамгийн сүүлийн үеийн технологи, ухаалаг үйлдвэрлэл, түүхэн соёл, хотын өнгө үзэмж зэрэг олон төрлийн сэдвийг хамарч, үүний зэрэгцээ соёлын биет бус өвийн гайхамшигт төслүүд, соёл урлагийн тоглолт, тусгай хоолны амталгаа болон бусад арга хэмжээнүүд зохион байгуулж, өнгөрсөн ба одоо үеийг хослуулсан, нээлттэй, хүртээмжтэй байдал, инновац ба дэвшлийг агуулсан "Хятадын хэв маяг"-ийг зочдод мэдрүүлсэн байна.
|
2025 оны Зуны Давосын форумын үеэр Тяньжинь хот хамгийн сүүлийн үеийн технологи, ухаалаг үйлдвэрлэл, түүхэн соёл, хотын өнгө үзэмж зэрэг олон төрлийн сэдвийг хамарч, үүний зэрэгцээ соёлын биет бус өвийн гайхамшигт төслүүд, соёл урлагийн тоглолт, тусгай хоолны амталгаа болон бусад арга хэмжээнүүд зохион байгуулж, өнгөрсөн ба одоо үеийг хослуулсан, нээлттэй, хүртээмжтэй байдал, инновац ба дэвшлийг агуулсан "Хятадын хэв маяг"-ийг зочдод мэдрүүлсэн байна. »»
|
|
УИХ-ын гишүүн П.Сайнзориг Counter strike-2 тоглоомын дэлхийн аваргын дэд байрт шалгарсан “THE MONGOLZ” багийн тамирчидтай уулзлаа 13:36 АНУ-д болсон Countre strike-2 энэ оны эхний дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс Монголын The MongolZ баг Ази тивээс
|
АНУ-д болсон Countre strike-2 энэ оны эхний дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс Монголын The MongolZ баг Ази тивээс »»
|
|
Унадаг дугуйтай бага насны хүүхэд замын хөдөлгөөнд оролцож байх үедээ ачааны машинд дайруулж, амь насаа алджээ 13:27 Энэ оны 06 дугаар сарын 27-ны өдөр Увс аймгийн цагдаагийн газарт “Гурван замын уулзварт ачааны автомашин унадаг
|
Энэ оны 06 дугаар сарын 27-ны өдөр Увс аймгийн цагдаагийн газарт “Гурван замын уулзварт ачааны автомашин унадаг »»
|
|
Японы хаан Монголд айлчлах үеэрээ Япон цэргүүдийн булшийг эргэнэ гэв 11:58 Японы Цог Жавхлант Эзэн хаан, Эрхэм Дээд хатны хамт энэ сарын 6-ны өдрөөс Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхтэй
|
Японы Цог Жавхлант Эзэн хаан, Эрхэм Дээд хатны хамт энэ сарын 6-ны өдрөөс Монгол Улсад төрийн айлчлал хийхтэй »»
|
|
P. Diddy-г хүнд гэмт хэргүүдэд буруугүй гэж үзжээ 11:22 ВАШИНГТОН, 2025 оны зургаадугаар сарын 3 /DW/. P.Diddy, Puff Daddy, Diddy гэсэн тайзны нэрээр алдаршсан Америкийн
|
ВАШИНГТОН, 2025 оны зургаадугаар сарын 3 /DW/. P.Diddy, Puff Daddy, Diddy гэсэн тайзны нэрээр алдаршсан Америкийн »»
|
|
Ойн түймэр 77.1 хувиар өссөн үзүүлэлттэй байна 10:17 Улсын хэмжээнд өнөөдөр /2025.07.02/ 11:00 цагийн байдлаар Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр суманд-2, Баянгол, Алтанбулаг суманд
|
Улсын хэмжээнд өнөөдөр /2025.07.02/ 11:00 цагийн байдлаар Сэлэнгэ аймгийн Хүдэр суманд-2, Баянгол, Алтанбулаг суманд »»
|
|
Далай лам дахин төрнө гэдгээ зарлаж, хойд дүрийг нь зөвхөн Гадэн Подран сан хайх эрхтэй гэв 09:45 Төвөдийн оюун санааны удирдагч Далай лам лхагва гарагт мэдэгдэхдээ, өөрийн нас барсны дараа дахин төрнө гэж баталж,
|
Төвөдийн оюун санааны удирдагч Далай лам лхагва гарагт мэдэгдэхдээ, өөрийн нас барсны дараа дахин төрнө гэж баталж, »»
|
|
Хэт халалтын улмаас Франц сургуулиудын үйл ажиллагааг зогсоож, Итали гадаа ажиллахыг хязгаарлав 09:44 Европт хэт халалт эхэлсний улмаас Франц сургууль, цэцэрлэгүүдийн үйл ажиллагааг зогсоож, Итали гадаа ажиллахыг хязгаарласан байна.
|
Европт хэт халалт эхэлсний улмаас Франц сургууль, цэцэрлэгүүдийн үйл ажиллагааг зогсоож, Итали гадаа ажиллахыг хязгаарласан байна. »»
|
|
”Солонго ярилцлага”|Г.Баатар: Тэнгэрлэг сайхан аав минь 17:34
|
|
“Бүс ба Зам - Гэрэлт аялал” үргэлжилсээр 17:18 “Бүс ба Зам - Гэрэлт аялал” Монгол улс дахь төслийн 2025 оны үйл ажиллагаанд хамрагдахаар Монгол Улсын нүдний болор цайх өвчтэй 121 хүн 06 дугаар сарын 20-ны өдөр Эрээн боомтоор Хятад улсад иржээ.
|
|
Авлига авсан ХХЕГ-ын Нууцын албаны ажилтнуудын 2 жил нийтийн албанд томилогдох эрхийг хасаж, ₮6 саяар торголоо 15:18 Хил хамгаалах ерөнхий газар (ХХЕГ)-ын Нууц, мэдээллийн аюулгүй байдлын албаны Бүртгэлийн нэгдсэн системийн
|
Хил хамгаалах ерөнхий газар (ХХЕГ)-ын Нууц, мэдээллийн аюулгүй байдлын албаны Бүртгэлийн нэгдсэн системийн »»
|
|
Долдугаар сард ЦАГ АГААР ямар байх вэ? 13:17 Цаг уурын байгууллагаас долдугаар сард нутгийн өмнөд хэсэг болон говийн аймгуудын нутгаар бороо хур ихтэй байх төлөвтэй байгааг мэдээлжээ.
|
Цаг уурын байгууллагаас долдугаар сард нутгийн өмнөд хэсэг болон говийн аймгуудын нутгаар бороо хур ихтэй байх төлөвтэй байгааг мэдээлжээ. »»
|
|
BTS хамтлаг 2026 онд шинэ цомог, дэлхийн аялан тоглолтоор эргэн ирнэ 12:49 Мягмар гарагийн /2025.07.01/ орой Өмнөд Солонгосын алдарт BTS хамтлаг ирэх жил эргэн эрэлтээ хийнэ гэж Weverse
|
Мягмар гарагийн /2025.07.01/ орой Өмнөд Солонгосын алдарт BTS хамтлаг ирэх жил эргэн эрэлтээ хийнэ гэж Weverse »»
|
|
Путин, Макрон нар гурван жилийн дараа дахин утсаар ярилаа 12:47 ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин, Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон нар долдугаар сарын 1-ний өдөр утсаар
|
ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин, Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон нар долдугаар сарын 1-ний өдөр утсаар »»
|
|
“Дээлтэй Монгол” наадам энэ сарын 8-нд болно 10:33 Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар, нийслэлийн Аялал жуулчлалын газар, Соёл, Спорт, Аялал жуулчлал,
|
Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар, нийслэлийн Аялал жуулчлалын газар, Соёл, Спорт, Аялал жуулчлал, »»
|
|
Дэлгүүрийн худалдагчийг зодсон эрэгтэйг 48 цаг саатуулжээ 09:06 Цагдаагийн байгууллагад энэ оны 06 дугаар сарын 27-ны өдрийн 22:40 цагт Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын 7-р багийн
|
Цагдаагийн байгууллагад энэ оны 06 дугаар сарын 27-ны өдрийн 22:40 цагт Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын 7-р багийн »»
|
|
Нагоя башёд Монголын 20 бөх барилдана 08:45 Японы сумо бөхийн холбооноос ирэх сарын 13-нд эхлэх Нагоя башёгийн банцүкэг өчигдөр зарлаж манай улсаас 20 бөх дөрвөн зиндаанд зодоглох юм.
|
Японы сумо бөхийн холбооноос ирэх сарын 13-нд эхлэх Нагоя башёгийн банцүкэг өчигдөр зарлаж манай улсаас 20 бөх дөрвөн зиндаанд зодоглох юм. »»
|
|
Ой хээрийн хоёр түймрийг бүрэн унтраалаа 17:04 Өнөөдөр хоёр гал түймрийг бүрэн унтраасан талаар ОБЕГ-аас мэдээллээ.
|
Өнөөдөр хоёр гал түймрийг бүрэн унтраасан талаар ОБЕГ-аас мэдээллээ. »»
|
|
Өвөр Монголын цөлийг зассан туршлага 15:40 Энэ жил “Гурван умард” төсөл хэрэгжиж эхэлсний 47 жилийн ой тохиож байна. Хагас зуун жил үргэлжилсэн уйгагүй хөдөлмөрөөр Өвөр Монгол орон эх орныхоо хойд хилд нуршгүй ногоон хэрэм босгож, улс орны экологийн аюулгүй байдлыг үр ашигтайгаар баталгаажуулсан юм.
|
|
Харилцаа хамтын ажиллагаагаа гүнзгийрүүлж, Хятад Монголын найрамдлын түүхийг өгүүлнэ 15:39 6-р сарын 10-нд Хятад, Монголын хэвлэл мэдээллийн Хүбэй муж, ӨМӨЗО дахь хамтарсан сурвалжилгын арга хэмжээний нээлтийн үеэр Бүх Хятадын Сэтгүүлчдийн Нийгэмлэг болон Монголын СНЭ-ыэ дарга нар захидал илгээж, хамтарсан сурвалжилга амжилттай эхэлсэнд баяр хүргэжээ.
|
|
Хятад, Монголын хэвлэл мэдээллийнхний хамтарсан сурвалжилга эхэллээ 15:38 Хятад, Монголын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн Хүбэй, ӨМӨЗО дахь "Боломжоо хуваалцан, хамтдаа хөгжье" хамтарсан сурвалжилгын үйл ажиллагаа ӨМӨЗО-ны Тунляо хотод 6-р сарын 10-ны үдээс хойш эхэллээ. Энэхүү арга хэмжээг БХСН, БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ, Монголын СНЭ хамтран гүйцэтгэж, ӨМӨЗО-ны Ардын засгийн газрын хэвлэл мэдээллин алба, Хүбэй мужийн Ардын засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн алба хамтран зохион байгуулж буй юм.
|
|
Шэнь Миньжуань:Хятад, Монголын хүмүүнлэгийн солилцооны агуулгыг баяжуулж, найрамдлыг бэхжүүлнэ 15:37 БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шэнь Миньжуань Хятад, Монголын хэвлэл мэдээллийн хамтарсан сурвалжилгын арга хэмжээнд захидал илгээж, Бүх Хятадын сэтгүүлчдийн нийгэмлэг, БНХАУ-аас Монгол улсад суугаа Элчин Сайдын Яам, Монгол Улсын СНЭ, ӨМӨЗО-ны ардын засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн алба, Хүбэй мужийн ардын засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн албанаас хамтран зохион байгуулж буй Хятад, Монголын сэтгүүлчдийн Хүбэй, Өвөр Монгол дахь хамтарсан сурвалжилгын ажиллагаа эхэлсэнд баяр хүргэв.
|
|
Хятад улс сансар судлалын өдрөөрөө Хятад маягийн сансар судллын шинэ аяллаа эхлүүлэв 15:36 4-р сарын 24-ний өдөр бол Хятадын сансар судлалын арав дах өдөрлөг юм. Энэ өдөр мөн Хятад улсын анхны хиймэл дагуул "Дүнфанхүн-1"-ийг амжилттай хөөргөсний 55 жилийн ой юм. Энэ өдөр "Шэньжөү-20" нисэгчтэй сансрын хөлгийг хөөргөж, орчлон ертөнцийг судлах шинэ аяныг дахин эхлүүлсэн юм.
Өнөөдөр бид бүгдээрээ одон орон сонирхогчид болсон. 04-р сард бид сансрын нисгэгчиддээ хүндэтгэл үзүүлэх ёстой, уудам орчлонгийн нууцыг тайлж, сансрын нисгэгчдийн бичсэн хятад маягийн романтикийг мэдрэх ёстой.
|
|
Супер хиймэл оюун бүтээх лаборатори байгуулжээ 14:53 НЬЮ-ЙОРК, 2025 оны долоодугаар сарын 1 /Bloomberg/. Өгөгдсөн даалгаврыг хүний түвшинд эсвэл бүр илүү сайн
|
НЬЮ-ЙОРК, 2025 оны долоодугаар сарын 1 /Bloomberg/. Өгөгдсөн даалгаврыг хүний түвшинд эсвэл бүр илүү сайн »»
|
|
Баяр наадмын нээлтийн тасалбар 07 сарын 02 буюу маргааш 07 цагаас худалдаанд гарна 14:31 Баяр наадмын нээлтийн тасалбар 07 сарын 02 буюу маргааш 07 цагаас худалдаанд гарна
|
Баяр наадмын нээлтийн тасалбар 07 сарын 02 буюу маргааш 07 цагаас худалдаанд гарна »»
|
|
Ерөнхий Сайд Г.Занданшатар: Засгийн газар үнэнч, ил тод, хариуцлагатай байх зарчмыг тууштай баримтлана. Хөрөнгө оруулагчдад ээлтэй бодлого хэрэгжүүлж, тэдний эрх ашгийг хамгаалж ажилллана 13:57 Монгол Улсын Ерөнхий сайд Г.Занданшатар гадаад улсаас Монгол Улсад суугаа дипломат төлөөлөгчийн газар болон олон
|
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Г.Занданшатар гадаад улсаас Монгол Улсад суугаа дипломат төлөөлөгчийн газар болон олон »»
|
|
Ганцмод-Гашуунсухайт боомтын хил дамнасан төмөр замын шав тавилаа 12:55
|
|
Хятад, Монголын уламжлалт анагаах ухааны эмчийн ур чадварыг дээшлүүлэх сургалт болов 12:37
|
|
Эрч хүчтэй залуу насаа хайрлая 12:00
Найруулагч: |
С.УРЬХАН |
Эх сурвалж: |
СОЛОНГО |
|
|
|
Хойд Солонгос улс аялал жуулчлалын шинэ бүсээ нээв 15:46 Хойд Солонгос улс зургадугаар сарын 24-ний өдөр Вонсан Калма аялал жуулчлалын бүсийг нээлээ. Далайн эргийн шинэ
|
Хойд Солонгос улс зургадугаар сарын 24-ний өдөр Вонсан Калма аялал жуулчлалын бүсийг нээлээ. Далайн эргийн шинэ »»
|
|
Хэт халалтын улмаас Франц сургуулиудын үйл ажиллагааг зогсоож, Итали гадаа ажиллахыг хязгаарлав 09:44 Европт хэт халалт эхэлсний улмаас Франц сургууль, цэцэрлэгүүдийн үйл ажиллагааг зогсоож, Итали гадаа ажиллахыг хязгаарласан байна.
|
Европт хэт халалт эхэлсний улмаас Франц сургууль, цэцэрлэгүүдийн үйл ажиллагааг зогсоож, Итали гадаа ажиллахыг хязгаарласан байна. »»
|
|
Д.Трамп: Израиль гал зогсооход шаардлагатай нөхцөлүүдийг хүлээж авлаа 15:13 АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп долдугаар сарын 1-нд мэдэгдэхдээ, Израиль Палестины Исламын эсэргүүцлийн хөдөлгөөн
|
АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трамп долдугаар сарын 1-нд мэдэгдэхдээ, Израиль Палестины Исламын эсэргүүцлийн хөдөлгөөн »»
|
|
Путин, Макрон нар гурван жилийн дараа дахин утсаар ярилаа 12:47 ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин, Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон нар долдугаар сарын 1-ний өдөр утсаар
|
ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Владимир Путин, Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон нар долдугаар сарын 1-ний өдөр утсаар »»
|
|
Путин, Макрон нар гурван жилийн дараа утсаар ярихдаа Иран, Украины асуудлыг хэлэлцэв 08:59 ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путин болон Францын ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон нар Иран-Израилын мөргөлдөөн,
|
ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путин болон Францын ерөнхийлөгч Эммануэль Макрон нар Иран-Израилын мөргөлдөөн, »»
|
|
Трампаас болж унасан АНУ-ын хөрөнгийн зах зээл одоо түүхэн дээд түвшинд хүрэв, энэ өсөлт хэр удаан үргэлжлэх вэ 11:24 АНУ-ын хөрөнгийн зах зээл сүүлийн саруудад олон сорилттой тулгарсан. Ерөнхийлөгч Доналд Трампын гаалийн татвар,
|
АНУ-ын хөрөнгийн зах зээл сүүлийн саруудад олон сорилттой тулгарсан. Ерөнхийлөгч Доналд Трампын гаалийн татвар, »»
|
|
Дональд Трампын дэвшүүлсэн хуулийн төслийг Маск дахин шүүмжлэв 09:25 Зургадугаар сарын 28-ны өдөр Америкийн бизнес эрхлэгч Элон Маск АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трампын дэвшүүлсэн "том мөртөө
|
Зургадугаар сарын 28-ны өдөр Америкийн бизнес эрхлэгч Элон Маск АНУ-ын Ерөнхийлөгч Д.Трампын дэвшүүлсэн "том мөртөө »»
|
|
Баруун Европ даяар хэт халж байна 15:25 БЕРЛИН, 2025 оны зургаадугаар сарын 30 /DW/. Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Баруун Европын орнуудад агаарын хэм
|
БЕРЛИН, 2025 оны зургаадугаар сарын 30 /DW/. Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Баруун Европын орнуудад агаарын хэм »»
|
|
Японд ажлаас үүдэлтэй сэтгэцийн өвчлөл дээд хэмжээнд хүрчээ 18:24 ТОКИО, 2025 оны зургаадугаар сарын 27 /NHK/. Японд ажилтай холбоотой сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудлаар
|
ТОКИО, 2025 оны зургаадугаар сарын 27 /NHK/. Японд ажилтай холбоотой сэтгэцийн эрүүл мэндийн асуудлаар »»
|
|
АНУ, Хятад улс худалдааны хэлэлцээр байгуулжээ 13:46 ВАШИНГТОН, 2025 оны зургаадугаар сарын 27 /TASS/. АНУ энэ сарын 25-нд БНХАУ-тай худалдааны шинэ
|
ВАШИНГТОН, 2025 оны зургаадугаар сарын 27 /TASS/. АНУ энэ сарын 25-нд БНХАУ-тай худалдааны шинэ »»
|
|
Ираны дээд удирдагч: АНУ-ын цохилт ямар ч үр дүнд хүрээгүй 10:24 Ираны дээд удирдагч Аятолла Али Хамней АНУ-ын Ираны цөмийн байгууламжуудад өгсөн агаарын цохилт нь нөхцөл
|
Ираны дээд удирдагч Аятолла Али Хамней АНУ-ын Ираны цөмийн байгууламжуудад өгсөн агаарын цохилт нь нөхцөл »»
|
|
Кенид улс даяар жагсаал болж, 16 хүн амь үрэгджээ 10:16 “Amnesty Kenya” байгууллага мэдэгдэл хийхдээ лхагва гарагт /2025.06.25/ улс даяар явагдсан засгийн газрыг эсэргүүцсэн
|
“Amnesty Kenya” байгууллага мэдэгдэл хийхдээ лхагва гарагт /2025.06.25/ улс даяар явагдсан засгийн газрыг эсэргүүцсэн »»
|
|
Израил-Ираны дайн ба “Сибирийн хүч-2” 08:39 БЭЭЖИН, 2025 оны зургаадугаар сарын 26 /DW/. Оросоос эрчим хүчний хэт хамааралтай болохоос болгоомжилдог
|
БЭЭЖИН, 2025 оны зургаадугаар сарын 26 /DW/. Оросоос эрчим хүчний хэт хамааралтай болохоос болгоомжилдог »»
|
|
Иранд дахин цохилт өгөхийг үгүйсгэсэнгүй 13:15 ХААГ, 2025 оны зургаадугаар сарын 26 /DW/. Цөмийн хөтөлбөрөө сэргээвэл Ираны цөмийн байгууламжуудад дахин
|
ХААГ, 2025 оны зургаадугаар сарын 26 /DW/. Цөмийн хөтөлбөрөө сэргээвэл Ираны цөмийн байгууламжуудад дахин »»
|
|
Трампын зарласан гал зогсоох хэлэлцээр нэг цагийн настай байв 22:07 1. 2025 оны 6-р сарын 24-ний өглөөний 3 цагт АНУ-ын Ерөнхийлөгч Дональд Трамп Израиль ба Ираны хооронд гал зогсоох
|
1. 2025 оны 6-р сарын 24-ний өглөөний 3 цагт АНУ-ын Ерөнхийлөгч Дональд Трамп Израиль ба Ираны хооронд гал зогсоох »»
|
|
Сергей Лавров барууны орнуудыг Украинд зэвсэг нийлүүлж байна гэж буруутгав 21:26 ОХУ-ын ГХЯ-ны сайд Сергей Лавров 6-р сарын 24-ний өдөр хэлэхдээ, Герман болон барууны бусад орнууд Украинд зэвсэг
|
ОХУ-ын ГХЯ-ны сайд Сергей Лавров 6-р сарын 24-ний өдөр хэлэхдээ, Герман болон барууны бусад орнууд Украинд зэвсэг »»
|
|
Ираны Ерөнхийлөгч: 12 хоног үргэлжилсэн дайн дуусч, сэргээн босголт эхэлж байна 16:08 Ираны Ерөнхийлөгч Масуд Пежичян 24-ний өдөр Ираны ард түмэнд хандан ил захидал илгээн, Ираны ард түмэн баатарлаг
|
Ираны Ерөнхийлөгч Масуд Пежичян 24-ний өдөр Ираны ард түмэнд хандан ил захидал илгээн, Ираны ард түмэн баатарлаг »»
|
|
АНУ яагаад Иранд цохилт өгсөн бэ 10:52 АНУ-ын зэвсэгт хүчин Ираны гурван гол цөмийн байгууламжид цохилт өгсөн гэж Доналд Трамп бямба гарагт /2025.06.21/ мэдэгдсэн.
|
АНУ-ын зэвсэгт хүчин Ираны гурван гол цөмийн байгууламжид цохилт өгсөн гэж Доналд Трамп бямба гарагт /2025.06.21/ мэдэгдсэн. »»
|
|
Ираны цөмийн байгууламжуудад асар их хохирол учирсан гэж мэдэгджээ 13:35 ВАШИНГТОН, 2025 оны зургаадугаар сарын 23 /BBC/. Ираны цөмийн байгууламжуудад асар их хохирол учирсан
|
ВАШИНГТОН, 2025 оны зургаадугаар сарын 23 /BBC/. Ираны цөмийн байгууламжуудад асар их хохирол учирсан »»
|
|
Ираны Ерөнхийлөгч АНУ-ын түрэмгийлэлд хариу өгнө гэжээ 11:25 Ираны ерөнхийлөгч Масуд Пежичян 6-р сарын 22-нд Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макронтой утсаар ярихдаа, Америкийн
|
Ираны ерөнхийлөгч Масуд Пежичян 6-р сарын 22-нд Францын Ерөнхийлөгч Эммануэль Макронтой утсаар ярихдаа, Америкийн »»
|
|
|
Парист орсон хүчтэй аадар борооны улмаас RER галт тэрэгний буудал усанд автжээ 14:12 Парист орсон хүчтэй аадар борооны улмаас RER галт тэрэгний буудал усанд автжээ. Улсын хэмжээнд хэт халалтын улмаас аадар бороо үргэлжилж, сүүлийн өдрүүдэд агаарын хэм 40°C давжээ.
|
Парист орсон хүчтэй аадар борооны улмаас RER галт тэрэгний буудал усанд автжээ. Улсын хэмжээнд хэт халалтын улмаас аадар бороо үргэлжилж, сүүлийн өдрүүдэд агаарын хэм 40°C давжээ. »»
|
|
Д.Амарбаясгалан: УИХ-ын гишүүд хэт ЭМЗЭГ байгаад хэрэггүй. Гүтгэх, доромжлуулах олон нөхцөл байдлыг улстөрч хүн туулаад явдаг 14:42 Д.Амарбаясгалан: УИХ-ын гишүүд хэт ЭМЗЭГ байгаад хэрэггүй. Гүтгэх, доромжлуулах олон нөхцөл байдлыг улстөрч хүн туулаад явдаг
|
Д.Амарбаясгалан: УИХ-ын гишүүд хэт ЭМЗЭГ байгаад хэрэггүй. Гүтгэх, доромжлуулах олон нөхцөл байдлыг улстөрч хүн туулаад явдаг »»
|
|
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Боловсролын чанар, хүртээмжийн асуудлыг төвлөрлийг сааруулах, нийслэл Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах бодлоготой уялдуулж шийдвэрлэнэ 18:07 Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Боловсролын чанар, хүртээмжийн асуудлыг төвлөрлийг сааруулах, нийслэл
|
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Боловсролын чанар, хүртээмжийн асуудлыг төвлөрлийг сааруулах, нийслэл »»
|
|
ХЗДХ-ийн сайд О.Алтангэрэл: Ухаа Худагийн ордын төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг тогтоох тогтоолын төслийг УИХ-д өргөн мэдүүлнэ 12:07 Монгол Улсын Засгийн газраас стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд гэж УИХ-аас тогтоосон Ухаа Худагийн
|
Монгол Улсын Засгийн газраас стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд гэж УИХ-аас тогтоосон Ухаа Худагийн »»
|
|
Батзандан яаж ажиллах ёстойг Учрал санууллаа 14:24
|
|
|
Нүүрсний үнэ унаж байгаатай холбоотойгоор төсөвт тодотгол хийх үү гэдэг асуудал үүссэн 18:27 Нүүрсний үнэ унаж байгаатай холбоотойгоор төсөвт тодотгол хийх үү гэдэг асуудал үүссэн. Харин энэ талаар Сангийн сайд
|
Нүүрсний үнэ унаж байгаатай холбоотойгоор төсөвт тодотгол хийх үү гэдэг асуудал үүссэн. Харин энэ талаар Сангийн сайд »»
|
|
Сар шинийн амралтыг 7-10 хоног болгож сунгахыг та дэмжих үү? 21:13
|
|
|
Б.Жаргалсайхан: Монголчууд юм үзээгүй зангаасаа болж дээр доороо хэрэлдэж алалцдаг учраас улс хөгжихгүй байна 11:50
|
|
|
ВИДЕО: БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сок Ёол баривчлагдахаасаа өмнө богино хэмжээний ганцаарчилсан мэдэгдэл хийжээ 17:15 Онц байдал тогтоосонтой нь холбогдуулан БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сок Ёолийг баривчлах тушаал гаргаж өнөөдөр өглөө
|
Онц байдал тогтоосонтой нь холбогдуулан БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Юн Сок Ёолийг баривчлах тушаал гаргаж өнөөдөр өглөө »»
|
|
Хамтарсан Засгийн газрын 2024-2028 онд хэрэгжүүлэх 14 мега төслийг танилцуулж байна - Төсөл-8 Гангийн үйлдвэр 11:33
|
|
|
150 мВт хүчин чадалтай станц эрчим хүчээ нийлүүлж эхэллээ 18:43
|
|
|
СТАНДАРТ бидний амьд явах баталгаа 18:22
|
|
|
Эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулж байгаа хувийн хэвшлийнхэндээ баярлалаа 13:48 Эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулж байгаа хувийн хэвшлийнхэндээ баярлалаа. Хамтдаа зүтгэж, эрчээ алдсан ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ салбарыг сэргээцгээе!
#GoMongolia
|
Эрчим хүчний салбарт хөрөнгө оруулж байгаа хувийн хэвшлийнхэндээ баярлалаа. Хамтдаа зүтгэж, эрчээ алдсан ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ салбарыг сэргээцгээе!
#GoMongolia »»
|
|
Х.Нямбаатар: “Сэлбэ дэд төв” дээр газар чөлөөлөлт 2200 айлаас 1500 айлтай гэрээ хийгээд байна 10:57 Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар: “Сэлбэ дэд төв” дээр газар чөлөөлөлт 2200 айлаас
|
Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Х.Нямбаатар: “Сэлбэ дэд төв” дээр газар чөлөөлөлт 2200 айлаас »»
|
|
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Улаанбаатар хотын бүтээн байгуулалтын талаар сэтгүүлчдийн асуултад хариуллаа 17:57 Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Хамтарсан Засгийн газар Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого бүхий үйл ажиллагааны хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ.
|
Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ: Хамтарсан Засгийн газар Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого бүхий үйл ажиллагааны хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ. »»
|
|
Хамтарсан Засгийн газар 2024-2028 онд 14 мега төсөл хэрэгжүүлнэ 23:25 Төсөл-1
|
|
|
Элон Маск хиймэл оюун ухаан ашиглан дэлхийн удирдагчдын загварын шоу хийжээ 22:02 Элон Маск дэлхийн улс төрийн удирдагчид болон технологийн аваргуудыг хиймэл оюун ухаанаар бүтээгдсэн виртуал
|
Элон Маск дэлхийн улс төрийн удирдагчид болон технологийн аваргуудыг хиймэл оюун ухаанаар бүтээгдсэн виртуал »»
|
|
Авлигачид ялах уу, ард түмэн ялах уу? 20:36
|
|
|
Ахмадуудад туслах робот хүүг зохион бүтээжээ 14:45 Германий “Navel Robotics” гэх гарааны компани өндөр настнуудын асрамжийн газарт ашиглах зориулалттай робот үйлдвэрлэж эхэлжээ.
|
Германий “Navel Robotics” гэх гарааны компани өндөр настнуудын асрамжийн газарт ашиглах зориулалттай робот үйлдвэрлэж эхэлжээ. »»
|
|
Газар тариалан, гурилын үйлдвэрлэл жилд 3-4% ашигтай. Харин уул уурхайн үйлдвэрлэл 40-50% ашигтай 20:57
|
|
|
|


|