болсноос хойш дэлхийн түүхэнд нэг бус удаа чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Учир битүүлэг олон үйл явдлын давхцал болон нэлээд хэдэн хэлэнд гарсан үг хэллэг Крымтэй холбоотой.

Хамгийн тогтвортой хэллэгүүдийн нэг нь "Потемкины тосгод". Олон жилийн өмнөөс энэ үгийг хэрэглэж ирсэн бөгөөд өнөөдөр ч түгээмэл хэрэглэж байна. Хэрвээ та "Гүүгл"-ээс хайвал энэ үг хэллэг орсон хэдэн мянган эх олох болно. Энэ хэллэг бол ёс суртахууны нэгэн үлгэр юм. Крымын ханлиг ОХУ-д нэгдсэний дараа 1787 онд Оросын төрийн зүтгэлтэн Григорий Потемкин болон гадаадын дипломатч нарын хамт хатан хаан II Екатерина энэ хойгт зочилжээ. Юу ч байхгүй байсан энэ хойгт богинохон хугацаанд баригдсан хотуудыг хараад тэд бүгд алмайрч байв. Ван Потемкин энэ хойгийн бүтээн байгуулалтын бүх ажлыг удирдсан юм. Крым нүд ирмэхийн зуур Хар тэнгисийн худалдаа, соёлын төв болон хувирсан. Севастополь хот ч байгуулагдсан. Тус хот нь Оросын Хар тэнгисийн флотын гол бааз болсон юм. Хүчирхэг флотыг байгуулсан нь хамгийн чухал зүйл. Хөлөг онгоцны тавцан дээрээс усан цэргүүд ёслолын буудлага буудуулж, "Виват Екатерина" гэж уриалан хатан хааныг угтан авсан юм.
Энэ бүхэн Элчин сайд нарыг баясгасан. Гэхдээ Оросын амжилтанд баясаж баярлах хүсэл атаархуу Европт байхгүй байлаа. Тэр үед, Потемкины тосгодын талаарх "ван Потемкин энэ тосгоны барилгыг театрын засал чимэглэлийн аргаар хийж байхыг харсан, өнгөн хэсэг нь хуурамч, хөлөг онгоцууд нь ч будсан тээврийн хөлөг онгоц" гэсэн цуу яриа тархаж эхэлжээ. Потемкины тосгодын талаарх домгийг зохиосон хүн бол Германы дипломатч Георгвон Хельбиг. Тэрбээр Крымд зочилж, өөрийн нүдээр хараагүй ч муу санаатнуудын хов живийг цуглуулж, өөрөө зарим зүйлийг нэмэн нийтэлсэн юм.
Хожим нь Оросын адмирал Ушаков Хар тэнгис дэх Оросын флотод хэд хэдэн ялалт авчрахад Крымд оросуудын барьсан хот, тосгод хуурамч биш, Оросын флот ачаа тээврийн хөлөг онгоцноос бүрдээгүй гэдгийг Турк ойлгожээ.
Крым 70 орчим жил энх тайван байсан. 1850-аад онд Британи, Франц болон Османы эзэн гүрэн Оростой дайн зарласан. Хар тэнгис уг дайны гол талбар байсан юм. Холбоотнуудын хүчнүүд эрэг рүү дайрч, Оросын тэнгисийн цэргийн гол бааз Севастополийг хаажээ. Тэнгисийн цэргийн тус баазыг жил орчим баатарлагаар батлан хамгаалсан. Хотыг баатарлагаар батлан хамгаалагчдын дундаас усан цэрэг Петр Кошка хүмүүсийн дурсамжинд өнөө хэр нь байна.
Тэрбээр шогч, хөгжилтэй хүн байжээ. Нэгэн удаа адмиралынх нь хөлний дэргэд гэнэт бөмбөг унажээ. Усан цэрэг Петр Кошка толгойгоо авахуулаагүй бөгөөд бөмбөгийг маш хурдан аваад хүүхдийн будааны тогоо руу шидчихжээ. Ингэж тэрбээр командлагч, хамт алба хашиж байсан албан хаагчид, цэргүүдийнхээ амийг аварсан байна. Дараа нь хутгаар зэвсэглэсэн гурван франц цэргийг Кошка барьжээ. Мөн өөр нэг өдөр тэрбээр гэгээн цагаан өдөр дайсныхаа морийг булаасан аж. Тэрбээр үүнийгээ худалдаж, мөнгийг нь амь үрэгдэгсдийн дурсгалд зориулсан хөшөө барихад хандивлажээ.
Дэлхийн хамгийн алдартай зохиолчдын нэг, их бууны ангийн офицер байсан Лев Толстой тус хотыг батлан хамгаалах ажиллагаанд оролцож байсан юм. Тэрбээр "Севастополийн өгүүллэгүүд" бүтээлдээ эдгээр хүнд хэцүү цаг үеийнхээ тухай бичсэн байдаг билээ.
Крымын дайн дууссанаас 10 орчим жилийн дараа Крымын амралт, зугаалгын эрин үе эхэлсэн. Оросын хаан II Александр үүнд их хувь нэмэр оруулсан юм. Тэрбээр Ливадид хааны ордон байгуулсан. Түүний дараа Оросын өөр хоёр ч хаан орднууд барьсан юм.
Хамгийн сайхан орднуудын нэг нь II Николайн Ливадийн ордон бөгөөд үүнийг архитектурын шилдэг бүтээл гэж үздэг билээ.
Удалгүй Крым нь Оросын эзэнт гүрний хамгийн алдартай амралт, сувиллын газар болжээ.
Олон алдартай зураач, хөгжимчин, яруу найрагчийн онгодыг Крым хөглөж байсан юм. Далайн үзэсгэлэнт байгалийн зураач Иван Айвазовский тэнд амьдарч, олон бүтээлээ туурвисан юм. Тэдгээр нь өдгөө дэлхийн галерейнуудыг чимж байна. Оросын хамгийн алдартай зохиолчид, тухайлбал, Антон Чехов, Александр Куприн, Иван Бунин нар Крымд бүтээлээ туурвих дуртай байжээ. Мөн Романтизмыг баримтлагч Александер Гриний гэр музей Крымд байдаг.
1911 онд II Николасын зарлигаар Ялта хотын ойролцоо ургамлын цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулжээ. Ингээд Оросын өнцөг булан бүрээс үржил шимт хар хөрс авчирч, дэлхийн өнцөг булан бүрээс хэдэн арван мянган модны үр аваачсан байна. Зөвлөлтийн үед ч энэ уламжлал үргэлжилж, Никитагийн ургамлын цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд цэцэглэн хөгжжээ. Үүнээс хойш амралт сувиллын хэдэн арван газар баригдсан юм.
Харамсалтай нь энэ бүх сайхан зүйл Крым Украины нэг хэсэг байсан сүүлийн 20 жилд бүдгэрэн сарнисан юм. Харин одоо Крымд тэдгээр амралт, сувиллын газруудын дөрөвний нэг нь үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Никитагийн ургамлын цэцэрлэгт хүрээлэнгүүдийг гаргуунд нь гаргасан. Украины албаны хүмүүс хувийн эдлэнгээ барихын тулд газрынх нь зарим хэсгийн худалджээ.
Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед нацистын хүчнүүд холбоотнуудынхаа хамт Крымыг эзэлсэн. Потемкины тосгоны талаарх цуу яриа худал гэдгийг Гитлер өөрийн нүдээр харсан юм. Германы омгууд буюу Германы уугуул иргэд готуудын 15 зууны өмнө барьсан барилгын туурийг Германы археологичид илрүүлсэн байна. Крымыг Германы эзэмшил байх ёстой гэж Гитлер шийдэн, тус хойгт германчуудыг суурьшуулахаар төлөвлөж байжээ. Гэхдээ Крым тэдэнд зочломтгой хандсангүй. 1944 онд Улаан арми тус хойгоос эзлэн түрэмгийлэгчдийг хөөн гаргасан юм.
1945 онд холбоотон гурван гүрний "Гитлерийн эсрэг Ялтагийн бага хурал" цагаан боржин чулуун Ливадийн ордонд болсон юм. Зөвлөлтийн удирдагч Сталин, Франклин Рузвельт, Уинстон Черчилль нар ес хоног хэлэлцээ хийсний дараа нацист Германыг ялах сүүлчийн төлөвлөгөөний талаар зөвшилцөлд хүрч байжээ. 1945 оны Ялтагийн бага хурлын жишээг өнөөдөр ч хэрэгжүүлэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, улс төрд хамгийн тулгамдсан асуудлуудыг харилцан буулт хийх замаар шийдвэрлэх боломжтой гэдгийг энэ бага хурал харуулсан юм.
1954 онд болсон нэг хэрэг сонирхолтой санагдаж магадгүй. Тэр үед, Зөвлөлтийн удирдагч Никита Хрущев "Крымыг Украинд шилжүүлэх санаа"-г дээд хэмжээний нэг уулзалтын үеэр гаргасан юм. Яагаад? гэж түүнээс асуухад, "Ингэсэн нь илүү дээр" гэж хариулж байжээ. Үүгээр энэ хэлэлцүүлэг дууссан. Магадгүй, Хрущев Украины Коммунист намын албаны хүмүүсийн итгэлийг илүү олохыг хүсч байсан байх. Түүнд өөр шалтгаан ч байсан байж болох юм. Гэхдээ тоталитар тогтолцоотой байсан тэр үед Зөвлөлтийн удирдагчтай маргана гэдэг маш аюултай хэрэг гэдэг нь ойлгомжтой.
Ингээд Хрущевын шийдвэр цөөнгүй хууль, Зөвлөлтийн Үндсэн хуулийг зөрчин хэрэгжсэн билээ. Гэхдээ хэн ч үүнийг анхаараагүй. Тэр үед ЗХУ 40 жилийн дараа задарч, тусгаар тогтносон улсууд болж, түүхэн сониуч зангийн улмаас Оросын Крым тусгаар тогтносон Украины нэг хэсэг болно гэж хэн ч санаагүй биз ээ. Ялангуяа өөрсдийгөө Оросын иргэн гэж боддог байсан Крымын оршин суугчид үүнийг төсөөлөө ч үгүй байх. Нэг өглөө сэрэхдээ өөр улсын иргэн болчихсон байсандаа тэд итгэж чадахгүй байлаа. Үнэн хэрэгтээ, тэднээс Украины иргэн болохыг хүсч буй эсэхийг нь хэн ч асуугаагүй.
Хувь заяанд нь хамгийн "хорон" үүрэг гүйцэтгсэнийх нь төлөө Хрущевыг Крым одоо ч мартаагүй. Тэр цагаас хойш 10 жилийн дараа ЗХУ-ын Коммунист нам Хрушевыг бүгд хуралдааныхаа үеэр түлхэн унагаасан юм. Крымд амарч байсан түүнийг бүгд хуралдаандаа уриагүй аж.
Мөн нууцлаг давхцлаар, Зөвлөлтийн удирдагч Михаил Горбачаевыг 1991 онд Крымд амарч байхад нь түлхэн унагаасан юм.
Крымыг зөвхөн "Европын сувд" төдийгүй түүхийн зөрлөг гэж тодорхойлдог. Киммер, скиф, рим, гот, гун, византчууд болон бусад хүн Крымд өнгөрсөн зуунуудад амьдарч байсан билээ. Крымын хувь заяан дахь хамгийн гэрэлт үйл явдлуудын нэг бол Оростой эргэн нэгдэж буй юм. Түүхийн үүднээс авч үзвэл, өнгөрсөн хоёр зуун тус хойгийн амьдралын хамгийн бүтээлч үе байлаа. Устгаж сүйтгэхээс илүүтэйгээр барьж байгуулах боломжтой бүтээн байгуулагчдыг Крым сонгосон юм. Киевт төрийн эргэлт болж, хууль ёсны ерөнхийлөгчөө түлхэн унагаасны дараа оршин суугчид нь Орос болон Украины алинд нь амьдрахыг хүсч буйг мэдэхээр Крымын удирдагчид санал асуулга явуулахаар шийдсэн билээ. Уг санал асуулгад оролцогчдын 95 гаруй хувь чөлөөт, шударга шийдвэр гаргасан. Үүний ачаар Крым эх орон Орос руугаа эргэн ирлээ.