1924 оны 4 дүгээр сард Нийслэл хүрээнд Монгол, Зөвлөлт холбоот улсын хамтарсан Монголын худалдаа ба аж

үйлдвэрийн банк (Монголбанк)-ийг үүсгэн байгуулах хувь нийлүүлэгчдийн хурал болж, Банкны ерөнхий хороог байгуулж, банкны дүрмийг эцэслэн тохирч банкны үйл ажиллагааг нээх бэлтгэлийг хангах үүргийг ерөнхий хороонд хариуцуулсан байдаг.

Энэ дагуу банк нээх бэлтгэлийг хангаж, Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн банк (Монголбанк)-ны үйл ажиллагаа 1924 оны 6 дугаар сарын 2-нд албан ёсоор эхэлсэн түүхтэй бөгөөд эдүгээ үндэсний банкны тогтолцоо үүсч хөгжөөд 90 жил болж байна.

Миний хувьд Монголын үндэсний банк, зээлийн тогтолцооны хөгжлийн түүхийг таван үе шатанд хувааж судалгааны ажил хийдэг бөгөөд нэгд, Хувьсгалын өмнөх Монгол орны мөнгөн гүйлгээний байдал, хоёрт, Монголын үндэсний банк, зээлийн тогтолцооны үндэс суурь бий болсон 1921-1930 онууд, гуравт, Банк, зээлийн тогтолцооны хөгжлийн шинэ үе шат болох 1930-1954 он, дөрөвт, Социализмын үеийн банкны тогтолцооны хөгжил. 1954-1990, тавд, Банкны хоёр шатлал бүхий тогтолцоо үүсч хөгжсөн үе болох 1991 оноос өдий хүртэлх үеийг хамааруулдаг.

Судалгааны энэ зарчим нь тухайн үеийн Монголын улс төр, эдийн засгийн байдал, нийгмийн тогтолцоо, төрөөс эдийн засгийг зохицуулах арга хэлбэртэй банкны салбарын хөгжлийг уялдуулан авч үзэх боломж олгодог сайн талтай болно. Автономитын Монголын Засгийн газраас гадаадын банкны салбар нээхийг 1900 онд зөвшөөрч байсан хийгээд 1915 онд Монголын үндэсний банк байгуулах шийдвэр гаргаж байснаас эхлэн тооцох юм бол Монгол улсын орчин цагийн банкны үүсэл, хөгжил 100 гаруй жилийн түүхтэй юм.

Гадаадын мөнгө хүүлэгчдийн эрхшээлд олон зуун жил байж, тэдний үнэн мөн чанарыг таньсан Монголын нийгмийн сэтгэл зүйд өөрийн үндэсний банктай байх, мөнгөн гүйлгээг төрөөс зохицуулах ёстой гэсэн итгэл үнэмшил, үзэл бодол 19 дүгээр зууны сүүлч 20 дугаар зууны эхэнд бий болсон байдаг. Монгол улсад орчин үеийн банкны тогтолцооны үр хөврөл бүр 19 дүгээр зууны дунд үеэс хөгжиж эхэлсэн түүхтэй.

Түүхийн эх сурвалжаас үзэхэд 1850-аад оны сүүлээс манайд орос, хятадаас цагаан мөнгө орж ирэн мөнгөний оронд хэрэглэгдэх болсон байна. К.Маркс өөрийн Улс төр, эдийн засгийн ухааны шүүмжлэлт зохиолдоо "Хиагтын хил орчмын худалдаа нь гэрээнд заасан ёсоор болоод, үнэн хэрэг дээрээ солилцооны чанартай худалдаа байсан бөгөөд цагаан мөнгө нь түүнд зөвхөн өртгийн хэмжүүрийн үүрэгтэй байлаа. 1857-1858 оны дайнаас болж хятадууд барааг худалдан авахгүйгээр гагцхүү худалдах шаардлагатай тулгарав. Зөвхөн тэгэхэд л цагаан мөнгө нь худалдан авах хэрэгслэл болжээ" гэж тэмдэглэсэн байдаг.

Үүнээс үзэхэд Хиагтын зах зээл дээр орос-хятадын худалдаанд цагаан мөнгө хэрэглэгдэж байгаад тэндээс манай руу дамжин орж ирсэн байна. Монголын зах зээл дээр тэр үед гурван төрлийн цагаан мөнгө, тухайлбал эхлээд дэнс мөнгө, дараа нь ембүү мөнгө, зоосон цагаан мөнгө таваарын гүйлгээнд мөнгөний үүргийг орлон хэрэглэгдэж байжээ.

Сүм хийдийн жасын алба нь тухайн үедээ бие даасан томоохон аж ахуй байсан бөгөөд банкны зарим үүргийг давхар гүйцэтгэж байжээ. Жас нь сүм хийдийг санхүүжүүлж, тэдний хэвийн ажиллагааг хангах өөрийн үндсэн үүргээс гадна худалдаа хийж ардуудад тэдний хэрэгцээт барааг хүүтэй зээлдүүлж оронд нь жасын аж ахуйн хэрэгцээний зүйлийг хямд авдаг байжээ.

Сүм хийдийн жасын албанаас худалдаа наймаа хийн мөнгө хүүлэх үйл ажиллагаа явуулж байгааг Монголын шашны тэргүүн дөрөвдүгээр Богд Жавзандамба буруутган, 1797 онд лүндэн буулгаж, хүү үржүүлэх явдал нь ариун санваартны гэгээн үйлсэд үл нийцэх тул, хүү үржүүлэх явдлаас татгалзахыг уриалсан байна. Үүнээс үндэслэн Монголд 18 дугаар зууны сүүл үеэс сүм хийдийн жасын алба банкны үүргийг давхар гүйцэтгэж, худалдаа наймаа хийж мөнгө хүүлэх ажил эрхэлж байсан ажээ.

Сүм хийдийн жас нь зээлийг ардууд болон хошуу, тамгын газрын ноёд, түшмэл нарт олгож, мөнгө хүүлж, зээл олгохдоо хөндлөнгийн хүмүүсээс батлан даалт гаргуулдаг байсан байна. Сүм, хийдийн жасын албанаас мөнгө хүүлэх болсон нь хятадын худалдаачид, мөнгө хүүлэгчдийн эсрэг тэмцэж, дотоод зах зээлээ гадны нөлөөнөөс хамгаалах гэсэн тэмцлийн нэг хэлбэр байсан ч байж болох юм.

Их Хүрээнд 1869 онд "Хүү үржүүлэх их сан" байгуулагдаж, мөнгө хүүлж, бас банкны үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Уг сангаас 1875 онд 22.9 мянган лан мөнгө зээлээр олгож, түүний хүү 16.9 мянган лан авсан ба 5,436.4 мянган шар цай зээлээр олгож хүүд нь 3,463.4 мянган шар цай авч байжээ. Хүү үржүүлэх сангийн үйл ажиллагаа өргөжиж, цагаан мөнгө ба цайны баталгаа "тийз" гэдэг цаасан тэмдэгт гаргаж зээл олгож мөнгө хүүлэхэд ашиглаж байжээ. Үүнээс үзэхэд 19 дүгээр зууны эцэст манай оронд таваар мөнгөний харилцаа нилээд өргөжиж, боловронгуй болж байсан байна.

Түүхийн баримтуудаас үзэхэд 20 дугаар зууны эхэн үе гэхэд Монголын сүм хийдийн жасын үйл ажиллагаа ихээхэн өргөжиж, хятадын болон гадаадын худалдаачидтай мөнгө хүүлэх талаар өрсөлдөх хэмжээнд хүрч байсан байна.

Автономитын засгийн газрын зүгээс гадаадын банкны салбар ажиллуулахыг зөвшөөрч байсны дээр өөрийн үндэсний банк байгуулах боломжийг судалж, зарим оролдлого, алхам хийж байсан байна. Жишээ нь 1900 онд Хаант оросын "орос хятадын банк" нэртэй банк салбараа анх нийслэл Хүрээ болон Улиастай хотод нээн ажиллуулж байжээ.

Монголд салбараа нээсэн гадаадын хоёр дахь банк нь хятадын Дачин-иньхан банк юм. Тус банк 1907 онд өөрийн салбарыг Их хүрээ болон Улиастайд байгуулсан байна. Эдгээр салбар нь ардууд, ноёд, түшмэдүүдэд зээл олгохын зэрэгцээ хошуудын албаны хэрэгцээнд зориулан мөнгө зээлдүүлж байжээ.

Өөрөөр хэлбэл Засгийн газрын орон нутгийн салбарууд төсвийн хөрөнгө хүрэлцэхгүй байснаас гадны банкны салбараас зээл авч байсан хэрэг юм. Зээл олгохоос гадна Дачин-иньхан банкны салбарууд нь манай зах зээл дээр цагаан зоосон мөнгө, цаасан тэмдэгт гүйлгээнд гаргаж мөнгө хүүлж ашиг олохоор ажиллаж байжээ.

Автономитын Засгийн газар өөрийн үндэсний банк байгуулахад тусламж авах хүсэлтийг анх Хаант оросын Засгийн газарт тавьж байсан баримт бий. Сайн ноён хан Намнансүрэн тэргүүтэй Засгийн газрын төлөөлөгчид 1913 онд Хаант орос улсад айлчилж, нийслэл Петрбургт Оросын Засгийн газрын албаныхантай уулзах үедээ Монгол үндэсний банк байгуулах асуудлыг түргэтгэх хүсэлт тавьж байжээ.

Мөн манай Засгийн газар 1911 онд тэр үед Засгийн газарт орчуулагчаар ажиллаж байсан Москвитин гэдэг орост банк нээн ажиллуулах эрх олгосон байна. Москвитин банк байгуулах ажлыг эхэлж чадалгүй удаж, улмаар эрхийн бичгээ Юферов гэдэг хүнд дамжуулан худалдсан байна. Гэвч Юферов уг эрхийн бичгийг Хаант оросын Засгийн газарт өгсөн бөгөөд энэ үндсэн дээр 1.0 сая рублийн дүрмийн сантай банкийг Монголд байгуулахаар шийдвэрлэж, уг эрхийн бичгийг Сибирийн худалдааны банкинд шилжүүлжээ.

Дүрмийн санг бүрдүүлэхийн тулд тус бүр нь 100.0 рублийн үнэтэй 10000 ширхэг акци гаргах, түүний 2000 ширхэг нь Хаант оросын Засгийн газрын, үлдэх 8000 нь Сибирийн худалдааны банкны мэдэлд тус тус байхаар шийдвэрлэж, 1915 оны сүүлээр Их хүрээнд уг банкийг Монголын үндэсний банк нэртэйгээр албан ёсоор нээсэн байна.

Монголын үндэсний банк 1915-1917 онуудад нилээд эрчимтэй ажиллаж, монгол, оросын болон тэр үед манайд ажиллаж байсан гадаадын пүүс, компанид зээл олгож байсан бөгөөд манай иргэд хүртэл тус банкаар үйлчлүүлж байжээ. Хэдийгээр зуун хувийн Оросын хөрөнгө оруулалтай банкийг Монголын үндэсний банк гэж нэрлэн банкны эх суурийг тавьж байжээ.

1917 онд Орос оронд октябрын хувьсгал гарч Хаант Засгийн газар огцорч, засгийн эрх большевикуудын гарт шилжсэнтэй уялдаж тус банкны цаашдын хувь заяа тодорхой бус болсон байна. Монголын үндэсний банкны эргэн тойронд үүссэн дээр дурьдсан бэрхшээлтэй, хүндрэлтэй байдлыг харгалзан Сибирийн банкны удирдлагын шийдвэрээр 1919 оны эцсээр тус банкийг хаасан байна.

Ийнхүү өөрийн үндэсний банктай болох гэсэн Автономын засгийн газрын оролдлого бүтэлгүй болжээ. Гэсэн хэдий ч манай Засгийн газар өөрийн гэсэн банк байгуулах, гаднын банкны салбар нээж ажиллуулахыг зөвшөөрөх зэрэг алхамууд хийж байсан байна. Тухайлбал, хятадын "Жунго-инхань" банктай манай Засгийн газар 1918 оны 10 дугаар сард гэрээ байгуулж, тус банкны салбарыг байгуулах зөвшөөрөл олгосон байна.

Энэ банкны салбараар дамжуулж манай Засгийн газрын төсвийн мөнгөний гүйлгээ хийхийн хамт бусад бүх байгууллагын дансыг тэнд нээлгэх үүргийг монголын тал хүлээж, түүний оронд засгийн газарт банкнаас зээл олгож байх болсон байна. Мөн монголын мөнгөн тэмдэгтийг хятадын банкны салбар гаргах тохиролцоотой байжээ.

Тус банкны салбар үйл ажиллагаагаа эхлээд нэн удаагүй байтал хятадын генерал Сюй-щу-жан тэргүүтэй цэрэг 1919 онд нийслэл хүрээг эзэлж, Монголын автономт эрхийг устгаж хятадын ноёрхлыг тогтоож эхлэх үед энэ банкны салбарыг хаасан байна. Харин түүний оронд хятад, японы хамтарсан "Жибинь-жань-хань" банкны салбарыг нийслэл хүрээнд нээн ажиллуулж, "пяоз" нэртэй мөнгөн тэмдэгт хүртэл гүйлгээнд гаргаж, зээл олгож үйл ажиллагаагаа эхэлжээ.

Гэтэл октябрын хувьсгалд ялагдсан оросын цагааны генерал Барон Унгерны толгойлсон цэрэг нийслэл хүрээг эзэлж, Сюй-щу-жаны цэргийг бут цохин Монголын нутгаас хөөн гаргах үед "Жибинь-жань-хань" банкны салбар хаагдсан байна. Ийнхүү гурван жилийн дотор хятадын хоёр банкны салбар түр ажиллаад хаагдаж байжээ.

Монголын Засгийн газар гадаадын банкны салбарыг Монголд ажиллахыг зөвшөөрөхийн хамт өөрийн хүч хөрөнгөөр банк байгуулах оролдлого хийж байсан боловч хөрөнгө мөнгө дутагдалтай, өрсөлдөх чадвар байхгүй зэргээс болж, өөрийн үндэсний банк байгуулж чадаагүй байна. Өөрийн зах зээлийг хамгаалах, мөнгөний эргэлтийг зохицуулах шаардлага амьдралаас урган гарч байсныг тэр үеийн засгийн газар мэдэрч байсан нь дэвшилтэй хэрэг юм.

Жишээ нь манай Засгийн газар 1917 оны сүүлээр Монголын үндэсний зээлийн байгууллага болох зээлийн сан байгуулах санал боловсруулж, Богд хаанд өргөмжлөн зөвшөөрүүлж байжээ. Энэ бол цэвэр банкны үүрэгтэй сан байжээ.

1921 оны ардын хувьсгал нь Монголын нийгэм, эдийн засгийн байдлыг үндсээр нь өөрчлөхөд хүргэсэн түүхэн үйл явдал болсон бөгөөд манай улсын санхүү-зээлийн тогтолцооны хөгжилд шинэ хуудсыг нээсэн юм. Ардын хувьсгалын үр дүнд МАН-ын байгуулсан Засгийн газрын авч хэрэгжүүлж эхэлсэн эхний арга хэмжээний дотор санхүү, төсөв, гааль, татвар, банк зэрэг олон асуудал чухал байр эзэлж байв.

Ардын хувьсгалын дараа өөрийн улсын банк байгуулах, үндэсний валюттай болох зэрэг мөнгөн гүйлгээтэй холбоотой бух асуудлыг Сангийн яам хариуцаж байсан бөгөөд мөнгөний зах зээлийг улсын хяналтад авахаас ажлаа эхэлсэн байдаг юм.

Мөнгөний эргэлтэд тавих хяналтыг сайжруулах, гадаадын пүүс, компаниас албан татварыг бүрэн хурааж байх зорилгоор 1921 оны 7 дугаар сард Засгийн газрын тогтоол гарч гүйлгээнд зөвхөн оросын рубль, хятадын янчан болон ланг хэрэглэж байхаар шиидвэрлэж, тэр үед манай зах зээл дээр арилжаалагдаж байсан гадаадын бусад валютын гүйлгээг хориглосон байна.

Гүйлгээнд хэрэглэхийг зөвшөөрсөн гадаадын мөнгэн тэмдэгтүүдийн оросын жижиг цагаан мөнгөтэй харицах тооцооны жишиг ханшийг түр тогтоож хэрэглэх болсон нь гадны пүүсүүдийн үйл ажиллагаанд тавих хяналтыг чангатгах, татварыг зөв оногдуулах, улсын сан хөрөнгийг арвижуулахад чиглэсэн арга хэмжээ байжээ.

Жишээ нь: 1 рубль 250 орос цагаан мөнгөтэй, 1 янчан 350 орос цагаан мөнгөтэй, 1 лан 500 орос цагаан мөнгөтэй тус тус дүйцэх солилцооны ханш тогтоосон байна. Эдгээр солилцооны ханшийг үндэслэн 1921 оноос эхлэн Засгийн газар улсын төсвийг зохиох болжээ. Улсын төсвийн тооцоог 1925 он хүртэл лангаар, 1925 оноос мексик доллароор хийж байжээ.

Улмаар 1924 оноос Монгол Оросын хамтарсан худалдаа аж үйлдвэрийн банк (Монголбанк) байгуулагдаж, орчин үеийн банкны тогтолцооны эх суурь тавигдсан билээ. Ийнхүү 1920-иод оны дунд үед шинэ тутам хөгжиж байгаа Монгол улсад улсын болон арилжааны банкны үүргийг нэгэн зэрэг гүйцэтгэх үүрэгтэй банкны нэг шатлал бүхий тогтолцоо үүссэн байна.

1990 оноос манай улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн харилцаанд шилжих, өмчийн олон хэлбэрийг үүсгэж хөгжүүлэх алхам хийж эхэлсэн нь Улсын банкны ганц шатлал бүхий тогтолцоог эвдэхэд хүргэсэн юм. Банкны хоёр шатлал бүхий тогтолцоо төлөвшин хөгжих эрх зүйн орчинг бий болгох өргөн хүрээтэй арга хэмжээг 1990-ээд оны дунд үеэс Монголбанкнаас зохион байгуулж хэрэгжүүлсэн байна.

Энэ бүхний үр дүнд манай улсад банкны хоёр шатлал бүхий шинэ тогтолцоо үүсэн бий болж, үйл ажиллагаа нь зүгширч, өнөөдөр банкны салбар нь Монголын эдийн засгийг урагшлуулан хөгжүүлэх нэг гол зүтгүүр хүчин болж чадсан байна. Өнөөдөр манайд 13 банк, 1400 гаруй салбар нэгжтэйгээр үйл ажиллагаа явуулж, банкуудын харилцагчдад үзүүлэх үйлчилгээний тоо өсч, чанар ч сайжирч байна.

Мөн банкуудын зах зээл дээр шударгаар өрсөлдөн ажиллах үйл ажиллагаанд ч ахиц өөрчлөлт гарч байна. Нийт хадгаламж эзэмшигчдийн тоо 2.5 сая, зээлдэгчийн тоо бараг 700 мянга болоод байна. Банкуудын нийт актив хөрөнгө 2013 оны 12 дугаар сарын 31-ний байдлаар 20,883,706.8 сая төгрөг болсон нь 2008 оноос 5 гаруй дахин өссөн байна.

Төрийн мөнгөний бодлогын хүрээнд банкуудын үйл ажиллагаанд Төв банкнааас тавих хяналт сайжирч, банкуудын төлбөрийн чадварын гол үзүүлэлтүүд хэвийн байна. Гэсэн хэдий ч манайд банкны салбарын тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн анхаарах ёстой олон асуудал байгаа бөгөөд энэ талаар дээр доргүй мэдэж байгаа билээ. Харин эдгээр хүндрэлтэй зарим асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх талаар өөрийн байр суурийг урьдын адил илэрхийлж байх болно.

Монголбанкны ерөнхийлөгч, Сангийн сайд асан, эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Д.Моломжамц