Нэрт найруулагч, Ардын жүжигчин С.Гэндэн нь хуучин Сайн ноён хан аймгийн Агь Үйзэн вангийн хошуу буюу одоогийн Өвөрхангай аймгийн Баянгол сумын жирийн малчин ардын хүү юм.

С.Гэндэн 1931 онд Тарган Бандида Цэвэлваанчигдорж агсны "Барт" хэмээн алдаршсан хүрээний дэргэд байгуулагдсан аймгийн бага сургуульд суралцаж 3-р ангийг дүүргэн аймгийн клубт сүүдэр шийний туслах механикч, ажилчин зэргээр ажиллажээ.

Энэ үедээ С.Гэндэн Улаанбаатар хотод үлгэр жишээ бага сургуульд хүүхдүүд элсүүлж байна гэсэн мэдээ авч хөдөө байгаа аав ээждээ учирлан хэлтэл аав нь: "Тэнэх л өдөр төрсөн бол тэр өдөр нь мэддэг юм" хэмээн шуудхан зөвшөөрсөн гэдэг. Ингэж шинэ үеийн залуу хүү Гэндэн эрдмийн их аянд Улаанбаатар хотыг зорин гарахаар болов.

С.Гэндэн гуай дурсамждаа "Ингээд аав, ээж минь миний авчирч өгсөн цалингаасаа 15 төгрөг авч хоршоонд өнгө бүхий торго дурдангаас шилж байж авсан хээтэй цав цагаан торгыг хар пүүсүүгээр өргөн гэгч эмжиж надад маш сайхан дээл хийж өгөв. Мөн хуучин монгол гутлыг маань шинээр улласан учир шөлний тосоор гялалзтал тосолж өмсөв.

Би хар хир болсон шар даалимбан бүсээ угааж өнгөлөөд бүслэн айл саахалтаараа орж мялаалгахаар явтал хүн бүрийн нүд над дээр тусаж, яг үд дундын нар шиг төөнөж, халуун цай ч оочиж болдоггүй, харах хараа ч эгцэрч өгдөггүй, хамаг биеийн хөлс цутгаж шинэ торгон дээл мяндас ширдэг бамбайтай ширэлдээд сэтгэл шаналган зовоож байж билээ" гэж тэр үеийн хөдөөгийн аж байдлыг жирийн сайхан өгүүлсэн байдаг.

1930-аад оны дундуур нүүр хагараагүй залуу хүү цагаан торгон дээлтэй шалгүй айлуудаар орж, сандалгүй шууд дэвсгэр дээр сууна гэдгийг дүрслээд бодоход нэг инээдэмтэй дүр зураг эвлэнэ. Ийнхүү С.Гэндэн хүү нөгөө дээлээ дор нь хийж, дээр нь ааруул ээзгий тосоо чихэж амын нь боосон шуудайтай юмтайгаа замын унаанд дайгдан Улаанбаатарын бараа харжээ.

Бага сургуулиа амжилттай төгссөн С.Гэндэн дунд сургуулийн элсэлтийн шалгалтыг амжилттай өгч, дотуур байранд орж, зорьж гарсан хэрэг нь бүтээд эхлэв. Сургуулиас тусгай форм тавьж өгсөн учир ганган цагаан дээлээрээ гангарах нь бүү хэл гаргаж үзэх ч зав гарсангүй.

Энэ үед үлгэр жишээ нэгдүгээр сургуульд Палаан, Цэвэгмэд, Цэвэгжав, Батсүх, Шаравнямбуу, Далхжав, Даш, Баваасанжав, Намжаа, Батмөнх, Цэрэндулам зэрэг Монголын алдартай багш нар ид залуухан ажиллаж байсан гэдэг.

2.Сурагч Гэндэнгийн паян

Хотын амьдралд ороод удаагүй Гэндэн хөдөөх байдлаараа ч багш нарын үг сургаалыг даган хичээлдээ шамдан суралцаж байв. Гэтэл нэг л орой паянгаа дэлгэх нь тэр. Энэ паянт явдал нь нөгөө л ганган цагаан дээлнээс нь үүдэлтэйгээр дэгджээ.

Нэг орой Гэндэн байрныхаа үүдэнд элдвийг харж ажиглан сууж байтал хичээлийн эрхлэгч Баваасанжав багш нь гоё ганган хувцаслаад эхнэртэйгээ сугадалцан, ер бусын хөгжилтэй яваа харагджээ.

Энэ байдлыг хараад бас чиг аймгийн төвд сүүдэр ший гэгчийг үзэж мэдэх болсон Гэндэнгийн толгойд хөгжим дуу тасардаггүй клубын явдал тодоор бууж Баваасанжав багшийн араас сэм дагав.

Тэр дурсамждаа энэ явдлаа "...сонирхон дагаж нэлээд явтал яг гэр шиг хэлбэртэй бөмбөгөр ногоон байшингийн хаалганы дээгүүр янз бүрийн бөндгөр хурц гэрэл асаж амьтан хүн үймэлдэн байхыг олж хараад "Лав энэ клуб болж таарлаа. Ямар нэг ший жүжиг гарах нь" гэж бодоод бушуухан буцан гүйж ирээд нөгөө торгон дээлээ шуудайнаас гаргатал дал мөр, энгэр зах нь гүүний ааруулын тосонд нүүгэлтсэн хар юм болсон байв.

Гэвч ийм цагт торгон дээлээ өмсөж гоёхгүй бол хэзээ өмсөх билээ гэж бодоод хэд сайн нухчихчаа аядаад л өмсөөд гарч одов" гэж илүү нэмэлтгүй бичсэн байдаг.

Ийнхүү тухайн үеийн сургуулийн дотоод дүрэм зөрчсөн сурагч Гэндэн анх удаа театрт "Харц Дамдин, Хатан Долгор" жүжгийг үзэн сэтгэл уярч, зарим эмгэнэлтэй хэсэг дээр нь нулимс унагаж суужээ.

Жүжиг үзсэн сурагч Гэндэн нөгөө л хөдөөх байдлаараа харц Дамдингийн хувь заяаг бодолхийлэн алхсаар сургуулийнхаа үүдэнд иртэл аль хэдийн хаалгаа хаагаад түгжиж орхисон байв.

Байдлыг үзээд айж балмагдсан сурагч Гэндэн дээгүүр нь тор татсан хашааны намхан хэсгээр давж орохоор шийдэж, арайхийн авирч гараад дэвхрэн буух гэтэл юу юугүй хормой нь торонд орооцолдон дүүжлэгджээ.

Хичнээн оролдоод салгаж чадалгүй айж цочирдохдоо "Хүн байна уу? Амь авраарай" гэж ойр ойрхон орилон тийчилж байтал сургуулийн жижүүр ирж, нэр усыг нь асууснаа арайхийн салгаж авсан гэдэг. Сурагчийн дүрэм зөрчсөн Гэндэнцэвэлийн (ийм нэртэй байсан) энэ паян сургуулийн жижүүр, эргүүлийн багш нараар дамжин захирлын сонорт оройдоо бараг хүрчээ.

Маргааш өглөө нь сургуулийн бүх хүүхдүүдийг жагсаан захирал ирж сурагчийн дүрэм зөрчсөн Гэндэнцэвэлийг жагсаалын өмнө гарган хатуу донгодож сургуулиас гадуур явах эрхийг нь 15 хоногоор хорьсон төдийгүй сургуулийн гол замыг өдөрт нэг удаа шүүрдэн цэвэрлэж байх шийтгэл ноогдуулж гэнэ.

Урагдаж навтарсан цагаан торгон дээлээ шөнөжин оёж бас чиг өмсчихөөр болгосноо өглөө сандрахдаа өмсчихөөд жагсаалд очсон нь сурагч бүхэнд нүдлэгдэж дорхноо "цагаан дээлт" нэрийг олжээ. Охид бүр зориуд чиглэн ирж "цагаан дээлт балиар жаал еэ еэ бөөвөө, еэ еэ бөөвөө" гэж ичиглэн дамшиглах нь энүүхэнд болов.

Гэсэн ч Гэндэнцэвэл хүү өдөрт нэг удаа хог шүүрдэж, шөнө орондоо элдвийг бодон хямарч "Цагаан дээлт" хоч авсандаа гутран уйлдаг байсан ч хичээлдээ байнга онц дүн авч байлаа.

Гэндэн гуай дурсамждаа "... шийтгэл зэмлэлийн 15 хоногоо дуусгаад байтал 18 дахь хоног дээр багш сургуулийн нийт багш сурагчдыг жагсаагаад намайг заасан хугацаанд дутагдлаа гэмшиж ойлгосон ба цэвэрлэгээг сайн хийснээс гадна сурлагын дүн онц сайн байсныг тэмдэглэж хэргийг цагаатгаж билээ" гэж тэмдэглэжээ.

"Арвайхээрийн цагаан дээлт" алдар зүүсээр Гэндэнцэвэл хүү урлагийн үзлэгт оролцох, бүлгэм дугуйланд суралцах зэрэгт тэргүүний сурагчдын эгнээнд явж ардын урт, богино дуу дуулах авъяасаараа ялгарч байжээ. Ийм маягаар нэрт найруулагч, ардын жүжигчний сурагч ахуй цагийн амьдрал хөвөрч байв.

3. Л.Вангантай танилцсан нь

Жүжгийн нэрт зохиолч, найруулагч А.Ванган, нэрт найруулагч, ардын жүжигчин С.Гэндэн нарын танилцсан түүх сонин бөгөөд тэдний сурагч ахуй цагаас эхэлсэн үерхэл 40 орчим жил үргэлжилсэн юм. Л.Ванган, түүний дүү Л.Нацаг (циркийн), Ч.Долгорсүрэн (ардын жүжигчин), Ө.Ринчинноров (нэрт жүжигчин) нар бүгд сурагч Гэндэнтэй хамт дунд сургуулийн жилүүдээ дүүргэсэн гэдэг.

Сурагч Гэндэн дээр дурдсанаар шийтгэл хүлээн хог шүүрдэж байхад нь ах дүү Ванган, Нацаг хоёр давхин ирж хамгийн түрүүнд тусалж, улмаар "Чи гэрээ санаж байна уу?" хэмээн асууж хөдөөгийн муу нөхөртөө сэтгэлийн дэм үзүүлж байжээ.

Хэдийгээр хот газрын том сэхээтний хүүхдүүд боловч нөхрийн зовлонг хуваалцаж, халуун сэтгэл гаргаж байсан нь багаасаа сэтгэлийн боловсрол өндөртэй байсныг нь гэрчилнэ.

Гэндэн гуай дурсамждаа "... Нацаг нэг өдөр намайг манайд оч. Баваасанжав багшаас чөлөө гуйж өгье гэв. Би "Оройн хоол одоохон болно. Хоолоо идээд явбал явъя" гэтэл тэр нөхөр нилээд янзгүй харснаа, үг дуу ч үгүй явж Баваасанжав багш дээр очоод нэг жижиг зурвас барьж ирэнгээ "За явцгаая. Би чамд хоногийн чөлөө авчихсан" гэв"... гурвуулаа явсаар... одоогийн Д.Нацагдоржийн хөшөөний архан тал орчимд байсан гудамжны дунд хүрэн хаалганд оров. Зайтай сайхан хашаан дотор цагаан эсгий бүрээстэй том гэр байлаа. Орсон чинь баруун хойд талд нь тагжгардуу нуруутай, бор царайтай, гялалзсан нүдтэй дунд насны хүн ном уншиж сууна" хэмээн Л.Ванганы аав Ламжав гуайн босгыг алхсанаа тов тодорхой бичжээ.

Ингэж тэр хоёрын халуун дотно үерхэл эхэлсэн бөгөөд Ванганы дүү Нацагийг дагуулж сурагчдын анхаарал татсан гурван хүү явах болсон аж. Урлагийн үзлэг, концерт үдэшлэг болоход сурагч Л.Ванган, Л.Нацаг нарийн циркийн үзүүлбэр, сурагч С.Гэндэнгийн дуулсан урт, богино дуу оролцогчдын талархлыг хүлээнэ.

Бусад сургуулиар явж хийх тоглолтуудад ч мань гурав байнга оролцож шагшигдаж, одоогийнхоор бол бяцхан "одод" болж байлаа. Энэ үед театрыг шинэ боловсон хүчнээр хангах зорилгоор дунд сургуулийн сурагчдаас авъяастнуудыг сонгон шалгаруулж урлагийн тусгай сургуульд суралцуулан бэлтгэх шийдвэр гарчээ.

Энэ шийдвэрийн дагуу театрын орос сурагч Бореша, найруулагч, хэлмэрч Э.Оюун, алдарт дуучин Дорждагва, нэрт морин хуурч Түдэв нар 1-р сургууль дээр ирж авъяастай хүүхдүүдийг шалгаруулж элсэлт авсан гэдэг.

Сурагч Гэндэн энэ шалгаруулалтанд "Эр бор харцага", "Хүрэн толгойн сүүдэр" дуугаар оролцсон ч шалгалтын комиссынхны хүсэлтээр "Сүнжидмаа"-г дуулж өндөр үнэлэлт авчээ. Харин найз Л.Ванган, Л.Нацаг нарт нь энэ шалгалтанд ороогүй юм.

Ийнхүү сурагч Гэндэн сургуулиасаа Ч.Долгорсүрэн, Ө.Рэнчинноров, Цэрэн, Цэрэндулам, Лувсанбадан, Гажадмаа, Дэчин, Эрээнхүү нарын хамт шалгарч урлагийн ертөнцөд авъяас сорих их аянаа эхэлжээ. Энэ бол 1936 он. Хэдийгээр ардын хувьсгал ялаад 15 жил болсон байсан ч улс орны дотоод амьдрал ээдрээ төвөгтэй байсны дээр улс төрийн их хэлмэгдүүлэлт жинхэнэ тогоондоо буцалж байв.

Гэвч сургууль соёлын мөр хөөж яваа Гэндэн хүүд элдэв айх эмээх зүйл байсангүй. Тэр уран сайхны түр курсээ дүүргэж театрын дагалдан жүжигчин, улмаар жүжигчин болж авъяас нь ид цэцэглэх нь тэр.

Шилдэг жүжигчин залуучдын эгнээнд орж нэг хэсэг явтал 1940 он гараад явчихав. Ажил сургуулийн мөр хөөж явсаар Ванган найзтайгаа хаа нэг уулзан хэдэн оныг элээчихэв.

Багш нар нь дэмжиж авъяаслаг залуу Гэндэнг Москва хотын Урлагийн дээд сургуульд найруулагч, жүжигчний мэргэжлээр сургахаар болж түүний амьдралын дэвшил хөгжлийн хоёр дахь үүд нээгдэх нь тэр.

Түм түжгэнэж, бум бужигнасан их Москвад тал нутгийн малчны хүү Гэндэн нөгөө л цагаан паян, хөнгөн инээдмээ дагуулсаар оюутны шуугиант он жилүүдээ эхэлсэн бөгөөд бас алдарт найз Л.Вангантайгаа үерхлийн түүхээ үргэлжлүүлэн бичсэн гэдэг.

4. Ванган Гэндэн хоёрын Москвагийн жилүүд

Алдарт Гэндэн Москвад 1945 онд очсон бол Л.Ванган 1946 онд хөл тавьсан байдаг. Хоёулаа нэг сургуульд орсон бөгөөд тус сургуульд Гэндэнгээс өмнө Монгол оюутан байсангүй.

Сургууль нь тухайн үеийн ЗХУ-ын Ардын жүжигчин, профессор Захав, Ардын жүжигчин, төрийн дөрвөн удаагийн шаналт профессор А.В.Попов, Ардын жүжигчин М.О.Кнебель зэрэг алдартнууд багшилж байжээ.

Хэд гуравхан орос үгтэй Гэндэн урлагийн нарийн ухаанд суралцана гэдэг амаргүй байсан ч Захав, Папов багш нарынхаа шахалт, ангийн нөхөр Черкасов Кухта нарын тусламжтайгаар орос хэлийг хичээнгүйлэн сурч, анх Крыловын "Хоосон торх" үлгэрийг жүжиглэн оросоор уншиж, Чеховын "Хурим" жүжгийн Грекийн ролийг амилуулж монгол хүний ой ухааныг хөөрхөн гайхуулж "ганц дайчин ганцаардахгүй" гэгчийн үлгэрээр Гэндэнг ийнхүү тоосруулж байх үед Л.Ванган тус сургуульд элсэн орсон байдаг.

Л.Ванган орос хэлний мэдлэгээрээ нэг жил болчихоод байсан Гэндэнгээсээ илүү шахам байжээ. Нэг удаа тэдний сургууль дээр "интернационал" үдэшлэг болохоор болж сургуулийн ҮЭ-ийн хорооны дарга Иванов тэр хоёрыг дуудаж Монголын дуу хуурыг сурталчилсан хоёр сайн номер бэлтгэх даалгавар өгчээ.

Тэр хоёр тухайн үед хөгжмийн сургуульд суралцаж байгаад хожим хөгжмийн нэрт зохиолч болсон Чимэддоржоос туслалцаа дэмжлэг авч "Шивээ хиагт", "Партизан Чойбалсан" гэдэг хоёр дууг хоёр хоолойгоороо дуулах болжээ.

Улмаар хувцасны хувьд Монгол үндэсний хувцас өмсөхөөр шийдсэн боловч тэр хоёрт ямар ч монгол хувцас байсангүй. Арга буюу мань хоёр Монголын Элчин сайдын яам руу очиж монгол дээл хайжээ.

Тэд элчингийн таних мэдэх хүмүүсээс сураглаж явсаар тэр үеийн Монголын Элчин сайд Ж.Самбуу гуайн гэргий Нямаа гуайтай уулзаж Гэндэн нь Самбуу гуайн мөнгөн товчтой, дугуй хээтэй, хөх цэнхэр дээл дээр шар дурдан бүс бүсэлж ер бусын сүрлэг Монгол эр болжээ.

Харин Ванган нь бие жижиг учир Нямаа гуайн өргөн эмжээртэй, одтой хүрэн торгон тэрлэгийг өмсч хэвлүүхэн монгол залуу эр болох нь тэр. Ингэж гангарсан хоёр оюутан залуу "интернационал" үдэшлэгт оролцож дуугаа дуулж олон орны залуучуудыг шуугиулж амжив.

Хамгийн гол нь тэр хоёрын хувцаслалт нь биеийнх нь хэмжээг хэт ялгаруулж циркийн алиалагч нар шиг харагдуулсан нь бөөн инээд наадам дагуулсан гэдэг. Хоёр найзын энэ тоглолт "интернационал" үдэшлэгийн шилдэг номерийн тоонд багтаж багш, оюутнуудын талархлыг хүлээжээ.

Ванган, Гэндэн хоёрын үерхэл шинэ нөхцөлд, гадаад оронд ийнхүү үргэлжилж хожим урлаг соёлын нэрт зүтгэлтэн болсон зохиолч Д.Сэнгээ, хөгжмийн зохиол Чимэддорж, зураач Чүлтэм, Одон, Доржпалам нартай музей, жүжиг, кино үзэж шүүмжлэн ярилцаж, хичээлийн хажуугаар нэвтрүүлэгч зэрэг ажил хийж, жүжгийн рольд тоглож тун завгүй өнгөрч байв.

Л.Ванган нь орос хэлний мэдлэг, ур чадварын хувьд нилээд ялгарсан оюутан байсан учир Гэндэн найздаа тал талаар тусалж чаддаг байв. Хожим нэртэй найруулагч Гэндэн дурсамждаа "Ванган ... миний төлөө их тусыг, ёстой жинхэнэ нөхрийн ёсоор үзүүлж, нүд анилгүй хичнээн хоног цагаар мэрийж байсныг одоо бодоод өрөвдөх юм" гэж дурсан өгүүлсэн нь бий.

Үнэхээр Гэндэнгийн дипломын ажил, томоохон жүжгийн тавил, уран сайхны шинэ эрэлхийлэл бүхэнд Ванган биечлэн тусалж, харилцан бие биеэ хурцалж байжээ. Тэд сургуулиа дүүргэж ирсний дараа Монголын шинэ театр, киноны урлагийг хөгжүүлэхэд онцгой хувь нэмэр оруулсан юм.

Гэндэн "Учиртай гурван толгой" дуурийг шинэчлэн тавьж, улмаар Ч.Ойдов "Жаргалын зам" дуурийг найруулж, "Отелла" жүжгийг найруулан тавьсан нь Монголын театрын урлагийн түүхэнд шинэ хуудсууд болов. Энэ бол 1950-аад он буюу Гэндэнгийн уран бүтээлийн эхлэлийн үе байлаа.

Залуу найруулагч С.Гэндэнгийн амжилтуудыг найз Ванган нь байнга хөхүүлэн дэмжиж, хурцалж байсны дээр зарим жүжгийн найруулгад шүүмжлэлтэй хандаж, хоёр найз тун удаан маргалдаж байсан түүх бий. Тэр бүх нь тэдний ур чадварын лаборторийн ажил байлаа.

Тэднийг тухайн үеийн театр, киноныхон "дайрдаг" Гэндэн, "боддог" Ванган хэмээн авгайлж цаг улирлын шалгарлыг ажралгүй даван туулах бүтээлүүдийг бишрэн хүндэтгэж их үйлсийг нь хөгжөөж байжээ.

Ийнхүү Арвайхээрийн "хазгар" хэмээх Гэндэн таалал төгссөнөөс 20 орчим жилийн дараа Арвайхээрийн өндөр Гэндэн Монголын театр, киноны урлагт өөрийн орон зайгаа буй болгож эхэлсэн буюу. Энэ бол XX зууны хоёрдугаар хагасын түүх юм.

СГЗ Н.Даваадаш