Б.БАТТҮШИГ

ОХУ-аас манай улсад суугаа Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд И.К.Азизовтай ярилцлаа. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин манай оронд айлчлахын өмнөх түүний ярилцлага сонирхолтой байх болно.

-Искандер Кубарович, манай хоёр орон хүссэн хүсээгүй мөнхийн хөршүүд, дуртай цагтаа хэн нэгнээсээ салаад нисч одох боломжгүй. Тэгэхээр...?

-Монгол анд нар маань надтай уулзахдаа яриагаа чухам энэ баримтыг дурсан байж эхэлдэг юм. Надтай ярилцагч үүнийг  ямар өнгөөр яаж хэлж байгаагаас нь үүнд хэрхэн ханддагийг нь дорхноо мэддэг болсон шүү. /Инээв/

Миний бод­лоор мөн­хийн хөршүү­дийн харил­цаа илүү анхааралтай, хүндэтгэлтэй шинж чанартай байх шаардлагатай гэж боддог. Тэгээд ч хөрш орнуудын харилцаа гэдэг цар хүрээ, итгэлцэл, байнгын шинж чанар гээд олон талаараа шууд хиллэдэггүй орнуудаас огт өөр гэдэг нь тодорхой шүү дээ.

-Хоёрхон хөрштэй манай орны иргэд хойд их хөрш ОХУ-д хэзээнээс элгэмсэг, дотно хандаж ирсэн бөгөөд одоо хүртэл “Ах нар” гэх нь бий?

-Энэ нь Зөвлөлтийн үеийн уламжлал болов уу. Дорно дахинд ахан дүүс заавал том, бага гэж хуваагддагийг мэднэ. Ах гэдэг том хүндэтгэлийн үг гэдгийг ч гадарлана. Гэхдээ би монгол анд нартаа “Та нар бидний дүү нар, харин бид ах нар чинь шүү” гэсэн дээрэнгүй ч гэмээр эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэхгүйн тулд энэ нэр томъёог хэрэглэхийг цээрлэдэг. Тэгээд ч ийм байдлаар бидний өнөөгийн харилцааг тодорхойлох аргагүй.

-Ийм ч учраас монголчууд 14 жилийн дараа ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин манай оронд дахин айлчлах гэж буйг ихээхэн сонирхож байна?

- В.Путин янз бүрийн албан тушаал хашиж байхдаа Монголд өмнө нь гурван удаа ирсэн. Хамгийн анх тэрээр Санкт-Петербург хотын захирагчийн албанд ажиллаж байхдаа 1995 онд Монголд хөл тавьжээ.

Үүний дараа ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн хувьд 14 жилийн өмнө, 2000 оны арваннэгдүгээр сард танай улсад айлчилсан. Үүний дараа Ерөнхий сайдын алба хашиж байхдаа 2009 оны тавдугаар сарын 13-нд нэг өдрийн ажлын айлчлал хийсэн шүү дээ.

Харин одоо хоёр орны зэвсэгт хүчин Халхын голын тулалдаанд ялалт байгуулсны 75 жилийн ойн баярыг хамтран тэмдэглэхтэй холбогдуулан Ерөнхийлөгч В.Путиний айлчлалыг төлөвлөж байна. Дахин тэмдэглэе, төлөвлөж байна гэж. Айлчлалын товыг албан ёсоор хараахан зарлаагүй учир ингэж хэлж байгаа юм шүү. Дипломат ёсонд айлчлалын товыг хоёр тал харилцан зөвшилцөөд 7-10 хоногийн өмнө олон нийтэд мэдээлдэг. Гэхдээ дипломатууд айлчлалыг төлөвлөж байна гэдэг нь айлчлал болох магадлал маш өндөр гэсэн үг. Хоёр талаас айлчлалд бэлтгэх ажил үргэлжилж байна гэж хэлье.

-Ерөнхийлөгч В.Путинийг 2000 онд айлчлахаас өмнө манай хойд их хөршийн төрийн тэргүүн Л.Брежнев аль 1974 онд, 26 жилийн өмнө Монголд хүрэлцэн ирж байсан шүү дээ. Тэр түүхэн айлчлалын дараа манай улсад урьд өмнө үзэгдээгүй их хөрөнгө оруулалтаар томоохон бүтээн байгуулалт өрнөж, Эрдэнэтийн уулын баяжуулах үйлдвэр боссон.

Иймээс В.Путиний айчлалаас монголчууд их зүйл хүлээж байсан. ОХУ-аас Хятад руу хийн хоолойг Монголоор дамжин тавих гэдэг ч юм уу...

Мэдээж хоёр орны төрийн тэргүүний үзэглэсэн Улаанбаатарын тунхаглал аль ч талаасаа чухал бичиг баримт. Гэвч эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалтын тал дээр том дэвшил гараагүй. Одоо хэр эдийн засгийн томоохон төсөл хэрэгжээгүй. Тэгвэл энэ удаагийн айлчлалын үеэр эдийн засгийн тал дээр тэсрэлт болохуйц, дуулиан шуугиан тарихаар томоохон төслийн талаар ямар нэг гэрээ байгуулах болов уу?

-Бид уламжлалт сайн хөршийн найрсаг харилцаагаа төгөлдөржүүлэн үр ашгийг нь дээшлүүлэх замуудыг эрэлхийлсээр ирсэн. 2000 оноос хойш хоёр орны харилцаанд томоохон ахиц гараагүй гэдэг дээр би тантай санал нийлмээргүй байна. Тэсрэлт гэх нэр томьёог хэрэглэе гэвэл 2003 онд манай улсад төлөх Монголын өрийн 97.8 хувийг хүчингүй болгосон үйл явдал үүнд хамаарах болов уу. Энэ нь Монголын хувьд эдийн засгийн томоохон хүлээсийг тайлж, олон талын шинэ төслүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалт татахад сайн нөлөө үзүүлсэн гэж бодож байна.

Саяхны жишээ дурдвал 2012 оны арванхоёрдугаар сард хоёр тал Улаанбаатар төмөр замын дүрмийн санд тус бүр 125 сая ам.доллар нэмж төвлөрүүлсэн. Улаанбаатар төмөр зам одоогоор Монголын цорын ганц олон улсын хэмжээний чухал тээврийн шугам шүү дээ.

Дээр нь 2000 оноос өнөөг хүртэл хоёр орны томоохон “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет” үйлдвэрүүдэд технологийн дорвитой шинэчлэл хийсэн. Иймд, бидний харилцаа урагшлалгүй зогссон гэж үзэж болохгүй.

Мөн 2009, 2011 онуудад шинэ төмөр зам барих төсөл идэвхтэй яригдсан шүү дээ. Түүнчлэн хоёр тал олон жилийн турш харилцан визгүй зорчих асуудлыг хэлэлцэж байна. Монголын олон нийтийн хүсэн хүлээсэн ямар нэг томоохон гэрээ хэлцлүүд хийгдэх үү гэвэл тийм гэж хариулья. Тэгтлээ шуугиан тарихгүй ч тийм шийдвэрүүд гарна.

-Тэгвэл Монголоор дамжуулан хийн хоолой тавих тухай асуудал дахин хөндөгдөх үү. Эсвэл ОХУ-аас Хятад руу тавих хийн хоолой манай газар нутгаар өнгөрөхгүй гэдэг нь нэгэнт шийдэгдчихсэн үү?

-Ерөнхийлөгч В.Путиний хэлснээр хийн хоолойн зүүн чиглэл нэгэнт тодорхой болсон. Тэр нь Монголоор дайрахгүй. Гэвч Хятад руу түүнчлэн баруун чиглэлээр хоолой тавих гэж байгаа шүү дээ. Энэ чиглэлийн хийн хоолойн маршрутыг одоо Хятадын талтай идэвхтэй хэлэлцэж байгаа.

-Манай зарим улстөр судлаачид ярьдаг л даа. ОХУ-Монголын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа улс төрийн нэгэн хүчин зүйлээс хамааралтай гэж. Хэрэв манай улс Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсчихвэл Оросоос ч, Хятадаас ч Монголд асар их хөрөнгө оруулалт хийж томоохон төслүүд хэрэгжинэ, эс тэгвээс бүх юм бахь байдгаараа үлдэнэ гэж. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Энэ асуудалд манай улсын талаас тийм хатуу чанд байр суурь баримталдаггүй. Тэгээд ч энэ бол олон талтай асуудал, зөвхөн ОХУ-Монголын харилцаатай холбоогүй. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгө оруулалтын асуудал Монголыг Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсүүлэхтэй харилцан уялдаагүй.

Нөгөө талаас, Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага үүсээд нэлээд удсан. Энэ байгууллагыг анх 2001 онд үүсгэсэн. Энэ хугацаанд тус байгууллага дэвжин бэхжих урт зам туулжээ. Монгол Улс 2004 онд энэ байгууллагын ажиглагчийн статустай болсон бөгөөд ийм статустайгаар хамгийн удаж байгаа орон. Энэ жил Монгол Улс Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын ажиглагчийн статустай болсны арван жилийн ой болж байна.  Энэ хугацаанд тус байгууллагын бүх гишүүн орнууд Монголгүйгээр бүтцийн хувьд бүрэн дүүрэн болж чадахгүйг мэдээж ойлгосон. Гэхдээ энэ нь бид Монголыг гишүүн болохыг яаравчлуулж байна гэсэн үг биш. Бид зүгээр л монгол анд нартаа энэ байгууллагын илэрхий давуу талыг үнэлж, бодит болон бодит бус дутагдлыг анхааралтай ажиглаасай гэдгийг хүсдэг. Ямар ч үйл явцад эерэг, зарим тохиолдолд сөрөг тал байдаг шүү дээ. Тэр бүхнийг дүгнэж цэгнээд Монгол Улс энэ байгууллагын гишүүн болох шийдвэр гаргавал ОХУ ч, бусад бүх гишүүн орон ч баярлана.

-Тус байгууллагад элсэхгүй байгаа нь манай гадаад бодлогын гуравдагч хөршийн тухай амин чухал үзэл баримтлалтай холбоотой байж болох юм?

-Үнэнийг хэлэхэд Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсэн орох нь Монголын гадаад бодлогын үзэл баримтлалтай яаж зөрчилдөж байгааг би олж харахгүй юм. Монголын гадаад бодлогын үзэл баримтлалд юуны түрүүнд хөрш хоёр оронтойгоо түлхүү харилцахыг заасан шүү дээ. Мэдээж гуравдагч хөршийн тухай ойлголт бий. Үүнд газарзүйн хувьд хиллэдэггүй дэлхийн бусад бүх орныг, ихэнхдээ хөгжингүй орнууд, мөн янз бүрийн олон улсын, тэр дундаа бүс нутгийн байгууллагуудыг нэрлэж байгаа гэж ойлгодог. Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага танай орны багтдаг бүс нутгийн байгууллага шүү дээ. Энэ бол цэрэг-улс төрийн эвсэл байгаагүй, байх ч үгүй. Үүний нэг шалтгаан гэвэл БНХАУ-ын Үндсэн хуулийн тус улс ямар нэг цэргийн холбоо, эвсэлд нэгдэхгүй гэсэн заалт юм. Гэхдээ бүс нутгийн аюулгүй, тогтвортой байдлыг хангах үйл ажиллагаа явуулдаг уу гэвэл мэдээж тийм. Мөн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны асуудлууд ч анхаарлынх нь гадуур өнгөрдөггүй.

Евро-Атлантын байгууллагад танай улс гишүүнээр элссэн. Энэ бол Европын хамтын ажиллагаа, аюулгүй байдлын байгууллага шүү дээ. Энэ байгууллагад Азийн Монголыг элсэхийг бүх гишүүн орон, үүний дотор ОХУ дэмжсэн. Тэгвэл Ази тивийн ийм байгууллага болох Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагад элсч яагаад болохгүй гэж.

-Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагаас гадна Евро-Азийн эдийн засгийн холбоо гэж бий. Энэ холбооны цаашдын хөгжлийн төлөв байдлыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Энэ холбооны ирээдүйг би нааштайгаар харж байна. Гаалийн холбооны гишүүн орнууд байгууллагаа Евразийн эдийн засгийн холбоо болгон өөрчлөн шинэчлэхээр тохиролцсон юм. Энэ холбоо 2015 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс үйл ажиллагаагаа эхлэхээр болсон. Энэ холбоонд бусад улс орон элсэн орох нь нээлттэй. Армен, Киргиз зэрэг орон энэ холбоог ихээхэн сонирхох болсон. Товчдоо бол энэ холбоо эдийн засгийн уламжлалт нягт харилцаатай хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан орнуудад илүү хамааралтай.

-Ерөнхийлөгч В.Путиний айлчлалын үеэр хоёр орны иргэд харилцан визгүй зорчих тухай гэрээ байгуулах сурагтай. Энэ гэрээний ач холбогдлыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Орос, Монгол хоёр орны иргэд ирэх жилийн нэгдүгээр сарын 1-ээс эхлэн харилцан визгүй зорчих тухай гэрээ байгуулах асуудлыг талууд идэвхтэй хэлэлцэж байна. Зөвхөн энэ гэрээг байгуулах нь л хоёр орны харилцаанд түүхэн том үйл явдал болно гэж бодож байна. Монгол орон сүүлийн үед энэ асуудлыг төдийлөн ойшоохгүй байсан нь олон оронтой харилцан визгүй зорчих гэрээ байгуулсантай холбоотой байх л даа. Одоо танай улс 30 гаруй оронтой харилцан визгүй зорчих тухай гэрээ байгуулжээ.

ОХУ ч, Монгол ч 1990-ээд оны хүнд үетэй харьцуулахад их зүйл өөрчлөгдсөн. Бидний мэдээллээр ОХУ-д жилд давхардсан тоогоор 600 мянган Монголын иргэн, Монгол руу манай орноос жилд 100 мянга гаруй иргэн зорчдог байна. Манай орны туршлагаас харахад харилцан визгүй зорчих гэрээ байгуулсны дараа зорчигчдын тоо аль аль талаас огцом нэмэгддэг. Жишээ нь, 2009 оны долдугаар сарын 1-нээс ОХУ, Хонгконгтой 14 хоногийн хугацаанд харилцан визгүй зорчих дэглэмд шилжингүүт зорчигчдын тоо асар богино хугацаанд хоёр дахин өссөн байдаг.

Хэрэв манай хоёр орны иргэд визгүй зорчдог болчихвол зөвхөн аялал жуулчлал гэлтгүй бүх салбарын бизнес, хүмүүнлэг, соёл, шинжлэх ухаан, боловсрол, спорт гээд олон талын харилцаа эрс идэвхжих нь дамжиггүй. 

-Монголын экспорт, тухайлбал олон жил ярьж буй Сибирийн мужууд руу мах экспортлох явдал төдийлөн өсөхгүй байна. Шүлхий зэрэг малын өвчин үүнд нөлөөлдөг л дөө. Гэхдээ энэ талд ойрын үед нааштай өөрчлөлт гарах төлөв байна уу?

-Монгол, ОХУ-ын аль аль нь гадаадад зарим ижил бүтээгдэхүүн экспортлодог нь харагддаг. Мэдээж нэг төрлийн барааг нэг нэгэндээ нийлүүлнэ гэдэг байхгүй зүйл. Манай хоёр орон хоёулаа Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн. Хоорондын татвар, тарифыг багасгах, худалдааг либеральчлахад мэдээж энэ байгууллагын дүрэм журмыг дагах шаардлагатай. Үүнээс гадна ОХУ, Беларусь, Казахстаны Гаалийн холбоо гэж бий. Манай улс ирэх оны нэгдүгээр сарын 1 хүртэл гадаад худалдаандаа энэ холбооны дүрмийг мөрдөх учиртай. Тус холбооны дүрмийн дагуу манай улс өөр ямар нэгэн оронтой чөлөөт худалдааны гэрээг ямар ч нэр төрлийн бүтээгдэхүүн байсан хийх эрхгүй юм. Хил орчмын худалдаан дээр хүртэл үүнийг Гаалийн холбооны гишүүн орнуудтай зөвшилцөх шаардлагатай юм.

Тэгэхээр манай улс Монголоос импортлодог уламжлалт мах ба махан бүтээгдэхүүн, арьс, шир, ноос, ноолууран бүтээгдэхүүн дээр чөлөөт худалдааны зарчим баримтлахыг зоривол оны сүүл хүртэл асуудлаа Гаалийн холбоотой, улмаар Евразийн эдийн засгийн холбоотой зөвшилцөх хэрэгтэй. Гэхдээ энэ нь тодорхой нэр төрлийн бүтээгдэхүүнд татвар бууруулах, худалдааг либералчлах боломжгүй гэсэн үг биш. Харин ч боломжтой. Үүний тулд хоёр тал тодорхой яриа хэлэлцээг идэвхтэй хийх шаардлагатай.

-Манай хоёр орны харилцааг хөндөхөд, нефтийн бүтээгдэхүүний үнийн асуудал заавал гарч ирдэг. Учир нь манай улс энэ талд бараг зуун хувь танай улсаас хамааралтай. Энэ асуудал өвөл айсуй одоо үед манай орны эдийн засагт бүр ч чухал ач холбогдолтой. Москва нефть бүтээгдэхүүний үнэ дээр ямар нэгэн гэнэтийн шийдвэр гаргахгүй гэх баталгаа бий юу?

-Энэ оны гуравдугаар сарын 17-нд Улаанбаатарт манай орны гол нефть үйлдвэрлэгч, боловсруулагч компани болох “Роснефть”-ийн тэргүүн И.Сечин ирсэн. Тэрээр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, салбар хариуцсан албан тушаалтнуудтай уулзсаны эцэст тохиролцоонд хүрч танай орны гурван томоохон газрын тосны бүтээгдэхүүн худалдаалагч компанитай таван жилийн турш 1.2 сая тонн нефть бүтээгдэхүүнийг Сингапурын бирж дээрх үнээр нийлүүлэх тухай гэрээг үзэглэсэн. Монголын талын үзэж буйгаар энэ гэрээ бензин, шатахууны үнийг урт хугацаагаар тогтворжуулж, үнийн хэт их хэлбэлзлийг бууруулах ач холбогдолтой юм билээ. Сингапурын биржийн үнэ газрын тосны дэлхийн зах зээлийн үнээс хамаардаг учир үүнээс үүдэн үнийн тодорхой хэлбэлзэл гаралгүй яахав. Гэхдээ л тэрхүү хэлбэлзлийг харан бодлогоо явуулах боломж олгож байна гэж бодох юм.

Үүний сацуу Монгол Улс өөрийгөө бензин, шатахуунаар бие даан хангах оролдлогууд хийх болсон шүү дээ. Гадаадаас энэ талд аль болох бага хамаарахыг эрмэлздэг нь аль ч орны зорилт. Гэхдээ Монголд ийм боломж байна уу гэсэн асуудал гарч ирнэ. ОХУ-д бол тийм боломж бий. Учир нь манай улс дэлхийн эрчим хүчний, тэр дундаа газрын тосны түүхий эд үйлдвэрлэгч гол орон шүү дээ. Саудын Араб, Кувейт, Арабын Эмират улсад мөн ийм боломж байна.

Монголын хувьд гол асуудал нь энэ. ОХУ-ын тал Монголын геологичтой хамтран танай оронд газрын тосны иж бүрэн судалгаа явуулахад бэлэн гэдгээ удаа дараа мэдэгдсэн. Энэ нь Монголд эдийн засгийн хувьд олборлоход үр ашигтай газрын тос, байгалийн хийн нөөц байна уу, үгүй юу гэдэгт хариулт өгөх ач холбогдолтой гэж боддог.

Одоогоор Монгол Улс эрчим хүчний салбартаа хэд хэдэн чиглэлийг хөгжүүлж байгаа нь туйлын зөв алхам. Салхи, нар, ус, занар, мөн нүүрсийг хийжүүлэх аргаар эрчим хүчний салбараа хөгжүүлэх бодлого баримталж байна. Гэхдээ дэлхийн орчин үеийн эрчим хүчний салбар үндсэндээ газрын тосны болон байгалийн хийн бүтээгдэхүүн дээр тогтсон хэвээр буйг мартаж болохгүй болов уу.

-Түрүүнд таны хэлснээр Улаанбаатар төмөр зам манай орны хамгийн чухал тээврийн сүлжээ. Энэ төмөр замын хувьд байдал ямар байна гэж та дүгнэх вэ. Сүүлийн үед өргөн, нарийн царигийн талаар манайд бишгүй маргаан дэгдсэнийг та мэднэ. Энэ талаар юу гэж боддог вэ?

-Миний бодлоор Монголд хамгийн чухал асуудал ямар царигтай байх нь биш, далайд баталгаатай гарцтай болох нь л чухал. Улаанбаатар төмөр зам сүүлийн 65 шахам жилийн турш танай улсад ийм гарцыг олгосоор ирсэн шүү дээ. Энэ төмөр зам өргөн царигтай. Өргөн царигтай олон улсын төмөр замын байгууллагын гишүүн. Одоогийн байдлаар Улаанбаатар төмөр замын гол асуудал нь энэ чухал сүлжээгээр ойрын болон хэтийн ирээдүйд хэдий хэмжээний ачаа тээвэрлэгдэх вэ гэдэг тооцоо.

Өнгөрсөн жил тус төмөр зам дээд амжилтдаа хүрч 21 сая тонн бараа бүтээгдэхүүн тээвэрлэсэн. Үүнээс Орос-Хятад, өргөн хүрээнд яривал Европ-Азийн хооронд тээвэрлэсэн хэмжээ ердөө 1.4 сая тонн байжээ. Гурван сая хүн амтай Монголын дотоодын зах зээл хязгаарлагдмал шүү дээ. Монголын хүн ам 10-15 саяд хүрэх дэндүү хэтийн төлөв байдал. Иймд ирээдүйн тээвэрлэлтийн өсөлт транзит буюу дамжин өнгөрөх тээвэрт ногдох нь тодорхой.

Харамсалтай нь одоогоор тийм тээвэрлэлтийн хэмжээ хэд болох тухай ойлголт бидэнд алга. Транзит тээвэрлэлт ойрын үед 8-10 сая тонноор нэмэгдэнэ гэж ярьдаг хүмүүс бий. Гэхдээ тэр бол зөвхөн яриа. Түүнээс биш энэ төмөр замыг ашигладаг гурван тал болох Монгол, ОХУ, БНХАУ-ын хооронд ирээдүйн тээвэрлэлтийн хэмжээний талаар тодорхой тохиролцоо алга.

Чухам энэ хүчин зүйл Улаанбаатар төмөр замын шинэчлэлийн хэмжээ, хурд, цар хүрээ зэрэгт нөлөөлж байна шүү дээ. Гэхдээ бид ойрын үед тээвэрлэлтийн хэмжээ мэдэгдэхүйцээр нэмэгдэнэ гэдэгт найдаж байгаа. Улаанбаатар төмөр замаас гадна Монголд өөр төмөр зам барих тал дээр Монголын УИХ-аас 2010 онд баталсан бодлогын тухай баримт бичиг бий. Тэрхүү баримт бичгээр УИХ-ын зөвшөөрөлтэйгөөр нарийн царигийг гол магистраль төмөр зам болох Улаанбаатар төмөр замаас хол, түүхий эд үйлдвэрлэгчээс шууд хэрэглэгч рүү хүргэх газар ашиглахыг хуульчилжээ.

Манай тал Монголын нийгэмд төдийгүй УИХ-д гарах болсон царигийн тухай маргаанд хандах нэг өнцөг бий. Тэр нь, Монголын өмнөд хэсгээс тээвэрлэх түүхий эд Улаанбаатар төмөр замаар дамжихаа байвал яах вэ гэж. Энэ нь транзит тээвэрлэлтийн хэмжээг өсгөх үү, багасгах уу. Бидний үзэж буйгаар ингэснээр энэ хэмжээ нэлээд багасна. Бид Монголтой хамтарсан төмөр замын хувь заяанд л санаа зовниж байна.  

-Сүүлийн үед дэлхийд БРИКС байгууллагын тухай их ярих болсон. Дэлхийн эдийн засагт энэ байгууллагын гишүүд болох Бразил, ОХУ, Энэтхэг, БНХАУ, ӨАБНУ үнэхээр жин дарах болсон. Гэхдээ Европын холбоо ч юм уу, Хойд Америкийн НАФТА зэрэг зохион байгуулалт сайтай хуучны байгууллагуудтай харьцуулахад ирээдүйд хэр үр дүнтэй ажиллаж чадах бол?   

-Юуны түрүүнд БРИКС бол залуухан бүтэц гэдгийг тэмдэглэх нь зүйтэй. НАФТА 1993 онд байгуулагдсан. Европын холбоо бүр Европын нүүрс, гангийн нэгдлээс эхтэй. БРИКС харин ч өсөн өндийж буй хурдцаараа олон улсын шинжээгчдийг гайхшруулж буй. Хөлбөмбөгийн ДАШТ-ий үеэр БРИКС-ийн чуулга уулзалт Форталезад болж өндөрлөсөн бөгөөд дэлхийн бизнесийн ертөнцөд өндөр сэтгэгдэл төрүүллээ. БРИКС-ийн 100 тэрбум ам.долларын дүрмийн сантай Хөгжлийн банк үүсгэн байгуулах тухай тохиролцжээ. Мөн БРИКС-ийн гишүүн орнуудын үндэсний валютыг тогтворжүүлэх мөн л 100 тэрбум ам.доллартай тэнцэх валютын сан байгуулахаар болсон.  Үүнээс гадна тус байгууллагын гишүүн орнууд шинжлэх ухааны салбарт идэвхтэй хамтран ажиллаж, төрөл бүрийн хамтарсан үйлдвэр байгуулахаар тохиролцож байна.

Хэдийгээр БРИКС одоогоор тодорхой бүтэцтэй байгууллага бус форум хэдий ч маш их ирээдүйтэй гэж бодогдох юм. Аргентин гээд олон орон БРИКС-т нэгдэхийг сонирхох болсон нь үүний нэг нотолгоо.

-Олон улсын тулгамдсан асуудлын нэг болсон Украины байдлын талаар ярихгүй өнгөрч болохгүй биз. Салан тусгаарлагчид гэгдэж буй босогчдын хянаж буй газар нутагт Амстердам-Куала-Лумпур чиглэлийн нислэг үйлдэж байсан Малайзийн иргэний тээврийн онгоцыг сөнөөсөнд Москва буруутай хэмээн өрнөдийн удирдагчид үзэж байна. Ер нь Украинаас үүдэн дэлхийд шинэ хүйтэн дайн эхэллээ гэсэн дүгнэлт хаа сайгүй сонсогдох боллоо. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Ингэж дүгнэх нь хэтрүүлэг гэж надад санагдана. Хүйтэн дайн хүн төрөлхтний түүхэн дэх онцлог үйл явц байсан. Хоёр өөр улс төр болон эдийн засгийн эсрэг тэсрэг тогтолцооны нэг нэгэндээ зэвсэг хэрэглээгүй сөргөлдөөнийг ийн нэрийдсэн. Өдгөө тийм зүйл огт алга. ОХУ ч, түүний эсрэг янз бүрийн хориг арга хэмжээ тогтоосон орнууд ч үзэл суртлын өөр өөр бүлэгт хуваагддаггүй.

Нөгөөтэйгүүр хууль бус хориг хэмжээ зарлах явдал, талуудын хоорондын маргалдааны идэвхжил нь зарим талаар үнэхээр хүйтэн дайны үеийг санагдуулна. Гэхдээ дэлхий ертөнц эргээд биполяр буюу хоёр эвлэршгүй туйлын сөргөлдөөнд хүрнэ гэж үзэж болохгүй болов уу. Тэгээд ч ОХУ-аас эхлээгүй Украины зөрчилд дэлхийн нөлөө бүхий олон орон оролцоогүй шүү дээ. Жишээ нь БНХАУ.

Украины зөрчлийг манай улс бус, тэр чигтээ өрнөдийн орнуудын явуулга л үүсгэсэн. ОХУ Украины Ерөнхийлөгч асан В.Януковичэд ямар нэгэн шахалт дарамт үзүүлээгүй, харин тус улс Европын холбоотой байгуулах гэрээ нь ОХУ-Украины эдийн засгийн харилцаанд төдийгүй тус орны нийт эдийн засагт ямар хор уршигтайг л анхааруулж байсан. Гэвч бид В.Януковичийг огцруулаагүй, Майданы бослогыг ч зохион байгуулаагүй. ОХУ Украинд болсон үндсэндээ төрийн эргэлтийг ч мөн санаачлаагүй шүү дээ.

Бид Украины зөрчилд гагцхүү тус улсын орос хэлтэй, манай оронтой уламжлалт сайн харилцаатай Крымийн хойг, Зүүн-өмнөд мужуудын иргэдийн эрх зөрчигдсөнөөр л татагдан оролцох болсон юм. Нэг хэлтэй, нэг соёлтой, нэг шашинтай, нэг үндэстэнтэй тэдгээр хүмүүсийн хувь заяанд бид сэтгэл зовнилгүй хөндлөнгөөс ажиглан суух аргагүйд хүрсэн. Тэглээ гээд ОХУ Украины зэвсэгт мөргөлдөөнд оролцохгүй байгаа. Украины Зүүн-өмнөд мужуудын салан тусгаарлагчид гэгдэгчдийн удирдагчид, харин бидний нэрлэдгээр сайн дурын байлдагчид ОХУ тэдэнд зэвсгийн бус улс төрийн болон сэтгэл зүйн төдий дэмжлэг үзүүлж ирснийг хэлж байгаа шүү дээ.

Гэтэл одоо өрнөдийнхөн ОХУ-аас өгсөн “БУК М-1” пуужингийн төхөөрөмжөөр салан тусгаарлагчид Малайзийн онгоцыг унагасан гэж мэдэгдэж байна. Манай улс онгоцны сүйрлийн шалтгааныг тал бүрээс шинжлэн үнэн зөвөөр тогтоох саналыг хамгийн түрүүнд гаргасныг онцлоё. Дээр нь сайн дурын байлдагчид сүйрэл болсон газарт шинжээчдийг хамгаалж, тал бүрийн туслалцаа үзүүлсэн шүү дээ.

Харин Украины тал эсрэгээр, энэхүү үнэхээр эмгэнэлтэй үйл явдлын шалтгааныг шалгах гэсэн олон улсын шинжээчдийг хэргийн газар очиход тал бүрээр саад тотгор учруулсаар ирсэн нь нууц биш. Үүний сацуу чухам сүйрлийн ойр орчимд байлдааны ажиллагааг эрчимжүүлж эхэлсэн шүү дээ.

Малайзийн “МН-17 ” чиглэлийн онгоцыг нисч байхад хажууд нь Украины нисэх хүчний “СУ-25” байлдааны онгоцууд байсан эсэх талаарх бидний асуулгад Киевийн эрх баригчид одоо хэр нь хариулт өгсөнгүй. Гэтэл гадаадын зарим нэр хүнд бүхий хэвлэл, тухайлбал ХБНГУ-ын зарим хэвлэлд Украины нисэх хүчнийхэн тус онгоцыг дагаж ниссэн төдийгүй сөнөөснөө хүлээн зөвшөөрсөн гэх мэдээлэл гарсан.

Малайзийн онгоц нислэгийн өндрөө өөрчлөөгүй ч яагаад хойд зүг рүү, байлдааны ажиллагаа болж буй газар нутаг руу чиглэн бүхэл бүтэн 14 км-ээр замаасаа хазайсан бэ гэдэг нь өөр нэг том асуудал. Үүнд ч Украины авиа диспетчерийн алба тодорхой хариулт өгсөнгүй.

Түүнчлэн Малайзийн онгоц нисч явсан бүсэд Украины агаараас хамгаалах хүчнийхэн үйл ажиллагаа явуулж байсан эсэх тухай асуулгад ч Киевээс хариу ирээгүй. Гэтэл манай мэдээллээр, Малайзийн онгоц явсан замд Украины агаараас хамгаалах хүчний дор хаяж гурван анги нэгтгэл үйл ажиллагаа явуулж, хээрийн сургуулилт хийж байжээ.

Гэтэл өрнөдийн түншүүд маань онгоцны сүйрэлд ОХУ-аас дэмжлэг авдаг босогчид буруутай гэж ямар ч үндэслэлгүйгээр мэдэгдэх болсон. Үүнийг манай тал удаа дараа эсэргүүцсэн.

-Олон улсын хүнд сэдвүүдийг орхиж таныг хувь хүний талаас бага зэрэг сонирхмоор байна. Таныг Искандер Кубарович Азизов гэдэг. Москвад төрсөн та яг ямар үндэстэн бэ гэдгийг асууж болох уу?

-Тийм ээ, би үнэхээр Москвад төрсөн. Миний эцэг Узбекистаны Самарканд хотын уугуул. Энэ хотод эртнээс тажик үндэстэн ихээр аж төрсөөр иржээ. Хэдийгээр Узбекистан түрэг хэлтнүүдийн нутаг ч Самаркандад тажик буюу перс хэлтнүүд олон байсан бөгөөд хоорондоо гэр бүл болох нь ЗХУ-ын үед энгийн явдал байсан. Аав маань ч тажик эцэг, узбек эхтэй хүн. Харин миний өөрийн ээж орос эмэгтэй. Миний уг гарвал товчхондоо ийм.

-Та чухам яагаад хятад судлаач болохоор шийдсэн бэ. Хэн нэгний нөлөө байв уу?

-Хүүхдүүдэд ирээдүйн мэргэжлээ сонгоход томчуудын нөлөө их байдаг шүү дээ. Миний хувьд ч ялгаагүй. Дунд сургуульд байхад дээд ангийн таньдаг хэд хэдэн сурагчийн аав нар хятад судлаач байлаа. Сонирхолтой мэргэжилтэй эцэг, эхийг сургуульд урин хүүхдүүдийн өмнө яриа хийдэг байсан цаг. Нэг удаа Меликсетов гэж хятад судлаач профессорын яриа миний сонирхлыг маш ихээр татсан. Тэр цагаас эхлэн би Хятад орныг сонирхох болж нэг мэдэхнээ энэ сонирхлынхоо дагуу мэргэжил эзэмшсэн байж билээ.

-Та манай орны хөдөө орон нутгаар явж үзсэн байх. Юу нь илүү их таалагдав?

-Би Дорнод аймгийн Халх гол суманд ажлаар явж ирээд удаагүй байна. Улаанбаатараас зүүн тийш мянга гаруй км алслагдсан, Хятадтай хиллэдэг нутаг шүү дээ. Чухам тэр нутагт 75 жилийн тэртээ стратегийн ач холбогдол, хоёр талаас оролцсон зэвсэгт хүчний хувьд дэлхийн хоёрдугаар дайны тулалдаануудаас дутахгүй ширүүн байлдаан болсон. Би Хэнтий, Дорнод аймгийн нутгаар автомашинаар явж зорьсон газраа хүрсэн. Үнэхээр гайхалтай сайхан байгальтай. Хүмүүс нь ч үнэхээр найрсаг зочломтгой. Өндөрхаан, одоогийн Чингисхаан хотоос Чойбалсан хүртэл барьж буй засмал замын ашиглалтад орсон хэсгээр давхихад бараг л Германы алдарт автобан зам шиг санагдсан.

Халхын голын тулалдаан болсон газруудад байгаа хөшөө дурсгалуудыг тун давгүй арчилж байгаа юм билээ. Эргэн тойрны өвсийг нь хадаад бага зэрэг косметик засвар хийвэл бүр ч сайхан харагдана. Ер нь хоёр тал хамтарсан хүчин чармайлтаар Халхын голын тулалдааны ялалтын 75 жилийн ойн босгон дээр хөшөө дурсгалуудыг сайн сэргээн засварлаж чадсан гэж бодож байна.

Унаган байгалиа хадгалж үлдэж чадсан Монгол орон аялал жуулчлалын асар их нөөц боломжтой санагдсан. Өнгөрсөн сард Москвагаас Улаанбаатар руу нисч байхад онгоцонд надаас гадна ОХУ-ын хоёр, Монголын арваад иргэн л байсан байх. Бусад нь бүгд Итали, ХБНГУ, Нидерланд гээд Европын орнуудын Монголыг үзэх гэсэн жуулчид. Иймд монголчууд эх орныхоо эвдэгдээгүй унаган байгалиа хадгалан хамгаалахын сацуу үүнээс аялал жуулчлалын орлого их олоосой гэж чин сэтгэлээсээ хүсэх юм.

-Ингэхэд та ямар хоббитой хүн бэ?  

-Би хар залуугаасаа хоёр хоббитой байсан хүн. Эхнийх нь түүхийн сэдэвтэй ном унших. Энэ хобби одоо ч гэсэн надтай хамт үлдсэн. Харин нөгөөх нь волейбол тоглох. Одоо ч олон шалтгааны улмаас волейбол тоглохоо больсон доо.

-Эцэст нь та манай сонины уншигчдад хандан юу гэж хэлмээр байна вэ?  

-“Зууны мэдээ” сонины уншигчдад хандан энэ сонины хуудсуудыг аль болохоор ойр ойрхон нээж байгаасай гэж хүсмээр байна. Тэгээд зөвхөн эх орныхоо төдийгүй Монголыг тойрсон аварга том дэлхий ертөнцийн сонин хачнаас мэдэж байгаасай. Тэрхүү дэлхий ертөнцөд танай орны мөнхийн хөрш Орос, Хятадаас гадна бүх гуравдагч хөрш орнууд, өөр өөр хэл, соёлтой бишгүй олон үндэстэн бий шүү дээ. Тэр бүхэн нэгдэн нийлээд энэ дэлхийг бүрдүүлдэг нь гайхамшигтай биш гэж үү. Эх орныхоо болон дэлхийд болж буй үйл явдлыг сониноор дамжуулан үргэлж сонирхож байгаарай гэж хэлмээр байна.

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин