өнөөдөр онцоллоо. Тэрээр өөрийн сурч мэдсэн, туршлагаар олж авсан зүйлээ бусадтай хуваалцаж, ногоон дэлхийгээ хайрлах, түүхээ уншиж ухаарахыг уриалж, нийгмийн сайн сайхны төлөө цаг заваа зориулж яваа нь уншигч та бүхэнд ч бас хэрэгтэй мэдээлэл болно гэдэгт итгэлтэй байна. Ч.Цэвээнпүрэв өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Монгол шар зурхайч хэмээн алдаршсан Д.Намсрай гуайн хамт Хэнтий аймгийг зорьсон юм. Тус аймгийн Өмнөдэлгэр сумын ахмадуудтай ахмадын өдрийг хамт тэмдэглэж, залууст зориулж эрүүл амьдралын хэв маяг эрүүл хүнс, зөв хоололт, ногоон байгаль сэдэвт лекц уншаад иржээ. Ирэнгүүтээ шавь нарынхаа бэлтгэл сургуулилтыг базаана хэмээн Богд хан уул, Цэцээ гүний орой руу явган аялалд гарсан юм. Ингээд түүний ярилцлагыг хүргэе.

МИНИЙ ЧАДАХ ЗҮЙЛ, ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ГАДААД, ДОТООДОД ТУЛАЛДАЖ,ТЭМЦЭЛДСЭН 20 ЖИЛИЙН ТУРШЛАГА

-Хэнтий аймаг руу явсан ажил тань бүтэмжтэй байв уу. Хүмүүс хэр хүлээж авч байна?

-Хэнтий аймгийн хэдэн сумаар орлоо. Монгол шар зурхайч Д.Намсрай гуай бид хамт явсан юм. Өмнөдэлгэр суманд ахмадуудтай хамт Ахмадын өдрийг тэмдэглэлээ. Дараа нь тамирчны замнал, амьдралын дадал туршлагаас олж авсан эрүүл байх зөвлөгөө, байгаль дэлхийгээ хайрлах үзлийн талаар залууст лекц уншиж санаа бодлоо хуваалцлаа. Хүмүүс сайхан хүлээж авч байна. Хоёр өдрийн ажил үр бүтээлтэй сайхан өнгөрлөө гэсэн бодолтой эргэж ирлээ. Одоо шавь нарынхаа бэлтгэлд анхаарч ууланд гардаг юм уу гээд бэлтгэлээ базааж сууна. Миний хувьд сүүлийн үед тэмцээн, уралдаанд оролцохоо цөөлж, Мэргэжлийн боксын шинэ холбоо байгуулан залуу тамирчдыг бэлтгэх, тэдэнд өөрийн туршлага, арга барил, сэтгэлзүйн бэлтгэл, тулааны тактикийг өвлүүлэх зорилгыг өөртөө тавьсан.

-Сайн дурын үүднээс, тухайлбал өөрийн сурсан, мэдсэнийг залууст өвлүүлье гэсэн зорилго тавьж байна уу?

-Тийм. Монголынхоо тамирчдыг мэргэжлийн тулааны төрлүүдээр дэлхийн хэмжээнд гаргахсан гэсэн бодол байна. Бас Мэргэжлийн боксын ордон барих санаачилга гаргаад явж байгаа. Өнөөдөр Монголд мэргэжлийн тулаанчдын ордон байтугай олигтой заал ч алга. Гэтэл дэлхийг эзэлж явсан монголчуудын удам тулаанчид байсан шүү дээ. Бид залуу үеэ эрч хүчтэй байлгах ёстой. Энэ бол миний ч, таны ч, бид бүхний үүрэг байх ёстой. Би Монгол Улсын иргэн болж мэндэлсэн, хөрс шороон дээр нь хөлд орж хүн болсон. Аав, ээж минь намайг өсгөж, ачит багш нар өдий зэрэгтэй болгож нэр алдарт хүргэсэн.Тэр ачийг яаж хариулах вэ. Тэгвэл надад байгаа, миний чадах зүйл өсвөр наснаас эхлэн гадаад, дотоодод тулалдаж тэмцэлдсэн 20 гаруй жилийн туршлага юм. Энэ бүхнээ Монголынхоо хүүхэд, залууст зааж өвлүүлэх хүсэл надад байна. Намайг гээд, надтай хамтарч ажиллахаар зориод ирсэн залуусыг эрч хүчтэй бас оюунлаг болгохын төлөө хичээж зүтгээд явж байна. Өнөөдөр эргээд харж байхад миний амьдрал байнгын бэлтгэл сургуулилт, тулаанаас тулааны хооронд өнгөрсөн байна. Тиймээс өөртөө цаг гаргаж, өөрийгөө болоод залуучуудыг хөгжүүлэхийн төлөө ажиллая гэж байгаа юм. Түүнээс гадна монголчуудын анхаарлын гадна орхигдсон нэг зүйлд анхаарлаа хандуулсан.

-Тэр нь юу билээ?

-Ой мод, ногоон байгууламжийг хайрлах, тарьж .ургуулахад багагүй цаг заваа зориулж байна. Өвгөд дээдсээс заяасан, цус хөлсөөрөө хамгаалж ирсэн газар нутгаа бид хайрлаж чадахгүй байна. Намайг бага байхад монгол орны газар нутгийн 17 хувь нь ой мод байлаа. Өнөөдөр найман хувь хүрэхгүй гэсэн статистик гарч байна. Мөн Монголын газар нутгийн 80 хувь цөлжсөн гэсэн судалгаа сэтгэл хирдхийлгэж байгаа юм. Бид энэ нутагтаа амьдарна, үр хүүхэд маань үлдэнэ, түүнээс цааш ч амьдрал үргэлжилнэ шүү дээ.Тэгэхээр тэр тухай бодохгүй байж болохгүй.Би хүүхэд байхын уулын оройд авирах, уулаар явж бэлтгэл, сургуулилт хийх дуртай. Улаанбаатар хотын эргэн тойрны уул хадаар гүйж, бэлтгэл хийж явахдаа ой мод, бутыг нь хардаг байлаа. Одоо эргэн харахад хотын ойр орчин харамсалтай дүр зураг харагдаж байна. Үүнд байгууллагуудын гар сэтгэл яагаад хүрч ажиллахгүй байна вэ. Тиймээс байгаль орчноо нөхөн сэргээх, мод, ногоон байгууламжаа хайрлаж хамгаалахад хүүхэд, залуусын оролцоог бий болгоё. Тэр тусмаа энэ ажилд тулааны тамирчдын оролцоо түлхүү байх ёстой.

Энэ бодлын үүднээс тамирчдынхаа хамт уул хадаар явж, мод хамгаалж ирсэн. Сүүлийн үед мод тарьж эхэлсэн. Мод тарих ажилд Монгол-Германд алдар нэрээ дуурсгасан эрдэмтэн зохиолч Ч.Галсан гуай, түүний хүү Г.Галтайхүү нартай хамтарч ажилладаг. Мэдээж нэг удаа мод суулгаад орхичиход ургахгүй. Багагүй хугацаанд асарч, бөөцийлж байж ургуулна. Би Англид ажиллаж, амьдарч байхдаа тэнд арав гаруй мянган мод тарьсан туршлага байгаа болохоор, дээр нь эх орноо ойжуулах гэсэн мундаг сэтгэлтэй Ч.Галсан зохиолч, түүний хүү Г.Галтайхүү болон олон сайхан залуус ажиллаж байхад зүгээр хараад сууж болохгүй. Тиймээс сая мод тарих буянтай ажилд нь хамтран оролцлоо.

ЭРДЭМТЭН МЭРГЭДЭЭ ХҮНДЭЛСЭН ОРОН ИЛҮҮ ХӨГЖДӨГ

-Би олон тулаанчтай уулзаж, ярилцаж байлаа. Ихэвчлэн түүх судлал, үндэсний үзлээр “өвчилсөн” хүмүүс шиг санагддаг. Та ч бас ялаагүй...

-Монголчууд эцэг, өвгөд, эрдэмтэн мэргэдээ дээдэлж ирсэн. Сүүлийн үед энэ уламжлал хаягдаж байгаад харамсдаг. Баруунд түүхт хаад, агуу эрдэмтдээ асар их хүндэлдэг. Яаж хүндэлж ирэв, тэр хэмжээгээрээ өнөөдөр хөгжлийн оргилд явж байна. Гэтэл төр нь ч, иргэд нь ч өвгөд дээдэс, багш нар, ахмадуудаа хүндлэхээ байчихаж.“Уулын чимэг мод, улсын чимэг эрдэмтэн” гэдэг шүү дээ. Бид эрдэмтэн мэргэдээ хүндэлж хайрлаж , тэдний суу ухаан, эрдэм чадлыг залуу үе маань авч үлдэх ёстой. Цаг, жам хоёр биднийг хүлээхгүй шүү дээ. Тиймээс энэ талаар залуучууд, дүү нартаа байнга хэлж, захидаг юм. Хамгийн чухал нь хүнийг хүндэлж сурах. Нэг талаар баруунд хэвшсэн эрхийн асуудлыг манайд зарим талаар ярих нь илүүц. Бид өвгөд дээдсээс үлдээсэн соёл уламжлалыг дагаж явахад алдах юм байхгүй. Өнөөдөр бид тааралдсан газраа адис авч байхаар агуу эрдэмтдээ огт тоодоггүй. Хүүхэд залуусын зарим нь тэдний хэн болохыг танихгүй шахам. Нэг үгээр хэлбэл, тэдний хүмүүжил европжиж, ах захаа хүндлэхгүй байна. Европт биднийг “Хөөе хятад аа. Хөгшөөн” гэж угтдаг. Тэгвэл монголчууд ахмад хүнийг “Хөөе, чи хөгшөөн төгцөг өө” гэдэггүй биз дээ. Тиймээс би энэ талд анхаарч ажиллаж байгаа. Бидэнтэй бэлтгэл хийж байгаа хүүхэд, залууст тийм зүйл байхгүй. Тэд бол яг нэг дэгийн дор явдаг. Баруунд миний удирдлагад мэргэжлийн боксоор хичээллэж байсан хүүхдүүд ч ялгаагүй. Ёс журамд баригддаг, дэгийн дор хүмүүждэг. Баруунд эцэг эхчүүд нь хүүхдээ боксоор хичээллүүлэхээс илүү хүмүүжүүлэх гэж авчирч өгөх нь ч цөөнгүй. Лондоны Шаолины сүмд бэлтгэл хийхэд ийм байдал ажиглагддаг байлаа. Сонин байгаа биз, Европ Азиас сурч байна гэдэг. Хүүхдийг хүмүүжүүлэх ухаан Ази Дорно дахины ёс уламжлалд маш гүн гүнзгий шингэсэн байдаг.

-Өнөөдөр Монголын нийгмийн амьдралаас юуг нь өөрчилж шинэчилмээр байна?

-Боловсролын тогтолцоо, эрүүл мэндийн салбарт өөрчлөх зүйл асар олон байна. Манайхан нэг л их эм тариа шүтэх юм. Би тамирчны замналд өөрийн биеэр үзэж туулсан, эрүүл байх, хоол ундаа зөв тохируулах гэхчлэн туршлагадаа тулгуурлан“Эрүүл мэндийн зөвлөмж” бичиж, хоёр ч цуврал гаргасан. Хүнд тулаан хийдэг бидэн шиг хүмүүс хоолны дэглэм барих хэрэгтэй. Олон раунд тулалдахын тулд хүчээ яаж хуваарилах вэ. Тэвчээр яаж гаргах вэ. Хэдий үед нь ямар хүч гаргах вэ гээд бодох юм их бий. Энэ бүхний эхэнд эрүүл байх, зөв хооллох асуудал хамгаас чухал. Эцэст нь хэн юу хийдэг байхаас үл хамаарч эрүүл хүн Монголын баялаг байж, Монгол хүний үнэ цэнэ асар өндөр байх ёстой болж байгаа юм даа.

-Яаж?

-Эрүүл байхын гол үндэс нь биеийн тамир, хөдөлгөөн гэдэгтэй хэн ч санал нийлэх байх. Эрүүл хүн баялаг бүтээж, хөгжлийг авчирна гэж үзвэл нэгдүгээрт хүнээ л болох учиртай. Тэгвэл барууны орнууд хөгжил, дэвшлийг нэгдүгээрт тавихын зэрэгцээ спортыг нэн тэргүүнд авч үздэг. Хичээллэх, бэлтгэл сургуулилт хийхээс эхлээд бүх орчин нөхцлийг бүрдүүлдэг. Англид хөл бөмбөгийн нэг жижигхэн тосгон л гэхэд өчнөөн хөл бөмбөгийн талбайтай. Гүйлтийн замууд ч тийм. Фитнесс клубууд нь ч үнэгүй. Тэр байгууламжууд хэний ч өмч биш. Хэн дуртай нь очиж бэлтгэл хийх, тоглох эрх нээлттэй. Гэтэл Монголд өнөөдөр хөл бөмбөгийн ганц нэг талбай байгуулагдсан ч бүгд эзэнтэй. Сагс, гар бөмбөгийн талбайнууд төдийгүй машины зогсоол нь эзэнтэй, төлбөр нэхдэг. Энэ юуг харуулж байна вэ, яагаад биеийн тамир, спортоор хичээллэх гэсэн хүүхэд залуусаас төлбөр мөнгө нэхэж байна вэ. Энэ асуудлыг төр, засгаас анхаарах хэрэгтэй. Монголчууд цөөхөн, дээр нь хүүхэд залуус нь цоглог, эрч хүчтэй, эрүүл байхын тулд биеийн тамир, спортын газрууд хэрэгтэй. Гэтэл мөнгөгүй хүүхдүүд хаачих вэ, хаана тоглох вэ. Иймээс хүүхэд, залуусын дунд өвчлөл их, ихэнх нь эмнэлэг рүү гүйж байна.Тэгвэл, баруунд спортоор хичээллэх бүх боломж нээлттэй, хүүхэд залуус нь эрүүл чийрэг. Хүн амынх нь наслалт 100 давж, ахмадууд нь нас 80, 90 гарсан ч цог золбоотой, спортоор хичээллээд гүйж явдаг. Манайд залуус нь боломжгүй байгаа юм чинь ахмадууд хүний тооноос хасагдсан байдалтай байна. Энэ зөвхөн боловсрол, эрүүл мэндтэй холбоотой юм биш Монголын хувь заяатай холбоотой асуудал.

ЦӨӨХӨН МОНГОЛЧУУД МОНГОЛООРОО ҮЛДЭХ, ЭРҮҮЛ БАЙХ АСУУДАЛ ЧУХАЛ

-Ингэхэд “Эрүүл мэндийн зөвлөмж”-үүдээ ном болгон гаргах гэж байгаа гэсэн. Тэр юу болсон бэ?

-Эрүүл хүн Монголын баялаг. Эрүүл, эрч хүчтэй залуус улс орноо хөгжүүлж, бүтээн байгуулна шүү дээ. Би 2010 оноос эрүүл мэндийн зөвлөмж гаргаж эхэлсэн. Албан байгууллага, хамт олны хүсэлтээр хөдөлгөөний дутагдлаас сэргийлэх сургалт явуулж, лекц уншиж байгаа. Суудлын ажилтай хүмүүст хөдөлгөөний дутагдал их байна. Дээр нь Улаанбаатарын хүн амын дотор өвчлөл их байна. Тэр нь юутай холбоотой вэ гэвэл, бидний хэрэглэж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүн, буруу хоололт, хөдөлгөөний дутагдал, агаарын бохирдолтой холбоотой юм. Утааг арилгаж чадахгүй нь нэгэнт тодорхой болсон, тэгэхээр зөв амьсгалах, амьсгалын дасгал чухал. Амьсгалаа зөв хуваарилж сурснаар энэ их стерсс бухимдалтай нийгэмд хүн булчингаа суллаж, тархиа амрааж чадна. Иогийн дасгалын гол утга учир үүндээ байдаг. Уламжлалт анагаах ухааны энэ мэт аргууд гэвч нийгмийн ухамсарт хүрэхгүй байна. Нөгөө талаас ахуйн асуудлууд бас бий. Манайхан урд хөршөөс идэх, уух, өмсөх зүүхээ авдаг. Гэтэл тэр нь хоёрдогч түүхий эд, тодруулбал хуучин хувцас, хаягдлаас гарган авч химийн бодис, будагч бодис хольж дахин боловсруулсан зүйлүүд байдаг. Түүнээс үүдэн арьсны харшлаас эхлэн янз бүрийн өвчин үүсдэг. Гэтэл тийм зүйлүүд авахгүй байж яагаад болохгүй гэж гээд олон асуудал бий. Энэ мэт маш олон судалгаанд суурилж “Эрүүл мэндийн зөвлөмж” номынхоо эхийг бэлтгэсэн. Үүнээс өмнө гаргасан хоёр удаагийн зөвлөмжид энгийн болоод хэрэглэж болох хоол, хүнсний тухай оруулж байсан.Энэ удаа ном болгохдоо дасгал хөдөлгөөн, эрүүл амьдрах зөв дадал зэргээр баяжуулж хүн бүрийн ширээний ном байх зорилт тавьсан. Хүүхдүүдэд хэрэгтэй зөвлөмжүүд их оруулсан. Багаасаа зөв дадал хэвшилд суралцвал цаашдаа бүх зүйл зөв явна шүү дээ. Тухайлбал, тараг уудаг хүний ясны бүтэц, уудаггүй хүнийхтэй харьцуулахад ямар байх вэ гэхчлэн судалгаанд суурилсан мэдлэгийг номдоо шингээхийг зорилоо.

- Сүүлийн үед манайхан барууны эрүүл мэндийн янз бүрийн ном, зөвлөмжийг их орчуулж хэвлүүлж байна. Түүнээс таны ном юугаараа ялгаатай вэ?

-Баруунаас орчуулсан тэдгээр номуудад монголчуудын уламжлалд суурилсан мэдлэг байхгүй шүү дээ. Бид байгаа бололцоогоо ашиглах ёстой. Эцэг өвгөдийн үеэс авч ирсэн Дорно дахины уламжлалыг үгүйсгэж болохгүй. Бид үндэсний соёлоосоо өгсүүлээд өөрсдийн боломжийг ингэж шахаж гаргадаг байж таарахгүй. Сүүлийн үед баяр болохоор асар их мөнгөний урсгал урд хөрш рүү урсч, баярын дараа өвчин эмгэг нэмэгдэж эмнэлгүүд ачааллаа даахгүй болдог. Үүнийг би олон жилийн туршлагаараа мэднэ. Энэ урсгалыг зогсоох хэрэгтэй. Энэ чиглэлд манай хэвлэлийнхэн, сэтгүүлчид ажиллах хэрэгтэй. Өнөөдөр хэт боловсруулсан цагаан идээ ямар ч шим шүлтгүй болчихдог. Үйлдвэрийн аргаар гаргаад байгаа тараг, сүү амттай болохоос шим байхгүй. Бид амтны мэдрэмжид захирагдаад сурчихаж. Хоолны газрын хажуугаар явахад сайхан үнэртээд, эсвэл дэлгүүрийн шилэн лангууны цаанаас гоё өнгөөр татдаг зүйлд хууртаж болохгүй. Цөөхөн монголчууд энэ талын мэдлэг бага байж таарахгүй. Үүнээс болж манайд хорт хавдарын үзүүлэлт асар өндөр боллоо. Дөнгөж наймхан сартай хүүхэд хорт хавдар боллоо гэж байгааг юу гэж ойлгох вэ. Сүүлийн үед хүүхэд, өсвөр үеийнхний шүд санаа зовоох асуудлын нэг болсон. Бидний үед гайгүй байсан шүү дээ. Энэ юуг харуулж байна гэвэл бас л хэрэглээ, хямдхан чихэр, печеньтэй холбоотой. Тэр зүйлүүд хүүхдийн сүүн шүдийг маш амархан гэмтээдэг. Сүүн шүд муудвал дараагийн гарах шүдэнд нөлөөлдөг. Энэ бүхнийг уламжлалт анагаах ухаанд олон янзын аргаар эмчилж болох тухай зааж ирсэн байдаг. Мөн өвчнөөс сэргийлэх тухай зөвлөмжүүд их бий. Анагаах хүч чадалтай эрдэмтэй ургамлуудын тухай судар ном ч байна. Түүнээс гадна бидний ёс заншилд цээрлэх ёсон гэж асар том ухаан явж ирсэн. Энэ бүхнийг би “Эрүүл мэндийн зөвлөмж” номдоо орууллаа. Жирийн байдаг л нэг номын хэмжээнд хийхийг хүсээгүй. Сургалтад ашиглах, ширээний ном байх,танин мэдэхүй, анагаах чанартай эмийн ургамлын мэдээлэл гэхчлэн олон талаас бодож хийсэн. Эмийн ургамлуудад хайнга хандаж байгаад би хувьдаа эмзэглэж явдаг.

-Бидний ярилцлага энэ хүрээд өндөрлөж байна. Манай уншигчдад, монголчуудад хандаж та юу хэлэхийг хүсч байна?

-Монгол монголоороо байх, гурван сая хүрэхтэй үгүйтэй цөөхөн ард түмэн эрүүл саруул байлгахад төр бодлогоор анхаарах ёстой. Монгол Улсыг монгол хүний нүдээр харж, монгол ухаанаар хөгжүүлэх учиртай. Монгол хүний нүд, монгол ухаан хоёроор харсан, бодсон зүйл нэг их буруудахгүй байх аа. Бүх зүйлийг баруунчлах, хуулбарлах гэж ядах хэрэггүй. Мэдээж дэлхийн жишгийг дагах ёстой ч түүний зэрэгцээ бид монгол ухаан, уламжлалаа хадгалах ёстой.

-Цаг зав гаргаж ярилцсан танд баярлалаа. Амжилт хүсье.