Horidoimergen Bargabaatar,Dushi Bodonguud

Монгол үндэстэний Эхирид аймагийн Хэнгэлдүр овогийн Ринчиний Элбэгдоржи (Элбэгдоржи Ринчино) [1888.05.16-1938.06.04.] бол 20-р зууны эхэнд Монгол үндэстэний дотороос төрж гарсан улс төрийн нэрт зүтгэлтэн байлаа. 20-р зууны эхээр Төв Ази тив тэр чигээрээ хөл хөдөлгөөнтэй, улс төр-цэргийн салбарт томоохон өөрчлөлт гарсан нь Манж Чинг гүрэн задран унаж, Оросын эзэнт улсад хувьсгалт төрийн эргэлт гарсанаар Ар Монгол, Буриад Монгол, Өвөр Монголд улс төрийн шинэ нөхцөл байдал үүсэв.
Ар Монголд Халхын Ханддорж ноён тэргүүтэй үндэстэний дэвшилтэт хөдөлгөөнийхөн тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн өрнүүлж, Хойд Монгол /Буриад Монгол/-д Шарайд Жамсраны Цэвээн, Хэнгэлдүр Ринчиний Элбэгдоржи нар тэргүүтэй үндэстэний сэхээтэнүүд монгол үндэстэний сэргэн мандалт, Нармай Монголын хөдөлгөөнийг идэвхтэй өрнүүлж байлаа.

1917 оны 10-р сард Дээд- үдэд нийт Буриадын их хурал хуралдаж Элбэгдоржоор толгойлуулсан Буриадын үндэсний холбоо байгуулагдсан байна. Элбэгдоржи Ринчино нь Дагуур дахь Нармай Монголын засгийн газарыг байгуулахад оролцсон юм.
1919 оноос Элбэгдоржи Ринчино Монгол туургатан улсуудыг нэгтгэж нэгдсэн Монгол улс байгуулах зорилготойгоор бүх Монголын үндэсний хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож эхэлсэн юм. Энэ хөдөлгөөн тухайн үедээ дэвшилтэт шинж чанартай байсан. Тиймдээ ч 1920 оноос эхлээд Элбэгдорж Ринчино Монголын хувьсгалчидтай нягт хамтран ажиллаж эхэлсэн байна. Коминтерний Алс Дорнодын нарийн бичгийн дарга нарын газрын Монгол-Түвдийн хэсгийн даргын хувьд Элбэгдоржи Ринчино Монголын хувьсгалч Данзан, Чагдаржав нартай цуг Москва орж Ленин болон Зөвлөлтийн төрийн бусад удирдагчидтай уулзуулах ажлыг зохион байгуулж асар их гавьяа байгуулсан юм. Элбэгдоржи Ринчино нь 1921-1925 онд Монгол улсад ажиллаж, шинэ тулгар мандсан Ардын засагийг бэхжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж Бүгд Найрамдах засаглалыг Монголд бүрэн байгуулсан юм.

1922 онд тэр Монгол Ардын Хувьсгалт намын Төв хорооны гишүүн болж намын 3-р их хурал дээр улс орны капиталист бус хөгжлийн замыг томъёолж, Улсын анхны үндсэн хууль зохиолцсон. Зөвлөлт засаг, Коминтерний зүгээс Монгол орны дотоод хэрэгт оролцож, элдэв янзын дарамт, шахалт үзүүлэх аливаа оролдлогын эсрэг тууштай тэмцэгч хүн бол анхнаасаа Элбэгдорж Ринчино байв. Ардын хувьсгалын анхны жилүүдэд Элбэгдорж Ринчино үндэсний нэгдсэн фронт байгуулахын төлөө тэмцэж шинэ Монгол улс байгуулах үйл хэрэгт том лам, ноёд, хутагт нарыг, тухайлбал Жалханз хутагт Дамдинбазар, Цэцэн хан Наваандорж, Хатанбаатар Магсаржав нарыг татан оролцуулахын чухлыг тэмдэглэж байв. Үүнийхээ төлөө тэр социалист хувьсгалын үйл хэргээс урвасан гэдэг шүүмжлэлд ноцтой өртсөн юм.

Элбэгдоржи Ринчино нь Монголоос Зөвлөлт Орос уруу буцаж очсоныхоо дараа Оросын дарангуйлалын эсрэг тэмцэж, Буриад-Монголын БНУлсыг тусгаар тогтнуулах, улмаар Буриад-Монголын БНУлсыг Монгол улс /БНМАУ/-д нэгтгэхээр оролдож, Буриадын ард түмэний бослогыг дэмжиж байсаны учир 1938 онд Зөвлөлт Оросын зүгээс түүнийг баривчилж цаазалсан байна.
1921-1925 оны үе дэхь Монголын түүхийн бүх л муу бүхэнийг Элбэгдоржи Ринчино-д нялзааж, бусад хүмүүсийг хиргүй тунгалаг байсанаар түүхэнд бичих нь тийм ч зөв зүйл биш юм. Д.Сүхбаатар, Д.Бодоо нарын үхэлд Элбэгдоржи Ринчино-г буруутгаж гүрдэн гүжирдсэн түүх бичиж, ард түмэнийг мунхруулах нь хэнд хэрэгтэй юм болоо. Хэнгэлдүр Ринчиний Элбэгдоржи Их Монголын үзэл санаа Нармай Монголын онолын үндэсийг сэргээн дэвжүүлэн тавьж, бүх Монголчуудаа нэгтгэх үйл хэрэгийг толгойлон Их Монгол улсаа мандуулахын тулд эцэсийн амьсгалаа хүртэл тэмцэж явсан юм.

1888 оной майн 16-да Баргажанай уездын Харгана нютагта тїрєє ћэн. Малшан эсэгэнь Ћэнгэлдэр угайнгаа аха захань байћан юм.
Э-Д. Ринчино Уланай приходской ћургуули, удаань Баргажанай хотын училищи дїїргээд, 1905 ондо Дээдэ-Їдэ ошобо. 1907 ондо Томск ошожо, технологигиин дээдэ ћургуулиин юрэнхы эрдэмэй ћуралсалай курсануудта ћураћан байгаа. Саашадаа Петербургын ехэ ћургуулиин юридическэ факультедтэ орожо, 1914 он болотор ћураа ћэн.
1917 оной февралиин хубисхалай їедэ Э-Д. Ринчино Шэтэдэ байха їедєє социал-революционернїїдэй партида ороћон байгаа. Энэл жэлэй март ћарада Буряадай Саг зуурын национальна комитет байгуулагдажа, Ринчино тэрэнэй секретаряар ћунгагдаа бэлэй. Бурнацком буряад аймагуудые байгуулхын, земскэ засаг захиргааниие бии болгохын, гэгээрэл ба соёл хїгжєєхын тїлєє тэмсэдэг байгаа. 1917 оной октябрьда Дээдэ-Їдэ хотодо бїгэдэ буряадуудай съезд зарлагдажа, Э-Д. Ринчино тїрїїтэй Буряадай Центральна национальна комитет эмхидхэгдээ ћэн. Гансал большевик партићаа бэшэ, харин бусад бїхы социалис партинуудай тїлєєлэгшэдћєє бїридїїлэгдэћэн правительство байгуулха ёћотой байгаа. Хизаарта Совет засагай тогтоогдоходо, Э-Д. Ринчино Забайкальска областиин Соведїїдэй съездын хїдэлмэридэ хабаадаба.
1919 ондо Э-Д. Ринчино бїгэдэ монголой национальна хїдэлєєндэ эдэбхитэйгээр хабаадаба. 1920 ондо тэрэ РСФСР-эй гадаадын хэрэгїїдэй талаар Сибириин ажал ябуулгын Азиин бюрогой тїрїїлэгшээр томилогдобо. РСФСР-эй бїридэлдэ бїхы буряад-монгол арадтаа ниитэ нэгэн автономи байгуулхын тїлєє тэрэ эдэбхитэйгээр тэмсэћэн байгаа. В.И. Ленинэй нэрэ дээрэ хоёр элидхэлэй бэшэг эльгээћэн, тэрээнтэй уулзажа хєєрэлдэћэн юм. Энэ уулзалгын ћїїлээр Ленин “Зїїн зїгэй арадуудай ажаћуудаг нютагуудта РКП(б-гэй бэелїїлхэ зорилгонууд тухай” РКП(б)–гэй ЦК-гай Политбюрогой тогтоолой проект (тїлэб) бэлдээ ћэн. Энэ тогтоол 1920 оной октябриин 14-дэ баталагдан абтаба.

1920 онћоо Э-Д. Ринчино Монголой революционернїїдтэй эдэбхитэй харилсаагаа эхилээ ћэн. Коминтернын Алас-Дурнын секретариадай монгол-тїбэд хэлтэсэй хїтэлбэрилэгшэ байха їедєє тэрэ монгол революционернїїдтэй хамта Москва ошожо, Ленинтэй, Совет гїрэнэй бусад хїтэлбэрилэгшэдтэй уулзаћан байгаа.
1921-1924 онуудта Э-Д. Ринчино Хубисхалта Сэрэгэй Соведэй гэшїїн, удаань Монголой Арадай Хубисхалта армиин Хубисхалта Сэрэгэй Соведэй Тїрїїлэгшэ байћан юм. 1922 онћоо Монголой Арадай намай Центральна Комитедэй гэшїїн байгаа. Монголой Арадай хубисхалта намай III съезд дээрэ элидхэл хэхэдээ, ороной хїгжэлтын капиталисбэшэ зам тухай їзэл бодолые тайлбарилжа їгєє ћэн. Цэбээн Жамцарано Элбэг-Доржо Ринчино хоёр “Монголын їнэн” ћониной тїрїїшын дугаарнуудые бэлдэhэн, Монголой Арадай Республикын тїрїїшын Конституци зохёолсогшод болоћон байна. Тїрїїшын зарлалай Арадай Ехэ Хурал тэрэниие баталан абаа ћэн.

1926-1927 онуудта Э-Д. Ринчино Улаан Профессурын дээдэ ћургуулида ћураба. 1927 онћоо 1937 он болотор Москвада Зїїн зїгэй ажалшадай Коммунис ехэ ћургуулиин (КУТВ) доцентээр, удаань профессорээр хїдэлћэн байгаа.
1937 оной июниин 19-дэ худал хуурмаг хардалгаар Э-Д. Ринчино тушаагдажа, 1938 оной июниин 23-да ами наћаниинь таћарћан юм. 1957 ондо тэрэнэй гэм зэмэ сагааруулагдаа ћэн.

"Буряад хэлэнэй сахим hураха бэшэг"-hээ авааб.